1. Środki zaskarżenia postanowienia o uznaniu lub stwierdzeniu wykonalności

O  uznaniu krajowego wyroku sądu polubownego lub ugody zawartej przed sądem polubownym sąd państwowy orzeka postanowieniem wydanym na posiedzeniu niejawnymW doktrynie uznaje się, że sąd może jednak w każdym przypadku wyznaczyć rozprawę na podstawie art. 148 § 2 k.p.c. w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. – por. M. Łaszczuk, J. Szpara, Postępowanie postarbitrażowe, (w:) System Prawa Handlowego, red. S. Włodyka, Arbitraż handlowy, t. 8, red. A. Szumański, Warszawa 2010, s. 679., na które służy zażalenie (art. 1214 § 1 k.p.c.), niezależnie czy postanowienie to uwzględnia, czy nie wniosek o uznaniePor. T. Ereciński, K. Weitz, Sąd arbitrażowy, Warszawa 2008, s. 366.. Sąd stwierdza wykonalność wyroku sądu polubownego lub ugody przed nim zawartej, możliwych do wykonania w drodze egzekucji, nadając im klauzulę wykonalnościSzerzej na ten temat zob. M. Sorysz, Nadanie klauzuli wykonalności wyrokowi i ugodzie sądu polubownego – zagadnienia wybrane, „ADR. Arbitraż i Mediacja” 2011, nr 4; Ł. Błaszczak, J. Kuźmicka-Sulikowska, Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności i wniosek o stwierdzenie wykonalności a przerwanie biegu przedawnienia roszczeń, „Polski Proces Cywilny” 2012, nr 2, s. 209–244.. Na postanowienie sądu stwierdzającego wykonalność wyroku sądu polubownego przysługuje zażalenie (art. 1214 § 2 k.p.c.)Regulacja ta weszła w życie na skutek nowelizacji k.p.c. dokonanej ustawą z dnia 22 lipca 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2010 r. nr 155, poz. 1037). Przed nowelizacją doktryna uważała, że sąd orzekał w tej materii postanowieniem (art. 354 k.p.c.): Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo polubowne (arbitraż), Warszawa 2007, s. 295; B. Kordasiewicz, W. Sadowski, Postępowanie w sprawach o uznanie i stwierdzenie wykonalności orzeczeń sądów polubownych w Polsce. Uwagi na tle nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego, „Kwartalnik Prawa Prywatnego” 2007, z. 2, s. 553; A. Zieliński, (w:) A. Zieliński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2008, s. 1694; T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 374; Ł. Błaszczak, Krajowy i zagraniczny wyrok sądu polubownego jako tytuł egzekucyjny (wybrane zagadnienia), „Przegląd Prawa Egzekucyjnego” 2009, nr 9, s. 19, na które przysługiwało zażalenie (art. 795 k.p.c.): Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo, s. 295; B. Kordasiewicz, W. Sadowski, Postępowanie, s. 553; A. Zieliński, (w:) Kodeks, s. 1694; T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 366; Ł. Błaszczak, Krajowy, s. 19; M. Łaszczuk, J. Szpara, Postępowanie, s. 679.. Sąd stwierdza wykonalność wyroku na posiedzeniu niejawnym (art. 766 k.p.c.), chyba że zachodzi potrzeba wyznaczenia rozprawyPor. M. Łaszczuk, J. Szpara, Postępowanie, s. 679.. Postanowienie o nadaniu klauzuli wyrokowi arbitrażowemu wywołuje podwójny skutek. Jeżeli przepisy dopuszczają możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności, to jednocześnie zażalenie może się opierać na braku podstaw do stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownegoPor. B. Kordasiewicz, W. Sadowski, Postępowanie, s. 553; T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 366; Ł. Błaszczak, Krajowy, s. 20..

