Teza postanowienia

Nie jest przeszkodą do merytorycznego rozpoznania wniosku skazanego o wyrażenie przez sąd zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego okoliczność, że korzysta on obecnie z przerwy w wykonywaniu kary i przebywa poza zakładem karnym.

1. Wprowadzenie

Przedmiotem niniejszej glosy jest postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 14.06.2022 r. (II AKzw 1813/22). Postanowienie to w sposób dość jednoznaczny polemizuje z tezą stawianą przez niektóre sądy, które uznają, że formalną przeszkodą do orzekania o wyrażeniu zgody przez sąd na odbywanie przez skazanego kary w systemie dozoru elektronicznego jest fakt przebywania skazanego na przerwie w odbywaniu kary.

3. Analiza sytuacji prawnej skazanego ubiegającego się o zgodę na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego w kontekście przebywania przez niego na przerwie

Przechodząc do analizy wywodów zawartych w postanowieniu sądu apelacyjnego, zauważyć trzeba, że sąd okręgowy umorzył postępowanie wykonawcze w oparciu o przepis art. 15 § 1 k.k.w., stwierdzając, że przebywanie skazanego poza zakładem karnym stanowi przeszkodę do orzekania o zgodzie na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego. Rozumowanie sądu okręgowego uznać należy za błędne, gdyż przesłanki merytorycznego orzekania statuuje art. 43la § 1 k.k.w. Przeszkodą do merytorycznego orzekania mogą być jedynie przyczyny tamże wskazane:

1. wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą roku i sześciu miesięcy oraz nie zachodzą warunki określone w art. 64 § 2 k.k. lub art. 64a k.k.,
2. orzeczenie kary w systemie dozoru elektronicznego będzie wystarczające dla osiągnięcia celów kary,
3. skazany posiada określone miejsce stałego pobytu,
4. osoby pełnoletnie, zamieszkujące wspólnie ze skazanym, wyraziły zgodę na odbywanie kary,
5. brak jest przeszkód natury technicznej.

Ustawodawca nie odnosi się zatem do kwestii przerwy. Fakt przebywania na przerwie nie może zatem zostać zaliczony do wymogów formalnych. Zdaniem autora błąd w rozumowaniu sądu okręgowego leży jednak gdzie indziej. Sąd okręgowy wskazuje bowiem, że przeszkoda jest następstwem brzmienia przepisu art. 43la § 3 k.k.w. Przepis ten mówi jednak jedynie o rozpoczęciu odbywania kary w zakładzie karnym, nie kreując jednocześnie konieczności, aby skazany faktycznie przebywał w zakładzie w chwili orzekania w przedmiocie zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego. Wykładnia językowa w zasadzie nie pozostawia wątpliwości, że istotny jest sam fakt rozpoczęcia odbywania kary w zakładzie karnym. W przypadku osoby pozostającej na przerwie nie może być zaś możliwości, aby taka osoba nie rozpoczęła odbywania kary w zakładzie karnym. Jak wynika bowiem z istoty art. 153 § 1 k.k.w., przepis ten mówi o karze już wykonywanej. Specyficzna sytuacja może zachodzić w stosunku do skazanego, który w toku postępowania karnego został aresztowany, a następnie, po zaliczeniu okresu tymczasowego aresztowania, nie rozpoczął jeszcze wykonywania prawomocnie orzeczonej kary. W orzecznictwie prezentowany jest bowiem pogląd, że pod pojęciem przerwy w rozumieniu art. 155 § 1 k.k.w. rozumieć należy każdy okres czasowego pozostawania na wolności, o ile nie jest on efektem bezprawnych działań skazanego Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 14.03.2007 r. (II AKzw 1139/06), Legalis nr 87999. . Przy przyjęciu takiego punktu widzenia skazany uprzednio tymczasowo aresztowany, który nie rozpoczął odbywania kary, znajduje się na przerwie, choć innej niż ta w rozumieniu art. 153 § 1 k.k.w. Gdyby zaś przyjąć punkt widzenia sądu okręgowego w przedmiotowej sprawie, mogłyby zachodzić w ogóle wątpliwości, czy skazanego traktować należy jako osobę, która zaczęła już odbywać karę i wobec której zachodzi przeszkoda do merytorycznego orzekania, albowiem znajduje się poza zakładem karnym, czy też raczej jako skazanego, który w ogóle nie rozpoczął odbywania kary i wobec którego zachodzą okoliczności omówione w art. 43la § 2 k.k.w.

