M ija trzydzieści lat od uchwalenia ustawy z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturzeTekst jedn. Dz.U. z 2009 r. nr 146, poz. 1188; zm. z 2009 r. nr 166, poz. 1317; nr 210, poz. 1628; nr 216, poz. 1676; z 2010 r. nr 7, poz. 45; nr 47, poz. 278; nr 200, poz. 1326; nr 217, poz. 1429; z 2011 r. nr 106, poz. 622; nr 142, poz. 830.. W okresie życia całego pokolenia adwokatów przepisy tej ustawy kształtowały zarówno zasady i formy wykonywania zawodu, jak i organizację oraz sposób funkcjonowania samorządu adwokackiego. Pomimo licznych nowelizacji jest to akt prawny najdłużej obowiązujący ze wszystkich dotychczasowych ustaw, regulujących w Polsce działalność adwokaturyByły to przepisy: dekretu Naczelnika Państwa z 24 grudnia 1918 r. w przedmiocie statutu tymczasowego Palestry Państwa Polskiego, Dz.P.P.P. 1918, nr 22, poz. 75; rozporządzenia Prezydenta RP z 7 października 1932 r. – Prawo o ustroju adwokatury, Dz.U. z 1932 r. nr 86, poz. 733; ustawy z 4 maja 1938 r. – Prawo o ustroju adwokatury, Dz.U. z 1938 r. nr 33, poz. 289; ustawy z 27 czerwca 1950 r. o ustroju adwokatury, Dz.U. z 1950 r. nr 68, poz. 337; ustawy z 19 grudnia 1963 r. o ustroju adwokatury, Dz.U. z 1963 r. nr 57, poz. 309.. Przytoczone względy determinują celowość zastanowienia się, jakie znaczenie miało uchwalenie ustawy w szczególnie trudnej sytuacji panującej w naszym kraju w 1982 roku oraz jakie okoliczności wpłynęły na powstanie tego rodzaju aktu w takim czasie.

Zjazd Adwokatów w Poznaniu

Prace nad nowym prawem o adwokaturze zostały rozpoczęte w wykonaniu uchwały Ogólnopolskiego Zjazdu Adwokatów, który odbył się w Poznaniu w dniach 3 i 4 stycznia 1981 r.

Był to Zjazd szczególny. Miał nadzwyczajny charakter. Przepisy obowiązującej ustawy z 19 grudnia 1963 r. o ustroju adwokatury nie przewidywały bowiem instytucji Zjazdu. Pomimo takiego stanu prawnego presja i determinacja większości środowiska, opowiadającego się za zorganizowaniem Zjazdu, była tak duża, że organy adwokatury zdecydowały się na zwołanie Zjazdu. Jego uczestnicy w wielu wystąpieniach żądali  między innymi szybkiego przygotowania oraz uchwalenia nowej ustawy regulującej organizację i działalność adwokatury.

Z podobnym żądaniem – wyrażonym w formie uchwały z 14 grudnia 1980 r. – wystąpiło Zgromadzenie Izby Adwokackiej w Warszawie, domagając się m.in. przywrócenia Krajowego Zjazdu Adwokatury, bezpośrednich wyborów do naczelnych i wojewódzkich organów adwokatury oraz ograniczenia nadzoru państwowego nad adwokaturą.

Uchwały Zjazdu wykraczały poza problematykę zawodową adwokaturyZjazd powołał Komisję Wnioskową, składającą się z przedstawicieli wszystkich 24 izb adwokackich. Komisji przewodniczyła adw. Maria Budzanowska – wiceprezes NRA. Autor niniejszego opracowania był członkiem Komisji, reprezentującym izbę warszawską.. Odnosiły się do podstawowych, z punktu widzenia społeczeństwa, zagadnień dotyczących praw i wolności obywatelskich oraz wymiaru sprawiedliwości.

Należy przypomnieć niektóre z licznych wniosków zawartych w uchwałach Zjazdu. Uczynić to trzeba w celu utrwalenia świadomości, że to adwokaci, w czasie swojego Nadzwyczajnego Zjazdu, publicznie domagali się w styczniu 1981 roku wprowadzenia w kraju zasadniczych zmian.

Wstępna część uchwały, poświęcona sytuacji ogólnej, zawierała stwierdzenie, że od lat występował w Polsce kryzys moralny, społeczny, polityczny i gospodarczy, który swoim zakresem objął również stosowanie prawa oraz wymiar sprawiedliwości. Było to ustosunkowanie się Zjazdu do oficjalnego stanowiska ministra sprawiedliwości, że wymiar sprawiedliwości nie został dotknięty kryzysem występującym w Polsce.

