W dniu 11 marca 2016 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego odbyła się I Ogólnopolska Konferencja Naukowa „Prawne aspekty dyskryminacji i zasady równego traktowania”, zorganizowana przez Koło Naukowe Prawa Pracy UW oraz Koło Naukowe Prawo a Płeć UW (Lex & Sex). Patronat honorowy nad konferencją objęli: Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf, Minister Rodziny, Pracy i Polityki Społecznej Elżbieta Rafalska, Dziekan WPiA UW dr hab. prof. UW Krzysztof Rączka oraz Główny Inspektor Pracy Roman Giedrojć. Opiekę naukową nad konferencją sprawowali Opiekun Koła Naukowego Prawa Pracy UW i Kierownik Katedry Prawa Pracy i Polityki Społecznej UW prof. dr hab. Ludwik Florek, prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf oraz Opiekun Koła Naukowego Prawo a Płeć UW dr Barbara Namysłowska-Gabrysiak. Patronat nad konferencją objęła Izba Adwokacka w Warszawie. Przebieg konferencji śledziły i odwzorowały w niniejszym sprawozdaniu adw. Katarzyna Gajowniczek-Pruszyńska oraz apl. adw. Ewelina Zdunek.

Wydarzenie to miało charakter wyjątkowy, nie tylko ze względu na podejmowaną tematykę, ale także z uwagi na udział znakomitych prelegentów, znawców tematu oraz licznie zgromadzonego audytorium uczestników – prawników teoretyków oraz praktyków różnych profesji, w tym młodych adeptów prawa: aplikantów, studentów i doktorantów.

Konferencja została podzielona na cztery części, podczas których przedstawiono zagadnienia związane z zasadą równego traktowania w prawie polskim i europejskim, z pojęciem zakazu dyskryminacji oraz z tzw. ustawą równościową. Na zakończenie Konferencji studenci oraz doktoranci wystąpili z autorskimi referatami dotyczącymi poszczególnych zagadnień objętych tematyką Konferencji.

Konferencję otworzył prof. UW dr hab. Krzysztof Rączka, dziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, który po uroczystym powitaniu w słowie wstępnym przypomniał, że dyskryminacja jest zjawiskiem wieloaspektowym i dopiero niedawno została jako pojęcie uregulowana i umieszczona w polskim porządku prawnym. Prof. Rączka podkreślił, jak ważne i doniosłe znaczenie ma niniejsza Konferencja oraz że konieczne jest odnalezienie odpowiedzi na pytanie: Jak przeciwdziałać dyskryminacji?

Następnie wystąpiła Pierwsza Prezes Sądu Najwyższego prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf. Podkreśliła, że obecnie Sąd Najwyższy staje przed licznymi problemami jurydycznymi,  usiłując wskazać, czym jest brak równości, a czym dyskryminacja, ponieważ niewątpliwie te pojęcia nie są tożsame. Jako konieczne jawi się zatem ustalenie kryteriów różnicujących, co jednakże nie jest zadaniem prostym. Na zakończenie Pierwsza Prezes SN podkreśliła wagę niniejszej Konferencji oraz wyraziła zadowolenie z podjęcia dyskusji w tak istotnych kwestiach, jakimi są równe traktowanie oraz zakaz dyskryminacji.

Po tym wstępie nastąpiło przejście do pierwszego modułu Konferencji – dyskusji panelowej na temat zasady równego traktowania w prawie polskim i europejskim. Prof. Ludwik Florek, prowadzący tę dyskusję, wskazał, że Konferencja ma charakter naukowy i jej głównym celem jest pogłębienie i konkretyzacja wiedzy z zakresu dyskryminacji oraz zasad równego traktowania.

Następnie głos zabrał Sędzia Trybunału Konstytucyjnego prof. dr hab. Marek Zubik, który podkreślił, że podstawę rozważań na temat zasady równego traktowania oraz zakazu dyskryminacji stanowi art. 32 Konstytucji RP. Wskazał, że w art. 32 ust. 1 Konstytucji RP zostało uregulowane prawo do równego traktowania przez treść prawa oraz jego stosowanie, natomiast art. 32 ust. 2 Konstytucji RP stanowi o zakazie dyskryminacji. Prof. Zubik podkreślił także, że prawo do równego traktowania i zakaz dyskryminacji zazębiają się z innymi zasadami Konstytucji, w tym np. z zasadą sprawiedliwości społecznej, która może stanowić uzasadnienie różnicowania sytuacji jednostek.