Warto w tym miejscu wskazać, że w orzecznictwie prezentowane jest stanowisko, zgodnie z którym brak spełnienia kryteriów formalnych, o których mowa w art. 43la § 1 k.k.w., powodować powinien nie tyle umorzenie postępowania na podstawie art. 15 § 1 k.k.w., ile odmowę udzielenia zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego Postanowienie Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 7.02.2017 r. (II AKzw 100/17), Legalis nr 16929263. . Zdaniem autora jest to jednak stanowisko błędne. Jeżeli przyjąć, że art. 43la tworzy kryteria dopuszczalności orzekania, to niespełnienie któregokolwiek z kryteriów tam wskazanych skutkować powinno umorzeniem postępowania w oparciu o art. 15 § 1 k.k.w. Zob. też postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z 30.09.2021 r. (II AKzw 2071/21), Legalis nr 2632495.

Fakt konieczności wydania orzeczenia merytorycznego oznacza, że sąd wydający postanowienie musi rozstrzygnąć, czy zachodzą kryteria ocenne, tj. wskazane w art. 43la § 1 pkt 2, § 2 i § 3 k.k.w. Skoro przeszkodą w orzekaniu nie jest fakt pozostawania skazanego na przerwie, to nie można też uznać, że za każdym razem sąd powinien wydać postanowienie odmowne. Sąd orzekający w sprawie musi zatem zbadać, czy wobec skazanego przebywającego na przerwie w wypadku udzielenia zgody zostaną osiągnięte cele kary i czy dotychczasowa postawa i zachowanie skazanego przemawiają za takim rozstrzygnięciem. Sam fakt przebywania skazanego na przerwie nie może w żadnym przypadku zatem przesądzać, że wydane może być tylko orzeczenie odmowne. Sąd w stosunku do skazanego przebywającego na przerwie powinien przeprowadzić analizę pod kątem art. 43la § 1 pkt 2 i § 3 k.k.w. Sąd musi zatem rozważyć, czy cele kary zostaną osiągnięte oraz czy dotychczasowa postawa i zachowanie skazanego przemawiają za udzieleniem mu zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego.

Sporne wydaje się, czy w sytuacji skazanego przebywającego na przerwie zachowanie i postawę, o której mowa w art. 43la § 3 k.k.w., należy oceniać przez pryzmat okresu pobytu skazanego w zakładzie karnym, czy też raczej całościowo, rozumiejąc przez te okoliczności także postawę i zachowanie skazanego w trakcie odbywania przerwy. Jak trafnie wskazuje się w doktrynie: „(...) Istotne znaczenie może mieć tu np. opinia o skazanym z jednostki penitencjarnej (zwłaszcza o tym, czy skazany nie był karany dyscyplinarnie, był nagradzany, nie sprawia problemów wychowawczych, włączył się w proces resocjalizacji), a także analiza całokształtu zachowania skazanego po wydaniu wyroku. Chodzi tu o wyrobienie przekonania, że skazany zasługuje na wykonanie kary w systemie dozoru elektronicznego, a w czasie pobytu poza zakładem karnym będzie przestrzegał porządku prawnego. Innymi słowy, elementem decydującym o udzieleniu zezwolenia w tego rodzaju przypadkach powinna być pozytywna prognoza kryminologiczna (...)” I. Zgoliński (w:) Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, red. J. Lachowski, Warszawa 2021, Legalis/el., komentarz do art. 43la k.k.w., nb. 3. .