W szczegółowej części uchwały wnioskowano powołanie Trybunału Konstytucyjnego oraz Trybunału Stanu – „dla ochrony praworządności przed godzącym w nią działaniem ze strony członków rządu i posłów”. Chciano zniesienia kadencyjności Sądu Najwyższego, która „może ograniczać niezawisłość sędziów”, oraz powołania w Sądzie Najwyższym odrębnej Izby zajmującej się prawem pracy i ubezpieczeń społecznych.

Postulowano zniesienie kary śmierci, uchwalenie ustawy o zwalczaniu przestępczości nieletnich i ich demoralizacji, zahamowanie wynikającej z tendencji penalizacyjnych nadmiernej surowości kar, podwyższenie racji żywnościowych w zakładach karnych, zmianę regulaminu więziennego w kierunku większej humanizacji oraz zapewnienia więźniom możliwości wykonywania praktyk religijnych.

Domagano się rozszerzenia zarówno zakresu sądowej kontroli nad stosowaniem aresztu tymczasowego, jak i uprawnień obrońcy w postępowaniu przygotowawczym.

Ponadto wskazywano na pilną konieczność uchwalenia ustawy o radcach prawnych oraz prawa prasowego, nowelizacji ustawy o paszportach i ustanowienia sądowej kontroli decyzji paszportowych, wprowadzenia ustawowej zasady, że odszkodowanie za wywłaszczoną nieruchomość powinno odpowiadać jej rzeczywistej wartości.

Atmosferę, w jakiej odbywał się Zjazd, charakteryzuje wniosek zawarty w pkt I.3. uchwały o następującej treści: „Zachodzi konieczność ujawnienia wszystkich okoliczności związanych z nadużyciem władzy, a w szczególności ujawnienia i pociągnięcia do odpowiedzialności osób winnych tragicznych wydarzeń w Poznaniu w czerwcu 1956 roku, w marcu 1968 roku, na Wybrzeżu w grudniu 1970 roku oraz w Radomiu i Ursusie w czerwcu 1976 roku”Uchwały Zjazdu opublikowano w „Palestrze” 1981, nr 3–4, s. 196–207..

W końcowej uchwale Zjazd stwierdził, że uważa „za konieczne przedłożenie w najkrótszym czasie Sejmowi projektu nowego prawa o ustroju adwokatury, opartego na pogłębionej samorządności i demokratyzacji zawodu”.

Jednocześnie w celu opracowania projektu ustawy powołano liczącą 31 osób Zjazdową Komisję Legislacyjną. W skład Komisji, poza przedstawicielami izb adwokackich, weszli adwokaci zasiadający w Sejmie.

W wyniku intensywnej pracy Komisji wstępna wersja nowego prawa została przyjęta w dniu 31 stycznia 1981 r.

Prezydium NRA rozesłało projekt do rad i zespołów adwokackich w całym kraju w celu nadesłania uwag i propozycji ewentualnych zmian. Analizie projektu poświęcono plenarne posiedzenie NRA w dniach 21–22 lutego 1981 r.

Po przeanalizowaniu oraz częściowym uwzględnieniu zgłoszonych poprawek projekt prawa o adwokaturze zatwierdzono w dniu 29 marca 1981 r. na wspólnym posiedzeniu NRA i Zjazdowej Komisji LegislacyjnejK. Potrzobowski, Projekt prawa o adwokaturze w ujęciu Komisji Legislacyjnej Ogólnopolskiego Zjazdu Adwokatów, „Palestra” 1982, nr 3, s. 9–17.. Projekt ten stał się początkiem wdrożenia przez ministra sprawiedliwości prac legislacyjnych nad nową ustawą.

Ocena nowego prawa – w brzmieniu obowiązującym w dacie wejścia ustawy w życie – wymaga porównania jego podstawowych rozwiązań prawnych z przepisami poprzednio obowiązującej, cytowanej ustawy z 19 grudnia 1963 r. o ustroju adwokatury.

Nowe zadania adwokatury

Dotychczasowe przepisy przewidywały, że adwokatura jest powołana do udzielania pomocy prawnej zgodnie z prawem i interesem mas pracujących oraz współdziała z sądami i innymi organami państwowymi w zakresie ochrony porządku prawnego PRL.