Ani aktualne, ani wcześniejsze przepisy arbitrażowe nie regulują kwestii dopuszczalności skargi kasacyjnej od postanowienia sądu drugiej instancji, oddalającego zażalenie na postanowienie o uznaniu lub stwierdzeniu wykonalności krajowych orzeczeń arbitrażowych lub ugód zawartych przed takimi sądami. Według postanowienia Sądu Najwyższego, wydanego jeszcze pod rządami nieznowelizowanych przepisów arbitrażowych, a odnoszącego się do krajowych orzeczeń polubownych, „od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie na postanowienie co do stwierdzenia wykonalności orzeczenia polubownego kasacja (obecnie: skarga kasacyjna – dop. D. K.) nie przysługuje”Postanowienie SN z 22 września 1999 r., I CKN 654/99, OSNC 2000, nr 3, poz. 61.. Teza i argumentacja SN zachowują swoją aktualność i należy zgodzić się z poglądem, że również w aktualnym stanie prawnym skarga kasacyjna od postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego zażalenie co do uznania lub stwierdzenia wykonalności nie przysługujePor. A. Tynel, Uznanie i stwierdzenie wykonalności wyroku Sądu Polubownego, „Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego” 2005, nr 9, s. 16; R. Morek, Mediacja i arbitraż (art. 1831 –18315, 1154–1217 KPC), Warszawa 2006, s. 383; Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo, s. 296; A. Zieliński, (w:) Kodeks, s. 1695; T. Ereciński, ­K. Weitz, Sąd, s. 368; K. Weitz, Skarga kasacyjna w sprawach o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego lub ugody zawartej przed takim sądem, „Palestra” 2009, nr 3–4, s. 231; orzeczenie SN z 13 października 2004 r., I CZ 102/04 (niepubl.); postanowienie SN z 4 lipca 2008 r., I CZ 139/07, OSNC-ZD A/2009, poz. 18, s. 91, „Monitor Prawniczy” 2009, nr 10; postanowienie Sądu Najwyższego z 20 maja 2011 r., IV CZ 18/11, opubl. Legalis..

Sąd Najwyższy stwierdził także, że: „na postanowienie sądu drugiej instancji o odrzuceniu skargi o wznowienie postępowania w sprawie o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce lub ugody zawartej przed takim sądem w Polsce nie przysługuje zażalenie”Postanowienie SN z 4 lipca 2008 r., I CZ 139/07, OSNC-ZDA/2009, poz. 18, „Monitor Prawniczy” 2009, nr 10..

O uznaniu i stwierdzeniu wykonalności zagranicznego wyroku sądu polubownego lub ugody zawartej przed sądem polubownym sąd państwowy orzeka postanowieniem (art. 354 k.p.c.)Por. Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo, s. 300; B. Kordasiewicz, W. Sadowski, Postępowanie, s. 553; T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 374; Ł. Błaszczak, Krajowy, s. 19., na które służy zażalenie (art. 795 k.p.c.)Por. B. Kordasiewicz, W. Sadowski, Postępowanie, s. 553; T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 366; T. Ereciński, Postępowanie o stwierdzenie wykonalności zagranicznego wyroku arbitrażowego (zagadnienia wybrane), „ADR. Arbitraż i Mediacja” 2009, nr 1, s. 71; Ł. Błaszczak, Krajowy, s. 19–20. „Do uznania i stwierdzenia wykonalności wyroków i ugód zagranicznych zastosowanie mają, co do zasady, przepisy zawarte w art. 1214 § 1 k.p.c., w zakresie, w jakim dana kwestia nie została inaczej uregulowana w art. 1215 k.p.c. Art. 1215 k.p.c. wprowadza bowiem regulację szczególną w stosunku do ogólnych reguł określonych w art. 1214 k.p.c. dotyczącą wyłącznie wyroków i ugód zagranicznych” – M. Łaszczuk, J. Szpara, Postępowanie, s. 709–710.. Postanowienie o nadaniu klauzuli wyrokowi arbitrażowemu wywołuje podwójny skutek. Jeżeli przepisy dopuszczają możliwość wniesienia zażalenia na postanowienie o nadaniu klauzuli wykonalności, to jednocześnie zażalenie może się opierać na braku podstaw do stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownegoPor. B. Kordasiewicz, W. Sadowski, Postępowanie, s. 553; T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 366; T. Ereciński, Postępowanie, s. 71; Ł. Błaszczak, Krajowy, s. 20..

Nowelizacja przepisów k.p.c. Ustawa z dnia 22 lipca 2010 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny, ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz ustawy – Prawo upadłościowe i naprawcze (Dz.U. z 2010 r. nr 155, poz. 1037).usankcjonowała wyrażane przed nowelizacją poglądy  doktryny i judykatury opowiadające się za dopuszczalnością skargi kasacyjnej od postanowienia sądu drugiej instancji, oddalającego zażalenie na postanowienie o uznaniu lub stwierdzeniu wykonalności zagranicznych orzeczeń arbitrażowych lub ugód zawartych przed takimi sądami. W obecnym stanie prawnym od postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie uznania albo stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed sądem polubownym za granicą przysługuje skarga kasacyjna; można także żądać wznowienia postępowania zakończonego prawomocnym postanowieniem w przedmiocie uznania lub stwierdzenia wykonalności oraz stwierdzenia niezgodności z prawem prawomocnego postanowienia wydanego w tym przedmiocie (art. 1215 § 3 k.p.c.).

