K atedra Postępowania Karnego Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie zorganizowała kolejne otwarte seminarium naukowe nt.: „Odwrócenie wielkiej nowelizacji Kodeksu postępowania karnego”, które odbyło się 1 kwietnia 2016 r. w Krakowie, gromadząc przedstawicieli innych uniwersytetów, liczne grono praktyków, jak również studentów i doktorantów. Obrady otworzył gospodarz spotkania, dr hab. Andrzej Światłowski, prof. UJ, p.o. Kierownika Katedry Postępowania Karnego, który w słowach powitania zawarł również zaproszenie do ożywionej dyskusji, stanowiącej inspirującą wymianę myśli wszystkich uczestników i główną oś dotychczasowych spotkań.

W pierwszej części wygłoszono cztery referaty poświęcone różnorakim aspektom najnowszej nowelizacji procesu karnego wchodzącej w życie 15 kwietnia 2016 r., nie szczędząc przy tym krytycznych uwag i wątpliwości o charakterze konstytucyjnym, konwencyjnym, jak również prakseologicznym. Pierwszy panelista, sędzia TK w stanie spoczynku Wojciech Hermeliński, wyraził zaniepokojenie nowym uregulowaniem kilku kwestii: obrony z urzędu, pozaprocesowej przesłanki do zastosowania tymczasowego aresztowania, penalizacji fałszywych zeznań faktycznie podejrzanego na mocy art. 233 k.k., zakazu dowodowego ujętego w art. 168a oraz nieproporcjonalnego ograniczenia dostępu do akt postępowania aresztowego. Jak zauważył, zaplanowanemu zanikaniu elementów kontradyktoryjności towarzyszy ograniczenie prawa do obrony, zwłaszcza w stosunku do sprawców pozbawionych wolności przed sądem okręgowym czy potencjalnie podejrzanych, którym dotychczas nie przedstawiono zarzutów.

Sędzia Sądu Okręgowego w Krakowie dr Maciej Czajka zaczął od podsumowania i niejako umotywowania w dużej mierze sceptycznego stanowiska środowiska sędziowskiego wobec uchylonej nowelizacji procesu, funkcjonującej w przestrzeni prawnej od 1 lipca 2015 r., wyrażając jednak swoją akceptację dla idei kontradyktoryjności. Wśród spodziewanych skutków pośpiesznie przyjętej nowelizacji dostrzegł m.in. chaos intertemporalny, nieprzejrzystość i kazuistykę kodyfikacji oraz rodzącą wiele problemów niekonsekwencję w derogowaniu poszczególnych przepisów, prowadzącą do poważnych sprzeczności pozostawionych w ustawie norm. Bardziej szczegółową analizą objęto w wystąpieniu art. 168a i 168b czy art. 250 § 2b k.p.k. Wątpliwości panelisty zrodziły również przepisy dotyczące skargi na wyrok sądu odwoławczego oraz procedura wyznaczania składu orzekającego. Norma wynikająca z nowego brzmienia art. 351 k.p.k. budzi poważne zastrzeżenia nie tylko od strony redakcyjnej, ale również procesowej, w kontekście rozszerzenia katalogu bezwzględnych przyczyn odwoławczych.

W kolejnym wystąpieniu dr hab. Małgorzata Wąsek-Wiaderek, prof. KUL, skupiła swoje rozważania na ocenie w świetle standardu strasburskiego trzech znowelizowanych instytucji, począwszy od analizy dostępu do akt w procedurze aresztowej, poprzez tryb oceniania kwestii dostępności dowodów przez sąd, a skończywszy na konsekwencjach prowadzenia procesu in absentia. Wyraziła stanowisko, że nieproporcjonalne ograniczenie dostępu do akt postępowania przez obronę na etapie stosowania tymczasowego aresztowania godzi w zasadę równości broni i stoi w sprzeczności z art. 5 ust. 4 EKPC. Do podobnych konkluzji doprowadziła analiza art. 168a k.p.k. w zakresie, w jakim dopuszczono w procesie dowody zdobyte z naruszeniem prawa prywatności bez możliwości skutecznego prawa do ich zakwestionowania, co czyni cały proces nierzetelnym w świetle orzecznictwa strasburskiego. Wiele niejasności budzi w przekonaniu prelegentki zniesienie obowiązku doręczania orzeczeń stronom nieobecnym na ogłoszeniu wyroku przez pryzmat ich prawa do zaskarżenia orzeczenia, gdy jednocześnie rozbudowaniu ulega prowadzenie procesu pod nieobecność oskarżonego.