Nowa ustawa, stanowiąc, że podstawowym zadaniem zawodu jest świadczenie pomocy prawnej, odmiennie zdefiniowała publiczne funkcje adwokatury. W ramach ich realizacji określono w ustawie, że adwokatura współdziała w ochronie praw i wolności obywatelskich oraz w kształtowaniu i stosowaniu prawa.

Poszerzenie zadań adwokatury nosi znamiona czasu, w jakim uchwalono nowe prawo.

Na wprowadzenie do ustawy pojęcia praw i wolności obywatelskich oraz ich ochrony – poza uchwałami Zjazdu Adwokatów w Poznaniu – niewątpliwie miała wpływ ratyfikacja przez Polskę w dniu 3 marca 1977 r. Międzynarodowych Paktów Praw Obywatelskich i PolitycznychDz.U. z 1977 r. nr 38, poz. 167.. Jeśli chodzi natomiast o stosowanie i kształtowanie prawa, to ujęcie tego problemu w art. 1 ust. 1 ustawy nie jest ostre i zostało zbyt ogólnie zredagowane, co umożliwiło zastosowanie przez Sąd Najwyższy nad wyraz swobodnej, zawężającej interpretacji, zmierzającej do pozbawienia tego przepisu szerszego publicznego znaczeniaWyrok Sądu Najwyższego z 20 października 1984 r., I PA 15/84..

Dopiero przekształcenia społeczno-polityczne dokonane w kraju w 1989 r. doprowadziły do zasadniczej zmiany dotychczasowego stanowiska Sądu Najwyższego oraz potwierdzenia społecznego znaczenia pełnionej przez adwokaturę funkcji publicznej, wykraczającej poza zakres świadczenia pomocy prawnej w indywidualnych przypadkachC. Jaworski, Refleksje jubileuszowe, „Palestra” 1993, nr 12, s. 20–25..

Podobny, mało konkretny i zbyt ogólny charakter ma nowy przepis art. 58 pkt 9 ustawy, przewidujący, że do zakresu działania NRA należy udzielanie opinii o projektach aktów prawnych oraz przedstawianie wniosków i postulatów dotyczących tworzenia i stosowania prawa.

Opiniowanie przez adwokaturę projektów nowych przepisów ma istotne społeczne znaczenie, jest jednak uzależnione od tego, czy i jaki projekt oraz w jakim czasie zostanie przekazany do zaopiniowania.

Brak ustawowego sprecyzowania, jakiego rodzaju projekty aktów prawnych wymagają opinii NRA, osłabia praktyczne znaczenie przepisu oraz rodzi wątpliwości interpretacyjne.

Przedstawianie wniosków i postulatów w dziedzinie tworzenia i stosowania prawa stanowi nowe, ważne i daleko idące uprawnienie, stwarzające NRA możliwość samodzielnego, czynnego działania w szeroko rozumianym interesie społecznym.

Choć należyte opracowanie omawianych wniosków i postulatów wymaga ze strony NRA poważnego nakładu pracy, to jednak brakuje przepisów ustalających tryb ich rozpoznawania oraz umożliwiających adwokaturze obronę prezentowanych stanowisk. Ten stan rzeczy powoduje, że w praktyce cytowany przepis nie ma tak istotnego znaczenia, jak mogłoby to wynikać z jego treści.

Ograniczenie państwowego nadzoru nad adwokaturą

W świetle poprzednio obowiązujących przepisów minister sprawiedliwości był władny własną decyzją uchylić każdą uchwałę organu samorządu adwokackiego, która w jego ocenie była sprzeczna z prawem lub naruszała interes społeczny.

Wydając decyzję nadzorczą, minister miał dwie możliwości: uchylić uchwałę i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania albo ją tylko uchylić – rezygnując z dalszego rozpoznawania sprawy. W tym ostatnim przypadku postępowanie ulegało zakończeniu, co w istocie oznaczało, że decyzja nadzorcza ministra miała charakter merytoryczny.

W nowej ustawie nadzór zwierzchni ministra został ograniczony i polega obecnie na badaniu uchwał samorządowych pod kątem legalności. Minister sprawiedliwości uzyskał mianowicie prawo występowania, w określonych terminach, do Sądu Najwyższego z wnioskami o uchylenie uchwał organów adwokatury oraz izb adwokackich w przypadku ich sprzeczności z prawem. Orzeka w tych sprawach Sąd Najwyższy, który może jedynie zaskarżoną uchwałę utrzymać w mocy lub ją uchylić i przekazać sprawę do ponownego rozpoznania właściwemu organowi samorządowemu, ustalając wytyczne co do sposobu jej załatwienia.