W glosowanym postanowieniu Sądu Apelacyjnego, co warto podkreślić, stwierdzono wprost, że „(...) Przeszkodą do merytorycznego rozpoznania wniosku skazanego, nie jest zatem okoliczność, że korzysta on obecnie z przerwy w wykonywaniu kary (...). Wniosek skazanego powinien zostać merytorycznie rozpoznany i w tym celu zaskarżone postanowienie należało uchylić (...)”. Stwierdzenie to jest ze wszech miar prawidłowe i odpowiada wynikowi wykładni językowej przepisów art. 43la § 1 i 3 k.k.w. Pogląd sądu apelacyjnego jest także aprobowany w doktrynie. K. Postulski trafnie zauważa, że: „(...) Może powstać wątpliwość, czy konieczność odbycia posiedzenia w zakładzie karnym i wysłuchania przedstawiciela administracji zakładu karnego oraz obowiązkowy udział w posiedzeniu prokuratora dotyczy przypadku, gdy skazany rozpoczął odbywanie kary pozbawienia wolności, ale korzysta z przerwy w wykonaniu kary, postępowanie wykonawcze w tym zakresie zostało zawieszone albo nastąpiło wstrzymanie wykonania kary, a więc gdy skazany faktycznie nie odbywa kary, a przebywa na wolności. Wątpliwość tę zdaje się rozwiewać końcowa część art. 43le § 1 k.k.w. poprzez stwierdzenie, że posiedzenie sądu penitencjarnego odbywa się w zakładzie, «w którym skazany przebywa». Jeżeli więc skazany nie przebywa w zakładzie karnym, ale na wolności, sprawa rozpoznawana jest w siedzibie sądu penitencjarnego, właściwego stosownie do art. 43e § 1 k.k.w. Podobny pogląd wypowiedziany był już w poprzednim stanie prawnym, na gruncie analogicznie brzmiącego art. 41 ust. 1 ustawy o dozorze elektronicznym z 2007 r. (...)” K. Postulski, Zezwolenie na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, „Prokuratura i Prawo” 2017/1, s. 62 i n. .

Warto podkreślić, że sytuacji skazanego nie zmieniła najnowsza nowelizacja Kodeksu karnego wykonawczego Ustawa z 7.07.2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2022 r. poz. 2600). . Choć przepisy dotyczące kontroli skazanego w systemie dozoru elektronicznego w trakcie przerwy w odbywaniu kary wejdą dopiero w 2026 r., to jedynie sygnalizacyjnie należy zauważyć, że ewentualny fakt, że skazany będzie kontrolowany elektronicznie w trakcie przerwy, nie może stanowić (oczywiście na dzień powstania niniejszego artykułu) przeszkody w orzekaniu dozoru elektronicznego na podstawie art. 43la k.k.w. Warto też nadmienić, że ta sama nowelizacja, pomimo znaczących zmian w zakresie samego dozoru elektronicznego, ponownie nie reguluje kwestii swoistej kolizji wydanego postanowienia w przedmiocie przerwy w odbywaniu kary z postępowaniem w przedmiocie o udzielenie zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego. Obecnie brzmienie art. 43la k.k.w. w swej istocie nie odbiega w sposób znaczący od stanu prawnego, na podstawie którego wydane zostało glosowane orzeczenie.

W 2019 r. pojawiła się co prawda propozycja zmiany polegającej na dodaniu w art. 156 k.k.w. § 2a i 2b, jednakże zmiana ta nie weszła w życie S. Lelental, Kodeks karny wykonawczy. Komentarz, Warszawa 2020, Legalis/el., komentarz do art. 156 k.k.w., nb. III.6. . Przepisy te wprost odnosiły się do kolizji orzeczonej przerwy i odbywania przez skazanego kary w systemie dozoru elektronicznego.

4. Stosowanie przepisów w razie kolizji postanowienia o przerwie z wnioskiem o udzielenie zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego

Należy jednak, jedynie sygnalizacyjnie, wskazać, jakie czynności powinni przedsięwziąć obrońca i sąd w sytuacji, gdy skazany składa wniosek, pozostając na przerwie. Określenie sposobu postępowania sądu nie jest bowiem wprost określone w przepisach Kodeksu karnego wykonawczego, a co za tym idzie, wymaga to zastosowania wykładni systemowej i funkcjonalnej.

Analizując przepisy art. 43la k.k.w., art. 152 k.k.w. i art. 156 k.k.w., dojść należy do konkluzji, że postanowienie o udzielenie skazanemu zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego poprzedzone musi być wydaniem postanowienia o odwołaniu przerwy. Obecnie jednak przepisy nie przewidują odwołania przerwy na wniosek skazanego. Z istoty przerwy przewidzianej w art. 152 k.k.w. wynika, że jest to przerwa w odbywaniu kary pozbawienia wolności w zakładzie karnym. Przerwa w odbywaniu kary w systemie dozoru elektronicznego jest inną instytucją, uregulowaną w art. 43q k.k.w.