Pod rządami dawnych przepisów arbitrażowych Sąd Najwyższy uznał, że „od postanowienia sądu drugiej instancji, kończącego postępowanie w sprawie o stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu zagranicznego lub wydanego za granicą orzeczenia sądu polubownego (arbitrażowego) przysługuje kasacja”Postanowienie SN z 9 lutego 1999 r., I CKN 887/98, OSNC 1999, nr 10, poz. 172; zob. postanowienie SN z 18 września 1998 r., III CKN 309/98, OSNC 1999, nr 3, poz. 54; postanowienie SN z 27 kwietnia 2001 r., III CZ 4/01, OSNC 2001, nr 12, poz. 184. (obecnie: skarga kasacyjna – dop. D. K.). Sąd Najwyższy pogląd ten podtrzymał w postanowieniu z 4 lipca 2008 r.I CZ 139/07, OSNC-ZD A/2009, poz. 18, s. 91, „Monitor Prawniczy” 2009, nr 10. Za dopuszczalnością skargi kasacyjnej w sprawie uznania wyroku zagranicznego sądu polubownego opowiedział się SN w postanowieniu z 18 stycznia 2007 r., I CSK 330/06, OSNC 2007, nr 12, poz. 185. Twierdzenie swoje oparł na argumencie, że postępowanie o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce lub ugody zawartej przed takim sądem ma charakter postępowania pomocniczego, a nie postępowania w sprawie, i dlatego nie ma zastosowania art. 398¹ § 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c. Natomiast postępowanie o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody wydanej za granicą należy uznać za „odpowiednik” postępowania w sprawie, co przesądza o dopuszczalności skargi kasacyjnej.

W doktrynie w związku z poprzednim stanem prawnym dominował pogląd, z którym należało się zgodzić i który był zgodny z linią orzeczniczą SN, opowiadający się za dopuszczalnością skargi kasacyjnej od postanowienia sądu drugiej instancji w przedmiocie uznania lub stwierdzenia wykonalności wyroku sądu polubownego wydanego za granicą lub ugody zawartej przed takim sądemPor. A. Tynel, Uznanie, s. 16; R. Morek, Mediacja, s. 283; Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo, s. 296; T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 367; K. Weitz, Skarga, s. 231; P. Grzegorczyk, W ramach której z podstaw kasacyjnych należy zarzucać naruszenie przepisów regulujących warunki uznania orzeczenia sądu państwa obcego lub wyroku sądu polubownego wydanego za granicą?, „Polski Proces Cywilny” 2010, nr 1, s. 78. B. Kordasiewicz, W. Sadowski, (Postępowanie, s. 553–554) uznawali brak podstaw dla skargi kasacyjnej, co oceniają krytycznie i uznają możliwość wnoszenia pytań prawnych do SN w tej materii. T. Ereciński, K. Weitz, (Sąd, s. 367) uznawali potrzebę ustawowego przesądzenia tej kwestii..

W postanowieniu z 18 stycznia 2007 r.I CSK 330/06, OSNC 2007, nr 12, poz. 185. Sąd Najwyższy rozwinął przekonującą argumentację, że dopuszczalność skargi kasacyjnej w sprawie uznania lub stwierdzenia wykonalności zagranicznego orzeczenia arbitrażowego nie stanowi warunku „istotnie uciążliwszego” w rozumieniu art. III konwencji nowojorskiej, w porównaniu z niedopuszczalnością skargi kasacyjnej w odniesieniu do krajowych orzeczeń arbitrażowych. Argumentację tę warto przytoczyć tutaj in extenso:

„Po pierwsze, dopuszczalność skargi kasacyjnej nie jest okolicznością warunkującą uznanie wyroku sądu polubownego wydanego za granicą, ponieważ skarga kasacyjna stanowi nadzwyczajny środek zaskarżenia, z którego strona może skorzystać albo nie. Ponadto dopuszczalność skargi kasacyjnej, w zależności od okoliczności sprawy, może działać na korzyść albo niekorzyść uznania wyroku. Przykładowo, jeśli sąd drugiej instancji oddalił wniosek o uznanie, wniesienie skargi kasacyjnej może doprowadzić do tego, że wyrok zostanie uznany (…).