Przy tak określonej kognicji Sądu Najwyższego wydaje się rzeczą niewątpliwą, że wytyczne sądowe mogą dotyczyć wyłącznie zagadnień związanych z interpretacją prawa. Nie powinny natomiast wkraczać w merytoryczną ocenę problematyki zawartej w zaskarżonej uchwale.

Przekazanie Sądowi Najwyższemu do rozpoznawania sporów pomiędzy ministrem sprawiedliwości a samorządem adwokackim, powstałych na tle prawnej oceny uchwał jego organów, było liczącym się osiągnięciem wzmacniającym rolę i pozycję adwokatury.

Warto przypomnieć, że pod rządami uchylonej ustawy z 1963 r. Sąd Najwyższy tylko w jednym, szczególnym przypadku mógł dokonać kontroli uchwały organu adwokaturyPostanowienie SN z 7 lipca 1976 r., I CZ 39/76.. Miało to miejsce przy podjęciu uchwały w trybie art. 78 ust. 1 pkt 8 ustawy – o skreśleniu adwokata z listy z powodu braku rękojmi wykonywania zawodu – „zgodnie z zadaniami adwokatury w PRL”.

Zainteresowany adwokat – po wyczerpaniu drogi postępowania przed NRA – mógł wówczas odwołać się do Sądu Najwyższego od uchwały skreślającej z listy adwokatów.

Również ministrowi sprawiedliwości przysługiwało – z mocy art. 81 ust. 2 ustawy – prawo wystąpienia z odwołaniem do Sądu Najwyższego od uchwały rady adwokackiej lub NRA, odmawiającej skreślenia adwokata z listy z przyczyny braku rękojmi.

Ze względu na to, że minister sprawiedliwości – na podstawie art. 15 ustawy – mógł w każdej sprawie domagać się podjęcia przez właściwy organ adwokatury uchwały określonej treści, wniosek ministra o skreślenie adwokata z listy był w ostatniej instancji rozpoznawany przez Sąd Najwyższy.

Należy dodać, że przepis uchylonej ustawy, o możliwości administracyjnego skreślenia adwokata z listy przez organ adwokatury, był normą o charakterze zupełnie szczególnym i w rażący sposób naruszał podstawową zasadę, że adwokat może być pozbawiony prawa wykonywania zawodu wyłącznie w drodze postępowania dyscyplinarnego.

Jednocześnie nowe przepisy wyeliminowały rozbudowane ponad racjonalną miarę, istniejące dotychczas następujące uprawnienia nadzorcze ministra sprawiedliwości:

• rozwiązywania wojewódzkich rad adwokackich, jeżeli w swojej działalności rada naruszała prawo lub zagrażała interesowi społecznemu;
• zawieszania w sprawowaniu funkcji – ze względu na interes społeczny – poszczególnych członków organów adwokatury oraz organów izb adwokackich (z wyjątkiem członków komisji dyscyplinarnych) i zwracania się do właściwych organów samorządu o ich odwołanie;
• rozwiązywania zespołów adwokackich, mimo że w ustawie nie określono przesłanek, kiedy mogło to nastąpić;
• zatwierdzania regulaminów uchwalanych przez NRA.

Pozytywne zmiany nastąpiły również w zakresie zgłaszanego przez ministra sprawiedliwości sprzeciwu od uchwał o wpisie na listę adwokatów lub aplikantów adwokackich.

Minister zachował wprawdzie swoje dotychczasowe uprawnienia, ale jednocześnie stworzono możliwość zaskarżenia sprzeciwu do Sądu Najwyższego, i to zarówno przez zainteresowaną osobę, jak i przez organ adwokatury.

O tym, jak istotna była to zmiana, można się było przekonać w stosunkowo krótkim czasie od wejścia w życie nowej ustawy, w okresie gdy minister w szerokim zakresie wykorzystywał swoje uprawnienia, zgłaszając sprzeciwy od wpisów na listę adwokacką byłych sędziów, zaangażowanych w działalność związkową w NSZZ „Solidarność”. Z reguły większość z tych przykrych spraw nabierała charakteru politycznego i była, w trybie zaskarżania sprzeciwu, z różnym skutkiem rozpoznawana przez Sąd Najwyższy.

Poszerzenie zakresu działania samorządu adwokackiego

Nowa ustawa przywróciła instytucję Krajowego Zjazdu Adwokatury. Reaktywując Zjazd, jednocześnie wprowadzono bezpośrednie wybory: prezesów NRA i Wyższego Sądu Dyscyplinarnego oraz przewodniczącego Wyższej Komisji Rewizyjnej, jak również członków NRA niepełniących funkcji dziekanów rad adwokackich.