Wydaje się jednak, że okoliczność złożenia wniosku o udzielenie zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego jest podstawą do odwołania przerwy na podstawie art. 156 § 1 in principio k.k.w. Skoro bowiem skazany składa wniosek o udzielenie dozoru, oznacza to, że ustały okoliczności, na podstawie których przerwa została mu udzielona. Sąd jednak każdorazowo musi zważyć, czy np. przyczyny zdrowotne nie stoją na przeszkodzie temu, aby przerwę odwołać. Może to dotyczyć np. długotrwałego pobytu skazanego w szpitalu. W takiej sytuacji sąd może odmówić odwołania przerwy i wniosku o udzielenie zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego nie uwzględnić. Jeżeli jednak przerwa została udzielona skazanemu z przyczyn, które nie uniemożliwiają mu, w sensie faktycznym, odbywania kary w systemie dozoru elektronicznego, to sąd powinien merytorycznie wniosek rozpoznać.

Pierwotnie zatem sąd musi zbadać wniosek skazanego pod kątem art. 156 § 1 k.k.w., a następnie powinien przystąpić do oceny spełniania przez skazanego warunków, o których mowa w art. 43la k.k.w. Sąd, jeżeli dojdzie do przekonania, że skazany spełnia warunki z art. 43la k.k.w., powinien postanowieniem najpierw zarządzić odwołanie przerwy w odbywaniu kary na podstawie art. 156 § 1 k.k.w., a następnie udzielić skazanemu zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego.

Zdaniem autora wnioskodawca nie musi w swoim wniosku wyodrębniać okoliczności, że skazany wnosi o odwołanie przerwy. Sam fakt złożenia wniosku oznacza, że istnieją okoliczności, które umożliwiają skazanemu kontynuowanie odbywania kary, choć w mniej dolegliwy dla niego sposób niż przez izolację w warunkach więziennych. Przez to samo złożenie wniosku oznacza, per se, że okoliczności, które uzasadniały przyznanie przerwy, ustały. Wnioskowanie sądu powinno być jednak przesłankowe. Sąd odwołać przerwę powinien dopiero w momencie wydawania postanowienia o udzieleniu zgody na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego. Jeżeli sąd uzna, że brak jest przesłanek do wydania postanowienia udzielającego zgodę, to nie może, zdaniem autora, orzec o odwołaniu przerwy, chyba że przeprowadzi postępowanie, które pozwoli na stwierdzenie, że zaistniały inne okoliczności pozwalające na odwołanie tej przerwy niż sam wniosek. Powyższe wynika z faktu, że odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego daje skazanemu dużo większe możliwości niż odbywanie jej w warunkach izolacji więziennej.

5. Wnioski i uwagi de lege ferenda

Postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu jest, zdaniem autora, istotnym głosem w dyskusji, czy możliwe jest orzekanie o zgodzie na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego w sytuacji, gdy względem skazanego zostało wydane postanowienie o przerwie w odbywaniu kary. Zdaniem autora stanowisko Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu, dopuszczające możliwość wydania postanowienia o zgodzie na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego, jest uzasadnione brzmieniem przepisów Kodeksu karnego wykonawczego. Także po ostatniej nowelizacji kodeksu stanowisko to uznać należy za prawidłowe.

Autor zwraca jednak uwagę, że spór pomiędzy zwolennikami dopuszczalności orzekania a przeciwnikami przeciąć może dopiero znowelizowanie albo przepisów dotyczących wykonywania kary w systemie dozoru elektronicznego, albo przepisów dotyczących przerwy w karze. Ustawodawca powinien, zdaniem autora, w sposób jasny i jednoznaczny sformułować przepisy, aby nie było wątpliwości co do dopuszczalności orzekania zgody na odbywanie kary wobec skazanych przebywających na przerwie.

Na gruncie obecnie obowiązujących przepisów potrzeba ta stała się jeszcze bardziej widoczna, zwłaszcza w kontekście przyznania komisjom penitencjarnym prawa do wydawania decyzji o zgodzie na odbywanie kary w systemie dozoru elektronicznego osadzonym w zakładach karnych, jeżeli wymierzona im kara nie przekracza czterech miesięcy pozbawienia wolności. W stosunku do skazanego przebywającego na przerwie nie wiadomo, czy właściwym trybem wydania zgody byłby tryb z art. 43la k.k.w., czy jednak tryb z art. 43lla k.k.w. Dlatego też konieczne jest podjęcie interwencji przez ustawodawcę, która ostatecznie rozwiąże omawiany powyżej problem.