Po drugie, orzeczenie sądu drugiej instancji w przedmiocie uznania staje się prawomocne bez względu na to, czy chodzi o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego w Polsce, czy o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego za granicą. W obu wypadkach wyrok sądu polubownego, wydany w Polsce lub za granicą po dwuinstancyjnym postępowaniu, zostaje prawomocnie zrównany z wyrokiem sądu państwowego. Dopuszczalność skargi kasacyjnej w wypadku postępowania o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego za granicą tego nie zmienia, lecz tylko otwiera możliwość weryfikacji prawomocnego postanowienia sądu drugiej instancji.

Po trzecie, trudno mówić o «dyskryminacji» wyroków zagranicznych sądów polubownych z powodu dopuszczalności skargi kasacyjnej w postępowaniu o ich uznanie, skoro skarga taka może być postrzegana jako «ekwiwalent» braku możliwości wniesienia przed sąd polski skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego wydanego za granicą. Podnieść przy tym należy, że z tego punktu widzenia nie ma znaczenia, czy skarga o uchylenie wyroku sądu polubownego wydanego za granicą może być wniesiona w państwie, w którym albo według prawa którego wyrok został wydany”.

Sąd Najwyższy uznał także, że z punktu widzenia podstaw kasacyjnych należy przyjąć, iż zarzuty dotyczące naruszenia tzw. materialnych warunków uznania (art. IV i V konwencji nowojorskiej) powinny być podnoszone w ramach pierwszej podstawy kasacyjnej (art. 398³ § 1 pkt 1 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.)Z poglądem tym zgadza się P. Grzegorczyk, W ramach, s. 82; zob. cytowane tam orzecznictwo niepotwierdzające tej tezy.. Zarzuty dotyczące przepisów regulujących tok postępowania o uznanie powinny być natomiast podnoszone w ramach drugiej podstawy kasacyjnej (art. 398³ § 1 pkt 2 w zw. z art. 13 § 2 k.p.c.).

Zażalenie na postanowienie w przedmiocie uznania wyroku sądu polubownego wydanego za granicą podlega rozpoznaniu na posiedzeniu niejawnymTak Sąd Najwyższy w postanowieniu z 24 czerwca 2009 r., I CSK 538/08, OSNC-ZD D/2009; pogląd ten aprobuje D. P. Kała, Zażalenie na postanowienie w przedmiocie uznania wyroku sądu polubownego wydanego za granicą. Glosa do postanowienia z dnia 24 czerwca 2009 r. (I CSK 538/08), „Przegląd Sądowy” 2011, nr 2, s. 119..

W sprawie o uznanie wyroku sądu polubownego wydanego za granicą sąd pierwszej instancji, odrzucając zażalenie na posiedzeniu niejawnym, orzeka w składzie jednego sędziegoUchwała SN z 17 stycznia 2008 r., III CZP 112/07, OSNC 2009, nr 1, poz. 5 – cyt. za M. Łaszczuk, J. Szpara, Postępowanie, s. 710..

2. Jurysdykcja krajowa w sprawie uznania lub stwierdzenia wykonalności

Jurysdykcję krajową w zakresie sądownictwa polubownego wyznacza art. 1156 k.p.c. Łącznikiem uzasadniającym jest lokalizacja miejsca postępowania na terenie Rzeczypospolitej Polskiej. Lex specialis wobec art. 1156 k.p.c. jest art. 1212 § 2 k.p.c., z którego wynika, że w kwestii uznania lub stwierdzenia wykonalności sądom polskim przysługuje jurysdykcja krajowa, niezależnie od tego, w jakim państwie został wydany wyrok sądu polubownego lub ugoda przed nim zawarta. Jurysdykcja krajowa sądów państwowych w zakresie sądownictwa polubownego ma charakter bezwzględny i nie podlega dyspozycji stronPor. Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo, s. 301; T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 68–69, 364; T. Ereciński, Postępowanie, s. 67. B. Kordasiewicz, W. Sadowski, (Postępowanie, s. 541) uznają jurysdykcję sądów polskich o uznanie lub stwierdzenie wykonalności zagranicznego orzeczenia sądu polubownego, lecz nie na mocy art. 1212 § 2, ale na mocy art. 1156 zd. 2. M. Łaszczuk, J. Szpara, Postępowanie, s. 672 uznają, że art. 1212 § 2 k.p.c. nie stanowi lex specialis wobec art. 1156 k.p.c..