Analogicznie przywrócono bezpośrednie wybory do organów izb adwokackich, które poprzednio miały pośredni charakter i były przeprowadzane na zgromadzeniach delegatów, wybieranych przez członków poszczególnych zespołów adwokackich oraz adwokatów niewykonujących zawodu.

Istotne znaczenie miała w szczególności zmiana sposobu wyboru prezesa NRA i dziekanów okręgowych rad adwokackich. W nowych warunkach uzyskanie mandatu upoważniającego do reprezentowania adwokatury wymagało poparcia większości środowiska i dzięki temu uwiarygodniało wybraną osobę oraz wzmacniało jej pozycję.

Po raz pierwszy w przepisach regulujących działalność adwokatury wprowadzono zasadę – postulowaną przez Zjazd w Poznaniu – że w Prezydium NRA oraz w prezydiach okręgowych rad adwokackich nie można sprawować tej samej funkcji dłużej niż przez dwie następujące po sobie kadencje.

Ponadto ustawa ograniczyła kompetencje ministra sprawiedliwości w sprawach związanych z organizacją zespołów adwokackich, które w okresie wejścia jej w życie stanowiły podstawową jednostkę organizacyjną adwokatury umożliwiającą wykonywanie zawodu.

W poprzednich przepisach minister w drodze rozporządzenia ustalał sposób tworzenia, organizację oraz tryb rozwiązywania zespołów. Obecnie kompetencje ministra zostały przekazane NRA, która w ramach swoich uprawnień może uchwalić regulamin normujący omawianą problematykę.

Nowe przepisy zobowiązały ministra sprawiedliwości do zasięgania opinii NRA przy ustalaniu – w drodze rozporządzenia – wysokości opłat za czynności adwokackie. Wprawdzie uzyskanie prawa opiniowania projektu rozporządzenia trudno uznać za znaczące osiągnięcie adwokatury, to jednak w porównaniu z uchyloną ustawą był to krok we właściwym kierunku, rozszerzający uprawnienia NRA. Poprzednio tak istotną dla zawodu sprawę minister mógł uregulować we własnym zakresie, bez konsultacji z samorządem adwokackim.

Wykonywanie zawodu adwokackiego

Ustawa z 1963 r. przewidywała, że adwokat może wykonywać zawód w zespole adwokackim lub w społecznym biurze pomocy prawnej. Adwokaci wykonujący zawód  indywidualnie mogli nadal prowadzić swoje kancelarie jedynie w ciągu roku od wejścia w życie ustawy.

Dalsze indywidualne wykonywanie zawodu mogło mieć miejsce tylko wyjątkowo, w uzasadnionych wypadkach i wymagało opinii NRA oraz zgody ministra sprawiedliwości.

W 1969 r. liczba adwokatów prowadzących indywidualne kancelarie nie przekraczała w całym kraju kilkunastu osóbE. Mazur, Przepisy o adwokaturze. Komentarz, Warszawa 1969, s. 184..

Natomiast społeczne biura pomocy prawnej mogły być tworzone przy radach narodowych, związkach zawodowych oraz za zgodą ministra sprawiedliwości przy innych organizacjach społecznych oraz miały prawo zatrudniać adwokatów „na warunkach określonych w umowie o pracę” ( art. 5 ust. 2 ustawy z 1963 r.).

W założeniu ustawy społeczne biura pomocy prawnej miały stanowić ewentualną alternatywę dla zespołów adwokackich. Ustanowienie prawnych możliwości ich organizowania stwarzało potencjalne zagrożenie dla zespołów oraz miało charakter swoistego ostrzeżenia władz skierowanego pod adresem całej polskiej adwokatury.

Przepis art. 5 ustawy okazał się w praktyce normą martwą. Nie utworzono ani jednego biura społecznej pomocy prawnej. Ustawa z 1982 r. nie przewidywała możliwości tworzenia tego rodzaju biur. Wycofano się z koncepcji ich powoływania.

Zawód miał być wykonywany nadal w zespołach adwokackich, ale równocześnie dopuszczono możliwość jego wykonywania indywidualnie lub wspólnie z innym adwokatem, za zgodą ministra sprawiedliwości, wyrażaną w uzasadnionych wypadkach na wniosek właściwej rady adwokackiej.