Następnie wystąpił Sędzia Sądu Najwyższego Józef Iwulski, który na wstępie przypomniał, że w Polsce jedną z gałęzi prawa najbardziej zeuropeizowanego, obok prawa konkurencji, jest prawo pracy. Sędzia SN zgodził się, że przepisy dotyczące równego traktowania w zatrudnieniu i zakazu dyskryminacji są chaotyczne, tworzone w różnym czasie, posiadają różne sankcje, niepozostające ze sobą w korelacji. Podkreślił, że nierówne traktowanie przez pracodawcę może mieć miejsce w kilku sytuacjach – gdy pracodawca stosuje ustawę lub inny akt prawa powszechnie obowiązującego i po pierwsze – sama ustawa zawiera przepisy dyskryminujące; po drugie – ustawa jest nieprecyzyjna i pracodawca błędnie ją interpretuje; po trzecie – ustawa nie narusza zasady równego traktowania, ale to pracodawca stosuje ją niezgodnie z jej treścią.

Kolejny głos zabrała dr Anna Pudło, specjalista w zakresie prawa unijnego. W swojej wypowiedzi między innymi podjęła się odpowiedzi na pytanie, czy art. 21 Karty Praw Podstawowych może stanowić standard ochrony przed dyskryminacją ze względu na zawarte w nim kryteria. Obecnie art. 21 KPP nie jest stosowany bezpośrednio, może natomiast być stosowany poprzez wykazanie tzw. łącznika – a zatem przepisów prawa pierwotnego bądź wtórnego, zdaniem zaś dr Pudło powinien być on stosowany bezpośrednio.

Następnie wystąpił dr Marcin Wujczyk z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Wskazał, że Europejski Komitet Praw Społecznych stoi na stanowisku, iż w celu zapobieżenia dyskryminacji konieczne jest wprowadzenie krajowych planów równościowych, wdrożenie przez indywidualne podmioty planów równości, zawieranie porozumień zbiorowych w celu zwalczania dyskryminacji oraz zapewnienia równych szans. Dr Wujczyk przybliżył także problematykę odszkodowania wynikającego z zakazu dyskryminacji na gruncie prawa brytyjskiego. Jego zdaniem możliwości związane z zasądzeniem odszkodowania w Polsce stanowią pole do zmiany, gdyż odszkodowanie zgodnie z przepisami Kodeksu pracy jest w znacznej mierze ograniczone.

Ostatnim prelegentem pierwszego modułu była prof. dr hab. Eleonora Zielińska, która podjęła temat dyskryminacji w prawie karnym ze względu na płeć, wskazując, że początkowo prawo podkreślało różnice wynikające z fizyczności, różnice kulturowe, co z kolei przyzwalało na wykluczenie kobiet. Następnie zaś poprzez negowanie różnic między kobietą a mężczyzną tworzone było prawo neutralne płciowo, jednakże i to nie było pozbawione wad, gdyż uwzględniało ono przede wszystkim potrzeby mężczyzn. Na zakończenie prof.  Zielińska podkreśliła, że państwo, jej zdaniem, nie dokłada starań w celu uniknięcia dyskryminacji kobiet w postępowaniu karnym – zwłaszcza tam, gdzie przestępczość skierowana jest przeciwko kobietom.

Po wystąpieniach zaproszonych prelegentów słuchacze konferencji mieli możliwość zadawania pytań oraz przedstawienia własnych wniosków bądź zauważonych problemów.

Podczas drugiej części Konferencji, prowadzonej przed dr. Michała Raczkowskiego z Katedry Prawa Pracy WPIA UW, jako pierwszy wystąpił adw. Bartłomiej Raczkowski, wypowiadając się między innymi na temat różnic pomiędzy nierównym traktowaniem a dyskryminacją. Zauważył, że dyskryminacja jest szczególnym rodzajem nierównego traktowania, u podstaw takiego nierównego traktowania będącego dyskryminacją leży kryterium uznane przez ustawodawcę za szczególnie naganne. Podkreślił także, że zasada równego traktowania rodzi trudności orzecznicze.