3. Zbieg skargi o uchylenie wyroku sądu polubownego z postępowaniem o uznanie lub stwierdzenie wykonalności

Zgodnie z art. 1216 § 1 k.p.c., jeżeli wniesiono skargę o uchylenie wyroku sądu polubownego, sąd państwowy, do którego wniesiono wniosek o uznanie lub stwierdzenie wykonalności tego wyroku, może odroczyć rozpoznanie sprawy, tj. wniosku o uznanie lub stwierdzenie wykonalności wyroku. Sąd państwowy w Polsce może odroczyć rozpoznanie sprawy także wtedy, gdy skargę o uchylenie zagranicznego wyroku sądu polubownego wniesiono w państwie jego wydania. Informację o wniesieniu skargi sąd poweźmie z reguły w wyniku zawiadomienia stronyPor. Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo, s. 291; T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 378.. Odroczenia dokonuje sąd na mocy art. 156 k.p.c.Por. T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 378. Błędny jest zatem pogląd o możliwości zawieszenia Tak P. Wierzbicki, Wykonalność orzeczeń zagranicznych sądów polubownych na podstawie Konwencji nowojorskiej o uznawaniu i wykonywaniu orzeczeń arbitrażowych, „Monitor Prawniczy” 2004, nr 5, s. 239; Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo, s. 311; B. Jarco, Uchylenie zagranicznego wyroku sądu polubownego a jego uznanie na terytorium Polski, „Przegląd Prawa Handlowego” 2008, nr 2, s. 33; M. Łaszczuk, J. Szpara, Postępowanie, s. 680.postępowania z urzędu.

Ustawodawca nie przewidział żadnych kryteriów, przy uwzględnieniu których ma nastąpić odroczenie rozpoznania sprawy. Kryteria te zostały wypracowane w orzecznictwie sądów zagranicznych. Sąd powinien odroczyć rozpoznanie sprawy, jeżeli odroczenie jest celowe, istnieje prawdopodobieństwo uchylenia wyroku sądu polubownego lub powstania niepowetowanej szkody. Strona wnosząca o odroczenie powinna wykazać, że wnosi skargę w dobrej wierze, a nie w celu opóźnienia wykonania wyrokuPor. B. Kordasiewicz, W. Sadowski, Postępowanie, s. 557–559; T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 378–379..

Odroczenie powinno być ustanowione do czasu prawomocnego rozstrzygnięcia skargi o uchylenie wyroku sądu polubownegoPor. R. Morek, Mediacja, s. 292; B. Kordasiewicz, W. Sadowski, Postępowanie, s. 557–558; A. Zieliński, (w:) Kodeks, s. 1699..

Jeżeli strona chcąca powstrzymać uznanie lub wykonanie wyroku sądu polubownego wniesie o odroczenie rozpoznania sprawy w przedmiocie uznania lub stwierdzenia wykonalności, to sąd, na wniosek strony żądającej uznania lub stwierdzenia wykonalności, może nakazać stronie wnoszącej o odroczenie złożyć stosowne zabezpieczenie. Decyzja sądu ma charakter uznaniowy i sąd nie ma obowiązku nakazać złożenia zabezpieczenia. Jeżeli wady wyroku zaskarżonego skargą są oczywiste, rozpoznanie sprawy należy odroczyć bez ustanawiania zabezpieczeniaPor. tamże, s. 558..

Zasady powyższe należy stosować odpowiednio do ugody zawartej przed sądem polubownym (art. 1216 § 3 k.p.c.). Zasadność tej regulacji stała się przedmiotem kontrowersji w doktrynie. Według jednego poglądu art. 1216 § 3 k.p.c. jest zbędny, gdyż od ugody zawartej przed sądem polubownym nie można wnieść skargi o uchylenie, tak jak w przypadku wyroku sądu polubownegoPor. A. Tynel, Uznanie, s. 16; R. Morek, Mediacja, s. 293; B. Kordasiewicz, W. Sadowski, Postępowanie, s. 557.. Skoro nie można wnieść skargi o uchylenie ugody, to nie ma możliwości powstania jej zbiegu z wnioskiem o uznanie lub stwierdzenie wykonalności. Według drugiego poglądu, z którym należy się zgodzić, odesłanie zawarte w art. 1216 § 3 k.p.c. jest zasadne, gdyż ugoda może być kwestionowana przez powództwo o ustalenie nieważności ugody lub przez inny środek prawny przewidziany w obcym prawie, a art. 1216 § 3 k.p.c. należy stosować odpowiednio. Wówczas dojdzie do zbiegu rzeczonego powództwa z wnioskiem o uznanie lub stwierdzenie wykonalnościPor. T. Ereciński, K. Weitz, Sąd, s. 379; M. Łaszczuk, J. Szpara, Postępowanie, s. 681..