I. Prawo cywilne materialne

Podstawa odpowiedzialności odszkodowawczej władzy publicznej

Uchwała pełnego składu Izby Cywilnej z 31 marca 2011 r., III CZP 112/10, rozstrzygnęła międzyczasowy problem podstawy prawnej oraz zakresu odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wadliwą decyzją administracyjną.

Sentencja uchwały brzmi:

„1. Do roszczeń o naprawienie szkody wyrządzonej ostateczną decyzją administracyjną wydaną przed dniem 1 września 2004 r., której nieważność lub wydanie z naruszeniem art. 156 § 1 k.p.a. stwierdzono po tym dniu, ma zastosowanie art. 160 § 1, 2, 3 i 6 k.p.a.

2. Jeżeli ostateczna wadliwa decyzja administracyjna została wydana przed dniem wejścia w życie Konstytucji, odszkodowanie przysługujące na podstawie art. 160 § 1 k.p.a. nie obejmuje korzyści utraconych wskutek jej wydania, choćby ich utrata nastąpiła po wejściu w życie Konstytucji”.

Zasiedzenie nieruchomości

Postanowienie SN z 1 kwietnia 2011 r., III CSK 184/10, stwierdza, że: „Domniemanie ustanowione w art. 339 k.c. nie ma zastosowania w sprawie o zasiedzenie przez współwłaściciela nieruchomości udziału należącego do drugiego współwłaściciela”. Brak uzasadnienia nie daje obrazu konstrukcji prawnej, jaką przyjął skład orzekający. Zauważyć wypada, że ocena charakteru władania całością przez współwłaściciela wywołuje trudności ze względu na stosunek art. 206 k.c., dopuszczającego współposiadanie i współkorzystanie, do art. 339 k.c. Władanie przez współwłaściciela stanowi wykonywanie jego prawa wynikającego ze współwłasności i uchyla ocenę dokonywaną pod kątem posiadania samoistnego lub zależnego (art. 336 k.c). Na tej konkluzji poprzestać  jednak nie można, ponieważ współwłaściciel może objąć władaniem całą rzecz (nieruchomość) i w takim wypadku otwiera się zagadnienie kwalifikacji tego władania bądź jako naruszenia art. 206 k.c. dopuszczającego korektę przez podział quoad usum, bądź jako czynności faktycznej samowolnego objęcia fizycznej części nieruchomości należącej do wszystkich współwłaścicieli cum animo rem sibi habendi, co w niedopuszczalnym, moim zdaniem, uproszczeniu bywa określane mianem „objęcia w posiadanie udziałów pozostałych współwłaścicieli” prowadzącego do zasiedzenia nieruchomości.

Naprawienie szkody niemajątkowej

Wyrok SN z 24 marca 2011 r., I CSK 372/10, potwierdza, że: „Odpowiedzialność organizatora turystyki za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy o świadczenie usług turystycznych obejmuje szkodę majątkową i niemajątkową (art. 11a ustawy o usługach turystycznych)”. W obszernym i szczegółowym uzasadnieniu Sąd Najwyższy przedstawił próby adaptacji zadośćuczynienia za uszczerbek w sferze emocjonalnej, przy czym nie omieszkał wspomnieć o zasadzie krajowego prawa cywilnego, hołdującej dopuszczalności zadośćuczynienia w wypadkach wskazanych przez to prawo. Decydujący – jak się wydaje – był argument zaczerpnięty z orzeczenia Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej (w wyroku z 12 marca 2002 r., S. Leitner v. TUI Deutschland GmbH, nr C-168/00 – EurLex nr 62000J0168), w którym pojęciem szkody objęto także uszczerbek niemajątkowy w postaci utraty przyjemności wypoczynku. Sąd Najwyższy uznał, że art. 11a polskiej ustawy o usługach turystycznych oraz wykładnia tego przepisu, zgodna ze wspomnianym wyrokiem Trybunału, stanowi implementację art. 5 tej dyrektywy.