Następnie wystąpił adw. Michał Lisawa, podejmując kwestię dyskryminacji ze względu na wygląd zewnętrzny. Dyskryminacja tego typu jest elementem tzw. lukizmu – uprzedzeń związanych z wyglądem innej osoby. W opinii prelegenta polski katalog przyczyn dyskryminacji jest katalogiem otwartym. Ponadto zdaniem mecenasa dyskryminacja ze względu na wygląd jest zakazana i w takim wypadku osobie dyskryminowanej przysługują roszczenia wynikające z Kodeksu pracy.

Kolejny głos zabrała r. pr. dr hab. Monika Gładoch, podejmując temat zasady równego traktowania pracowników i niedyskryminacji w układach zbiorowych pracy i innych porozumieniach zbiorowych. Reakcją ustawodawcy polskiego na art. 16 dyrektywy 2000/78/WE z 27 listopada 2000 r. było wprowadzenie do Kodeksu pracy art. 9 § 4. Prelegentka przywołała także najważniejsze orzeczenia Sądu Najwyższego, obrazujące podjętą przez nią tematykę.

Po Prelegentce głos zabrał adw. Waldemar Gujski, który przybliżył zagadnienia dotyczące zakazu dyskryminacji z praktycznego punktu widzenia. Na wstępie wskazał, że w sytuacji istnienia obiektywnych powodów do wypowiedzenia umowy o pracę, nieawansowania pracownika, niewysyłania go na szkolenia, działania takie nie są bezprawne. Sąd Najwyższy stoi na stanowisku, że powód musi wskazać kryterium dyskryminacyjne oraz okoliczności faktyczne wskazujące na to, że powód w istocie był lub jest dyskryminowany. Mecenas nadto podkreślił, że najczęstszymi przyczynami dyskryminacji są wiek oraz płeć.

Następnie nadinspektor Andrzej Mazurek, przedstawiciel Państwowej Inspekcji Pracy w Warszawie, przybliżył zagadnienie dyskryminacji w zatrudnieniu z perspektywy Państwowej Inspekcji Pracy. Przedstawił dane statystyczne wynikające z kontroli przeprowadzonych przez PIP w 2015 roku. I tak w 2015 roku wpłynęło do PIP 141 skarg (wniosków), podczas gdy w 2014 roku było ich 103. Z tych 141 skarg (wniosków) zasadnych było 11, a zatem tylko ok. 8% wszystkich, 65 skarg uznano za bezzasadne, natomiast 65 skarg jest ciągle w toku załatwiania bądź wymaga rozpatrzenia przez inne organy.

Jako ostatnia w tej części wystąpiła adw. Joanna Jasiewicz, przedstawiając temat: Francuska i niemiecka płaca minimalna zagrożeniem dla równości pracowników w transporcie międzynarodowym? Prelegentka na wstępie podkreśliła, że przepisy dotyczące równości mogą być bardzo niebezpieczne, gdyż każdy system prawny jest inny – jak zatem można osiągnąć tę równość w ramach jednego zakładu pracy, wymagając jednocześnie od pracodawcy, by wszyscy pracownicy byli traktowani równo podług kilku systemów prawnych? Mecenas podsumowała swoje wystąpienie pytaniem, czy przypadkiem przepisy dotyczące równości nie mogą powodować nierówności.

W kolejnym etapie Konferencji, prowadzonym przez dr Barbarę Namysłowską-Gabrysiak, prelegenci odnosili się także do tzw. ustawy równościowej – jej praktyki stosowania, problemów z tym związanych oraz ewentualnych propozycji zmian.

Jako pierwszy wystąpił Jarosław Jagura,  przedstawiciel Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, podejmując temat równego traktowania stron postępowań sądowych i prokuratorskich. Wskazał, że problem nierównego traktowania niekoniecznie musi wynikać z wadliwego stosowania prawa, ale może także być skutkiem braku wrażliwości organów postępowania procesowego na szczególne potrzeby czy uwarunkowania kulturowe, społeczne i inne pewnych grup podmiotów. Postulowane przez HFPCz usprawnienia procesu nie będą naruszeniem równości stron, a jedynie gwarancją tego, że dane podmioty będą efektywnie korzystać z prawa do sądu.