Brak w ustawie określenia przesłanek, jakie powinny zostać spełnione, aby można było uzyskać pozytywną decyzję, powodował, że wyrażenie zgody było uzależnione od subiektywnej i swobodnej oceny ministra.

Przytoczone zastrzeżenia nie powinny eliminować istotnej okoliczności, że pod rządami nowej ustawy alternatywą dla zespołowej formy wykonywania zawodu były nie społeczne biura pomocy prawnej, lecz indywidualne kancelarie adwokackie.

Jest rzeczą charakterystyczną, świadczącą o sprawności organizacyjnej oraz determinacji adwokatury, jak po 1989 r., w miarę zmieniającej się w Polsce sytuacji, szybko wzrastała liczba indywidualnych kancelarii.

W 1989 r. było w całym kraju 3863 adwokatów wykonujących zawód w zespołach oraz jedynie 97 adwokatów praktykujących indywidualnie. W 1992 r. – przy niezmienionym stanie prawnym – liczba adwokatów w zespołach zmalała do 2340, natomiast liczba adwokatów prowadzących kancelarie wzrosła do 1541osóbSprawozdanie z działalności naczelnych organów adwokatury za okres 1989–1992, Kraków 1992..

Przytoczone dane wskazują, że mimo rozbudowanego i całkowicie zbędnego formalizmu przepis stwarzający alternatywę dla zespołów adwokackich odegrał pozytywną rolę, pozwalając w stosunkowo krótkim czasie znacznej części adwokatów (ponad 40%) w zasadniczy sposób zmienić formę wykonywania zawodu.

Dalszą zmianą wprowadzoną przez ustawę było uchylenie przepisu zabraniającego wykonywania zawodu przez pracowników nauki wpisanych na listy adwokackie. W ten  sposób ustawa otworzyła tej stosunkowo nielicznej grupie adwokatów, o wysokich kwalifikacjach zawodowych, możliwości uczestniczenia w zespołach adwokackich lub prowadzenia indywidualnych kancelarii.

Zmianą o niezmiernie ważnym znaczeniu dla całej adwokatury było przyjęcie ustawowej zasady, że koszty nieopłaconej pomocy prawnej udzielanej z urzędu ponosi Skarb Państwa. Był to postulat, z którym wielokrotnie występowała adwokatura i od lat nie mogła doczekać się jego realizacji.

Odpowiedzialność dyscyplinarna

Przepisy ustawy z 1982 r. w poważnym stopniu ograniczyły – wprowadzony w 1963 r. – niezmiernie szeroki przedmiotowy zakres odpowiedzialności dyscyplinarnej.

Wyeliminowano mianowicie odpowiedzialność za postępowanie sprzeczne „z interesem mas pracujących” oraz „z zasadami słuszności” (art. 93 ust. 1 ustawy z 1963 r.).

W świetle nowych przepisów odpowiedzialnością dyscyplinarną objęto działania sprzeczne z prawem, zasadami etyki lub godności zawodu oraz naruszające obowiązki zawodowe.

Zmieniono również podstawy tymczasowego zawieszenia przez sąd dyscyplinarny adwokata lub aplikanta adwokackiego w wykonywaniu czynności zawodowych. Szeroko interpretowane i stosowane w praktyce pojęcie „interesu społecznego” jako podstawy zawieszenia zastąpiono ogólnym stwierdzeniem, że może ono nastąpić – „w szczególnie uzasadnionych okolicznościach sprawy”.

Jednocześnie wprowadzono ważny w dziedzinie ochrony praw oraz interesów obwinionego, nowy i obowiązujący do dzisiaj przepis, który stanowi, że jeśli okres tymczasowego zawieszenia trwa dłużej niż trzy miesiące, Wyższy Sąd Dyscyplinarny bada z urzędu zasadność zawieszenia.

W nowych przepisach minister sprawiedliwości zachował swoje dotychczasowe uprawnienia polegające na prawie wydania polecenia wszczęcia postępowania dyscyplinarnego przeciwko adwokatowi lub aplikantowi adwokackiemu.

Po zapoznaniu się z wyjaśnieniami obwinionego, nie wcześniej jednak niż po trzydziestu dniach od daty wystąpienia o wszczęcie postępowania, minister mógł własną decyzją tymczasowo zawiesić adwokata lub aplikanta w wykonywaniu czynności zawodowych. Zawieszenie mogło nastąpić wówczas, gdy popełnienie czynu nie budziło wątpliwości, a przewidywana kara za jego popełnienie nie powinna być niższa niż kara zawieszenia w czynnościach zawodowych.