Odpowiedzialność odszkodowawcza władzy publicznej

Postanowieniem SN z 18 marca 2011 r., III CZP 141/10, przekazano do rozstrzygnięcia przez skład powiększony Sądu Najwyższego zagadnienie:

„Czy przewidziany w art. 1046 § 4 k.p.c. obowiązek gminy do wskazania tymczasowego pomieszczenia, w przypadku wykonywania obowiązku opróżnienia lokalu służącego zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych dłużnika na podstawie tytułu wykonawczego, z którego nie wynika prawo dłużnika do lokalu socjalnego lub zamiennego, powoduje odpowiedzialność gminy na podstawie art. 417 § 1 k.c. wobec właściciela lokalu podlegającego opróżnieniu w sytuacji, gdy gmina nie wskaże takiego pomieszczenia tymczasowego?”.

Wydane postanowienie ukazuje zmiany społeczne dokonujące się w ostatnich dziesięcioleciach. Państwo bywa rozumiane jako gwarant ładu prawnego, odpowiedzialny majątkowo wobec osób przebywających na jego terytorium za wynik jego funkcjonowania. Tak jest również z prawem do pomieszczenia zastępczego, zapobiegającym bezdomności (art. 1046 § 11 k.p.c.). Zagadnienie prawne przedstawione przez sąd odwoławczy Sądowi Najwyższemu wskazuje tendencję stron procesu do przerzucenia, przy użyciu deliktowego reżimu odpowiedzialności, na wspólnotę gminną kosztów konfliktu między egzekwującym wierzycielem a egzekwowanym dłużnikiem „niezasługującym” na lokal socjalny. A przecież: egzekwowany dłużnik ma obowiązek wyrównywać szkodę poniesioną przez wierzyciela wskutek niewykonania, natomiast gminy nie są w stanie wypełnić wszystkich zadań własnych (ochrona zdrowia, oświata, gospodarka komunalna itd.) i mieszkańcy nie mogą z tego tytu­łu żądać odszkodowania, natomiast wierzyciel z tytułu orzekającego o opróżnieniu pomieszczenia może we własnym zakresie (oraz interesie) poszukiwać tymczasowego pomieszczenia (art. 1046 § 5 k.p.c.).

Ustrój majątkowy małżeński

Wyrok SN z 11 marca 2011 r., II CSK 302/10, podtrzymał zapatrywanie, że brak jest podstaw do odstąpienia od stanowiska Sądu Najwyższego wyrażonego w uchwale z 28 września 2001 r., III CZP 52/01, stwierdzającego, iż przedmioty nabyte przez małżonka w drodze dziedziczenia (dział spadku) stanowią jego majątek odrębny.

Po zmianie art. 33 k.r.o ustawą z 17 czerwca 2004 r. (Dz.U. nr 162, poz. 1691) dawny majątek odrębny nosi nazwę majątku osobistego, co nie zmienia istoty regulacji kontynuującej zasadę przynależności do majątku osobistego przedmiotów majątkowych nabytych m.in. przez dziedziczenie. Nie ma wątpliwości co do prawa spadkodawcy do odmiennego rozrządzenia, np. jako majątkiem wspólnym. Przedmioty są określeniem ogólnym i nie wykluczają rozrządzenia jednym przedmiotem (np. nieruchomością) na rzecz obydwojga małżonków, w ten sposób, aby przypadające im udziały stanowiły majątek odrębny każdego małżonka.

Przedawnienie roszczenia o zachowek

Wyrok SN z 10 marca 2011 r., V CSK 283/10, dotyczy roszczenia o zachowek (o uzupełnienie) przysługujący osobie dziedziczącej z ustawy, jeżeli jej udział w spadku nie wyczerpuje nawet należnego zachowku. Artykuł 1007 § 1 k.c. odnosi się do dziedziczenia testamentowego, natomiast art. 1007 § 2 k.c. reguluje przedawnienie roszczenia o zachowek z innego tytułu, tj. darowizny otrzymanej od spadkodawcy. Ten jednak przepis, a nie art. 120 § 1 k.c., powinien wypełniać brak regulacji bezpośredniej przy ustalaniu terminu wymagalności roszczenia, otwierającego bieg przedawnienia. Teza wyroku jest następująca: „Wymagalność roszczenia o zachowek osoby uprawnionej do dziedziczenia ustawowego określa art. 1007 § 2 k.c. stosowany na zasadzie analogii, a nie przepisy części ogólnej k.c. o przedawnieniu”.