W tym miejscu dr Barbara Namysłowska- ‑Gabrysiak wyraziła swoją opinię, zwracając uwagę na duże znaczenie kwestii braku wrażliwości jako przyczyny dyskryminacji. Podkreśliła, że zakorzenione stereotypy odnoszące się do kobiet często są powielane także przez organy wymiaru sprawiedliwości. Podniosła także, że w stosunku do kobiety często przesłanką wyższego wymiaru kary jest jej rola w rodzinie jako matki i żony, natomiast w stosunku do mężczyzny podobne przesłanki (jako męża i ojca) nie są podnoszone.

Następnie uczestnicy Konferencji mieli okazję wysłuchać prelekcji dr Barbary Godlewskiej- ‑Bujok na temat różnic między prawem do opieki a zasadą równego traktowania. Prelegentka wskazała, że zmiany ustawodawcze w polskim Kodeksie pracy pozwoliły na spojrzenie na kwestię opieki nad dzieckiem nie tylko w kontekście macierzyństwa, ale rozszerzyły swój zakres na rodzicielstwo rozumiane ogólnie. Prelegentka podkreśliła także, że konflikt między pracą zawodową a tzw. obowiązkami domowymi zawsze jest sprowadzany do kategorii płci i to zjawisko należy ocenić negatywnie.

Jako kolejny wystąpił Krzysztof Śmiszek, prezes Polskiego Towarzystwa Prawa Antydyskryminacyjnego, który podjął temat instytucjonalnej ochrony przed dyskryminacją. Wskazał, że Polska jest zobowiązana do wdrażania programu antydyskryminacyjnego, w tym także instytucjonalnego, gdyż przepisy Unii Europejskiej narzuciły ustanowienie instytucji, która ma czuwać nad wdrażaniem w życie przepisów antydyskryminacyjnych. W Polsce realizacja tego obowiązku nastąpiła poprzez zwiększenie zakresu zadań Rzecznika Praw Obywatelskich. W ocenie Krzysztofa Śmiszka takie uregulowanie nie spełnia standardu unijnego, konieczne zaś wydaje się powołanie kolejnego, odrębnego organu.

Ostatnim prelegentem w tej części Konferencji był Maciej Kułak z Polskiego Towarzystwa Prawa Antydyskryminacyjnego. Jego wystąpienie poświęcone było ustawie równościowej, praktyce jej stosowania i propozycjom zmian. Podkreślił, że ustawa, która weszła w życie w styczniu 2012 r., jest nieprzejrzysta. Jej zadaniem było objęcie swoim zakresem wszystkich tych pól dyskryminacji, które nie znajdują się w Kodeksie pracy. Maciej Kułak wystąpienie zakończył stwierdzeniem, że pozostaje mieć nadzieję, iż ustawa będzie częściej wykorzystywana i kształtowana w drodze praktyki.

W ostatniej części Konferencji, moderowanej przez dr hab. Monikę Latos-Miłkowską, wystąpili studenci oraz doktoranci z przygotowanymi referatami. Arkadiusz Nalepek, Paweł Wyrębek, Kacper Van Wallendael, Julia Berg, Robert Stępień, Iwona Jasiak, Klaudia Kwoka oraz Michał Terebecki przedstawili zagadnienia związane z tematyką niniejszej Konferencji.

Na tym Konferencję zakończono.

Zauważyć należy, że dyskusja na temat nierównego traktowania i dyskryminacji, przeciwdziałania występowaniu tych zjawisk, poszukiwania efektywnych rozwiązań, zarówno na gruncie prawnym, jak i w zakresie oddziaływania społecznego, jest w zasadzie dyskusją niekończącą się. Cieszy, że tak trudne i istotne tematy zostały podjęte w ramach ogólnopolskiej Konferencji. Pozostaje mieć nadzieję, że będzie to stanowiło impuls dla zdwojenia wysiłków w celu zapobiegania nierównemu traktowaniu oraz dyskryminacji.