W ostatnim referacie – prokuratora b. Prokuratury Apelacyjnej w Krakowie Janusza Śliwy, a jednocześnie b. członka Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Karnego, nie zabrakło odniesień do formy i trybu zniesienia poprzedniej reformy, w tym m.in. niezwykle krótkiego vacatio legis, który kłóci się z tym, co rozumiemy przez legislację godziwą. Obok apriorycznego założenia przez ustawodawcę wadliwości przepisów wprowadzonych w ubiegłym roku prelegent zauważył rozbieżność pomiędzy tym, co powszechnie krytykowano w postępowaniu przygotowawczym, a tym, do czego faktycznie odniesiono się w treści nowej reformy. Nie uszła uwagi panelisty również forma zredagowania art. 168a k.p.k., niebezpiecznie ograniczająca sferę uprawnień sądu, czy brak określenia w art. 168b k.p.k. niezbędnych przesłanek legitymizujących decyzję prokuratora w przedmiocie tzw. zgody następczej na wykorzystanie materiałów kontroli operacyjnej w postępowaniu karnym. Wystąpienie zakończyły refleksje o zmianach ustrojowych w prokuraturze i towarzyszącym im zjawisku o skutkach nieodwracalnych – rozformowaniu jednostek prokuratury i odejściu rzeszy doświadczonych prokuratorów w stan spoczynku.

Po interesujących wystąpieniach ekspertów drugą część seminarium otworzyła długa i pogłębiona dyskusja, w której głos zajęli głównie sędziowie i prokuratorzy, w tym m.in. J. Biederman, W. Domański, T. Duski, W. Dziuban, E. Klimowicz-Gajlikowska, J. Krok, a także wszyscy wygłaszający referaty paneliści. Wypada jednak w tym miejscu zwrócić uwagę, że debata przebiegała w sposób odmienny, niż zdążyły nas przyzwyczaić poprzednie seminaria. Choć dotychczasowe dyskusje zawsze charakteryzował silny element sporności wśród dyskutantów, niejako wpisujący się w ducha prowadzonych rozważań nad zwiększeniem kontradyktoryjności, to tę ostatnią zdominowała jednomyślność, wyrażająca się w obawie o skutki wprowadzonej nowelizacji. Wśród podnoszonych wątpliwości powracał aspekt interpretacji nowej bezwzględnej przyczyny odwoławczej, znacznie odbiegającej od istoty normatywnej dotychczasowych podstaw z art. 439 k.p.k. i stwarzającej wątpliwości już na etapie pouczeń zawartych w art. 40a k.p.k. Jednocześnie poruszono problem rzetelności czynności przeprowadzanych przez Policję, proponując jako remedium w zakresie przesłuchania obowiązek nagrywania tej czynności procesowej. Część osób wyraźnie nie kryła rozczarowania powrotem do inkwizycyjnego modelu procesu, widząc w nadaktywności dowodowej sędziego, wchodzącego również w interakcje ze stronami oraz odczytującego w pewnych konfiguracjach procesowych akt oskarżenia, koronny argument dla kontestowania jego obiektywizmu przez uczestników procesu. Choć za największych beneficjentów nowelizacji uznano środowisko prokuratorskie, to wskazywano wiele sprzeczności systemowych, wróżących nieuchronnie kontynuację procesu legislacyjnego. Przebieg seminarium ukazał, jak wiele jeszcze aspektów tzw. odwróconej nowelizacji wymaga dopracowania, gdyż zabieg ustawodawcy okazał się nie tylko zbyt pośpiesznym, ale i niekonsekwentnym „wotum nieufności” wobec propozycji przygotowanej przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego. W sygnalizowanych elementach wprowadzono zmiany dotychczas obce naszemu ustawodawstwu, a jednocześnie wyraźnie pogarszające stanowisko procesowe oskarżonego, bez uprzedniego przeprowadzenia konsultacji społecznych. Seminarium odbyło się w dniu ogłoszenia w Dzienniku Ustaw omawianej nowelizacji, było więc pierwszym i z całą pewnością nie ostatnim seminarium naukowym z jednej strony poświęconym nowym regulacjom procesowym, z drugiej zaś tak pomyślnie łączącym świat nauki i praktyki pod patronatem Katedry Postępowania Karnego. Gospodarz spotkania wyraził wdzięczność za niegasnące zainteresowanie cyklem seminariów i zaprosił na najbliższe przedsięwzięcia w Katedrze.