Zawieszająca decyzja ministra mogła zostać zaskarżona do Sądu Najwyższego nie tylko przez zainteresowanego, ale również i przez organ samorządu adwokackiego. W ten sposób uprawnienia nadzorcze odnoszące się do tymczasowego zawieszenia zostały w nowej ustawie ograniczone do spraw zagrożonych poważną karą dyscyplinarną oraz dodatkowo poddane możliwości przeprowadzenia kontroli przez Sąd Najwyższy.

Należy dodać, że sądy dyscyplinarne uzyskały uprawnienia polegające na uchyleniu – wynikającego z decyzji ministra – tymczasowego zawieszenia. Poprzednia ustawa przewidywała jedynie, że komisja dyscyplinarna mogła w trakcie postępowania dyscyplinarnego wystąpić z odpowiednio uzasadnionym wnioskiem o uchylenie tymczasowego zawieszenia przez ministra sprawiedliwości.

Ponadto ustawa wyeliminowała niezwykle rygorystyczny przepis wprowadzający obligatoryjną karę pozbawienia adwokata prawa wykonywania zawodu w razie udzielenia klientowi odpłatnej pomocy prawnej bez wiedzy kierownika zespołu adwokackiego albo przyjęcia od klienta korzyści majątkowej.

Dalsze istotne zmiany odnosiły się w szczególności do rodzaju kar dyscyplinarnych i konsekwencji spowodowanych ich orzeczeniem, skrócenia okresu przedawnienia – z pięciu do trzech lat, a przy nadużyciu wolności w słowie lub w piśmie do sześciu miesięcy – obejmującego wszczęcie postępowania, jak i karalność dyscyplinarną, wyeliminowania udziału prokuratora z postępowania dyscyplinarnego, możliwość jego umorzenia w przypadkach mniejszej wagi oraz przekształcenia komisji dyscyplinarnych w sądy dyscyplinarneW. Sutkowski, Odpowiedzialność dyscyplinarna adwokatów i aplikantów adwokackich w świetle nowej ustawy o adwokaturze, „Palestra” 1963, nr 3–4, s. 19–23..

Próba podsumowania

Zasadniczy wpływ na powstanie i treść ustawy z 1982 r. miał przebieg i uchwały Ogólnopolskiego Zjazdu Adwokatów w Poznaniu oraz opracowany przez Zjazdową Komisję Legislacyjną i przekazany władzom projekt prawa o adwokaturze.

Zjazd stał się dla adwokatury momentem przełomowym. Uświadomił środowisku powstanie możliwości publicznego prezentowania krytycznej oceny sytuacji społeczno- ‑politycznej oraz domagania się wprowadzenia w kraju daleko idących zmian.

Natomiast dla władz PRL był jednym z wielu ważnych sygnałów, wskazujących na narastanie społecznego niezadowolenia oraz potrzebę przeprowadzenia odpowiednich reform.

Nie wszystkie postulaty ujęte w projekcie legislacyjnym adwokatury zostały zrealizowane. Pomimo to rozwiązania zawarte w ustawie z 1982 r. i tak stanowiły znaczny postęp w stosunku do poprzedniego stanu prawnego.

Oceniając ustawę na podstawie kryteriów właściwych dla okresu, w którym nastąpiło jej uchwalenie, można stwierdzić, że na owe czasy był to postępowy i liberalny akt prawny.

Takie stwierdzenie nie wyczerpuje jednak całej skomplikowanej problematyki związanej z powstaniem nowego prawa o adwokaturze. Wymaga rozważenia, jakie dodatkowe okoliczności skłoniły władze do uchwalenia tego rodzaju ustawy.

Odpowiedź na tak sformułowane pytanie nie jest łatwa. Wymaga analizy wielu dokumentów z posiedzeń kierowniczych gremiów państwa stanu wojennego, w których i tak, z pewnością, nie wszystkie działania oraz ich motywy zostały właściwie udokumentowane, jak również nie ma gwarancji, że odpowiednia dokumentacja w całości się przechowała oraz że jest obecnie dostępna.

Dlatego wydaje się, że można jedynie dokonać próby oceny tego zagadnienia na podstawie zachowań i działań ówczesnych władz w innych, całkowicie odmiennych dziedzinach.

Prawo o adwokaturze uchwalono w dniu 26 maja 1982 r. w okresie stanu wojennego, w czasie gdy tysiące ludzi było represjonowanych. Jedni w drodze internowania, inni w trybie postępowania karnego.