Bezskuteczność względna umowy

Wyrok SN z 10 marca 2011 r., V CSK 284/10, wyjaśnia znaczenie zakresu bezskuteczności dochodzonej na podstawie art. 59 k.c. w tezie: „Uznanie na podstawie art. 59 k.c. umowy za bezskuteczną w stosunku do osoby trzeciej obejmuje tylko te jej postanowienia, które czynią niemożliwym zadośćuczynienie wymienionemu w wyroku roszczeniu tej osoby”.

Odmienne zapatrywanie, wyrażane zapewne przez stronę procesu, było nieusprawiedliwione i nie dostrzegało wyraźnej różnicy między wadą powodującą nieważność a skutkami tej czynności prawnej wobec innych wierzycieli, którzy domagając się orzeczenia bezskuteczności, mają obowiązek skonkretyzowania i wykazania swojego roszczenia, którego zaspokojenie („zadośćuczynienie”) staje się niemożliwe przez wykonanie zaskarżanej na podstawie art. 59 k.c. umowy. Orzeczenie bezskuteczności w razie uwzględnienia powództwa polega zatem na określeniu podmiotowym i przedmiotowym roszczenia chronionego oraz postanowień zaskarżanej umowy, które zostają uznane za bezskuteczne.

Zarzuty dłużnika wekslowego

Wyrok SN z 10 marca 2011 r., V CSK 298/10, zawiera wykładnię art. 17 Prawa wekslowego uznawanego w praktyce za jeden z najtrudniejszych przepisów, ze względu na swą negatywną postać i sformułowanie zawierające jakby kategoryczny zakaz podnoszenia jakichkolwiek zarzutów dłużnika wekslowego przeciw posiadaczowi tego dokumentu. W rzeczywistości prawodawca powierzył praktyce rozstrzyganie od przypadku do przypadku dopuszczalności podniesienia konkretnego zarzutu. W oznaczonej sprawie chodziło o zarzuty subiektywne, wyprowadzone z przepisów prawa cywilnego między uczestnikami stosunku podstawowego. Skład orzekający uznał zatem, że: „Zarzut przeciwko posiadaczowi weksla oparty na stosunkach osobistych wierzyciela i wystawcy, zgłoszony z mocy znajdującego zastosowanie art. 17 Prawa wekslowego, może obejmować zarówno brak współdziałania wierzyciela przy wykonywaniu zobowiązania ze stosunku podstawowego (art. 354 § 2 k.c.), jak i nadużycie prawa podmiotowego (art. 5 k.c.)”.

Skutek stwierdzenia nieważności uchwały walnego zgromadzenia spółki akcyjnej

Wyrok SN z 24 lutego 2011 r., III CSK 150/10, dokonuje rozróżnienia skutku ex tunc wyroku stwierdzającego nieważność uchwały i chwili wystąpienia tej wady: „Wyrok stwierdzający nieważność uchwały walnego zgromadzenia spółki akcyjnej wywiera skutek ex tunc, co nie oznacza jednak, że zaskarżona uchwała była od początku nieważna”.

Brak uzasadnienia uniemożliwia przedstawienie okoliczności uzasadniających to rozróżnienie.

II. Przepisy postępowania cywilnego

Dopuszczalność skargi kasacyjnej

Postanowienie SN z 23 lutego 2011 r., V CZ 99/10, w zgodzie z art. 5191 k.p.c., stwierdza, że: „Od postanowienia sądu drugiej instancji w sprawie o powierzenie dalszego wykonywania umowy innemu wykonawcy (art. 9 ust. 3 u.w.l.) skarga kasacyjna nie przysługuje”.

Należy zatem apelować do współczesnego prawodawcy, aby poprawiając tak często kodeks postępowania cywilnego, zauważył trudności wiążące się z wykładnią art. 9 ust. 3 ustawy z 24 czerwca 1994 r. o własności lokali (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. nr 80, poz. 203 ze zm.) oraz gospodarcze skutki tej regulacji wykraczającej w swej złożoności poza np. umowę o roboty budowlane, przysparzającą wszak wiele trudności praktyce orzeczniczej.