W maju 1982 r. kraj ogarnęła fala masowych demonstracji. Były brutalnie tłumione i rozpędzane przez formacje ZOMO. Nastąpiły nowe aresztowania. Najostrzejsze zajścia wystąpiły w Krakowie, gdzie ciężko pobito wiele osób; jedna osoba zmarła. W sierpniu 1982 r. – w drugą rocznicę porozumień gdańskich – manifestacje miały miejsce w 66 miastach. Na ulicach Lubina doszło do krwawych starć. Zginęły trzy osoby. Było wielu rannychW. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1982–2002, Warszawa 2003, s. 59..

Pomimo tak niezwykle trudnej i napiętej sytuacji w dniu 26 marca 1982 r. dokonano zmiany Konstytucji, polegającej na ustanowieniu – postulowanych przez Zjazd Adwokatów – dwóch nowych i ważnych instytucji: Trybunału Konstytucyjnego oraz Trybunału StanuDz.U. nr 11, poz. 83..

Jednocześnie z prawem o adwokaturze – w dniu 26 maja 1982 r. – uchwalono ustawę o szczególnych uprawnieniach kombatantów.Dz.U. nr 16, poz. 122. Był to długo oczekiwany akt nadający kombatantom szereg uprawnień, które od dawna powinny przysługiwać temu środowisku. Z mocy ustawy utworzono Państwowy Fundusz Kombatantów. Środki Funduszu przeznaczono na finansowanie szeroko rozumianej pomocy na rzecz kombatantów i ich rodzin.

Na podstawie przepisów rozporządzenia Ministra Pracy, Płacy i Spraw Socjalnych z 28 lipca 1982 r. podwyższono emerytury pracownikom stoczni morskich. Podwyżka wynosiła 15% i obejmowała liczną grupę osób bezpośrednio zatrudnionych przy budowie i remontach statkówDz.U. nr 24, poz. 175..

Po 1945 r. nie wydano w Polsce przepisów regulujących zakres obowiązków, uprawnienia i zasady odpowiedzialności dziennikarzy oraz redakcji pism i czasopism. Uchwalenia takiej ustawy bezskutecznie domagali się publicyści i dziennikarze.

Analogiczne stanowisko wyraził również Zjazd Adwokatów w Poznaniu, dodatkowo stwierdzając w swojej uchwale, że „obowiązywać musi jawność życia politycznego, społecznego i gospodarczego z jednoczesnym ograniczeniem cenzury”.

W 1981 r. opracowano społeczny projekt prawa prasowego. Przeszkodą w jego uchwaleniu były wówczas przepisy o cenzurze. Dopiero w trzy lata później z jego połączenia z projektem Ministerstwa Sprawiedliwości powstał projekt rządowy stanowiący podstawę uchwalenia w dniu 26 stycznia 1984 r. ustawy o prawie prasowymA. Tenerowicz, Prawo prasowe, Warszawa 1999, s. V–VI; Dz.U. z 1984 r. nr 5, poz. 24. Przepisy ustawy uchyliły formalnie obowiązujący dekret Prezydenta RP z 21 listopada 1938 r. – Prawo prasowe (Dz.U. nr 89, poz. 608)..

Prace nad ustawą o Trybunale Konstytucyjnym trwały trzy lata. Ten czas nie był potrzebny władzom na przygotowanie projektu ustawy liczącego 36 artykułów, lecz na opanowanie sytuacji w kraju oraz doprowadzenie do uspokojenia nastrojów społecznych.

Ustawę o Trybunale Konstytucyjnym uchwalono 29 kwietnia 1985 r. Weszła w życie  wdniu 1 stycznia 1986Dz.U. nr 22, poz. 98.r. W rok później – wzorem państw zachodnich – ustawą z 15 lipca 1987 r. ustanowiono instytucję Rzecznika Praw ObywatelskichDz.U. nr 21, poz. 123..

W latach 1982–1987 taktyka władz polegała na podejmowaniu działań – częściowo pozorowanych – stwarzających wrażenie dążenia do wprowadzenia zmian w życiu społeczno-politycznym, przy równoczesnym stosowaniu ostrych represji w odniesieniu do wszelkich przejawów działalności opozycyjnej.

Wśród wielu wydanych w tym okresie aktów prawnych, które miały świadczyć o nowych, demokratycznych tendencjach totalitarnych władz, nie mogło zabraknąć przepisów regulujących ważną społecznie dziedzinę polegającą na obronie praw i wolności obywatelskich. Tę istotną rolę miało w swoich założeniach odegrać liberalne prawo o adwokaturze z 1982 r.