Skuteczność cofnięcia pozwu ze zrzeczeniem się roszczenia

Wyrok SN z 11 lutego 2011 r., I CSK 252/10, z tezą: „Możliwe jest odwołanie oświadczenia procesowego strony o cofnięciu pozwu i zrzeczeniu się roszczenia (art. 203 § 1 k.p.c.) z powołaniem się na błąd (art. 84, 86, i 88 k.c.) jedynie do czasu uprawomocnienia się postanowienia o umorzeniu postępowania przewidzianego w art. 203 § 4 k.p.c.”, zasługuje na uwagę, ponieważ w takim wypadku występuje kilka problemów:

• ustalenie chwili skuteczności uchylenia się od skutków prawnych cofnięcia pozwu i zrzeczenia się roszczenia (art. 203 k.p.c.),
• powoływanie się na błąd (art. 84 k.c.),
• dopuszczalność uchylenia się od jego skutków (art. 88 k.c.) ze względu na przesłanki: przedmiotu i rodzaju błędu (art. 84 § 1 zd. pierwsze i art. 84 § 2),
• adresat oświadczenia i możliwość wywołania przez niego błędu (art. 88 § 1 zd. drugie).

Dwoistość natury oświadczenia powoda i rola orzeczenia umarzającego postępowanie dopełnia trudności w ocenie próby uchylenia się przez powoda od skutków poprzedniego oświadczenia woli. W rozpoznawanej sprawie podstawą uchylenia się strony powodowej od oświadczenia w przedmiocie cofnięcia pozwu i zrzeczenia się roszczenia był (kwestionowany później!) błąd co do prawa materialnego.

Zakres prawomocności wyroku wstępnego

W wyroku SN z 30 marca 2011 r., III CSK 165/10, wyrażono pogląd, że: „Po stwierdzeniu prawomocności wyroku wstępnego, w postępowaniu co do spornej wysokości żądania, pozwany nie może skutecznie bronić się zarzutem przedawnienia roszczenia uznanego za usprawiedliwione co do zasady”.

Lokale zakładowe

Ogólne hasło tylko w części odpowiada szerzej zarysowanemu zagadnieniu przedstawionemu Sądowi Najwyższemu w sprawie niżej oznaczonej:

1. „Czy na skutek wejścia w życie ustawy z 2 lipca 1994 r. – O najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (tekst jedn. Dz.U. z 1998 r. nr 120, poz. 787) małżonek najemcy mieszkania zakładowego stał się na mocy art. 7 cytowanej ustawy najemcą tego lokalu;
2. Czy po ustaniu stosunku pracy, w czasie obowiązywania ustawy z 2 lipca 1994 r. o najmie lokali i dodatkach mieszkaniowych umowa najmu lokalu mieszkalnego zawarta przed wejściem w życie tych przepisów może być skutecznie wypowiedziana w oparciu o postanowienia umowne, czy też konieczne jest zastosowanie trybu przewidzianego w art. 33 ust. 1 wyżej wymienionej ustawy?”

Sąd Najwyższy podjął w dniu 1 kwietnia 2011 r. w sprawie sygn. akt III CZP 11/11 następującą uchwałę:

1. „Artykuł 7 ustawy z 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (…) nie miał zastosowania do najmu mieszkania zakładowego, nawiązanego na podstawie art. 55 ust. 1 ustawy z 10 kwietnia 1974 r. – Prawo lokalowe (tekst jedn.: Dz.U. z 1987 r. nr 30, poz. 165 ze zm.).
2. Po ustaniu stosunku pracy w czasie obowiązywania ustawy z 2 lipca 1994 r. o najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych (…) wynajmujący mógł wypowiedzieć najem mieszkania zakładowego, nawiązany pod rządem ustawy (…) Prawo lokalowe (…) na podstawie postanowień umowy najmu”.

Aby przybliżyć problem, przypomnijmy, że Prawo lokalowe z 1974 r., a przedtem ustawa z 30 stycznia 1959 r. – Prawo lokalowe (Dz.U. z 1962 r. nr 47, poz. 227) utrzymywały kategorię przydzielanych pracownikom tzw. mieszkań zakładowych, których najem był związany z zatrudnieniem (art. 55 ust. 1 Pr. lok.). Do tych lokali nie miał zastosowania art. 10 ust. 3 Pr. lok., postanawiający, że małżonkowie wspólnie zajmujący lokal  mieszkalny są z mocy prawa najemcami tego lokalu, chociażby umowa najmu została zawarta tylko przez jednego z nich lub przydział lokalu pozostającego w dyspozycji terenowego organu administracji państwowej nastąpił na rzecz jednego z małżonków. Ratio legis takiego unormowania było wyraźne i chroniło zakład pracy przed utratą mieszkań zakładowych na rzecz małżonka pracownika. Dlatego trwanie stosunku pracy determinowało prawo do korzystania z mieszkania zakładowego w ramach najmu.

W sprawie, na kanwie której wyłoniło się zagadnienie prawne, stosunek najmu mieszkania zakładowego przeciągnął się poza okres obowiązywania Prawa lokalowego z 1974 r. i był kontynuowany pod rządem ustawy z 2 lipca 1994 r. – O najmie lokali mieszkalnych i dodatkach mieszkaniowych, zawierającej art. 7, według którego małżonkowie wspólnie zajmujący lokal są z mocy prawa najemcami tego lokalu, chociażby umowa najmu została zawarta tylko przez jednego z nich. Ponieważ ustawa ta nie utrzymała odrębnej kategorii mieszkań związanych ze stosunkiem zatrudnienia, wyłoniło się pytanie, czy art. 7 ustawy z 1994 r. ma zastosowanie do najmu powstałego za rządów art. 56 ust. 3 ustawy z 1974 r., tym bardziej że w myśl art. 55 ust. 1 i 2 ustawy z 1994 r. jej przepisy stosuje się do najmu nawiązanego przed dniem jej wejścia w życie, a według art. 55 ust. 2 ustawy z 1994 r. umowy najmu zawarte na podstawie ustawy z 1974 r. pozostają w mocy.

Nieodosobnione orzeczenia Sądu Najwyższego przyjmowały, że małżonek najemcy mieszkania zakładowego nie stał się współnajemcą po wejściu w życie art. 7 ustawy z 1994 r.

Druga część zagadnienia zmierzała do wyjaśnienia, czy wygaśnięcie najmu mieszkania zakładowego, powstałego za rządów ustawy z 1974 r., wskutek ustania stosunku zatrudnienia pod rządem ustawy z 1994 r. podlega postanowieniom umowy najmu mieszkania zakładowego, czy przepisom ustawy z 1994 r., szczególnie art. 33 dopuszczającemu wytoczenie przez wynajmującego powództwa o rozwiązanie najmu i nakazanie przez sąd opróżnienia lokalu.

Przerwa biegu przedawnienia

Uchwała z 1 kwietnia 2011 r., III CZP 8/11, rozstrzyga wątpliwości dotyczące skutku złożenia wniosku o nadanie klauzuli wykonalności w zakresie przedawnienia. Oto jej sentencja: „Wniosek o nadanie klauzuli wykonalności tytułowi egzekucyjnemu obejmującemu wierzytelność wobec dłużnika osobistego nie przerywa biegu przedawnienia roszczenia przeciwko właścicielowi nieruchomości, który – nie będąc dłużnikiem osobistym – ustanowił hipotekę dla zabezpieczenia tej wierzytelności”.

Tytułem komentarza do tej trafnej uchwały można stwierdzić, że wątpliwości budziło nawet zagadnienie, czy wniosek o nadanie klauzuli wykonalności w ogóle jest czynnością określoną w art. 123 § 1 pkt 1 k.c. (por. uchwałę SN z 16 stycznia 2004 r., III CZP 101/03, OSNC 2005, nr 4, poz. 58; wyrok z 5 listopada 2004 r., II CK 478/03, OSNC 2005, nr 10, poz. 178). O ile potwierdzające stanowisko jest dobrze uzasadnione w stosunku do dłużnika osobistego, o tyle nie można takich właściwości (przerwania biegu przedawnienia wierzytelności wobec dłużnika osobistego) przypisać wnioskowi zmierzającemu do uzyskania klauzuli wykonalności przeciw dłużnikowi rzeczowemu, są to bowiem odrębne wierzytelności.