A naliza istoty i kierunków rozwoju współczesnego arbitrażu handlowego byłaby niepełna bez krótkiego omówienia historii tradycji arbitrażu, będącego starszym bratem sądownictwa państwowego.

Początki tradycji arbitrażu handlowego sięgają średniowiecza, kiedy kupcy stworzyli dla siebie sądy kupieckie, które stanowiły aż do XIX w. jedyne forum rozpatrywania sporów handlowych. Były sądami pokoju dążącymi do pojednania stron, orzekając na podstawie reguł tworzonych przez praktyki i obyczaje kupieckie, które z czasem stworzyły system określany jako lex mercatoria. Ten etap rozwoju samorządowego sądownictwa i prawa kupieckiego został zamknięty w XIX w., kiedy w porewolucyjnej Europie rozpoczął się okres upaństwawiania prawa i sądownictwa, które zaczęły stanowić element władzy państwowej: ustawodawczej i sądowniczej. Sądy kupieckie zostały zastąpione przez państwowe sądy handlowe, a kupiecka lex mercatoria przez państwowe prawo handlowe. Jak każda władza, zarówno legislacyjna, jak i sądowa, wykazywały tendencję monopolistyczną, co powodowało marginalizację znaczenia arbitrażu jako pozapaństwowego trybu rozstrzygania sporów handlowych.

Sytuacja zaczęła ulegać istotnej zmianie, począwszy od ubiegłego wieku. Dynamiczny rozwój obrotu gospodarczego sprawił, że arbitraż handlowy zaczął odgrywać coraz bardziej istotną rolę w odpowiedzi na nowe potrzeby rosnącej liczby przedsiębiorców kształtujących gospodarcze stosunki kontraktowe w ramach przysługującej im coraz szerszej autonomii. Zasada swobody kontraktowej uzyskała swoje procesowe dopełnienie w postaci swobody wyboru arbitrażowego trybu rozstrzygania sporów kontraktowych. Procesy globalizacji gospodarki, prowadząc do denacjonalizacji terytorialnej i prawnej przestrzeni gospodarczej, sprawiły, że począwszy od drugiej połowy ubiegłego wieku, arbitraż handlowy rozwinął się we współczesnym świecie na skalę nieznaną w historii. Sądy arbitrażowe stały się istotnym elementem krajowych i międzynarodowych systemów ochrony prawnej stosunków gospodarczych. Ich funkcjonowanie nie jest ograniczone kordonami państw. Sprawia to, że arbitraż handlowy wykazuje tendencję do przekształcania się w globalny system rozstrzygania sporów gospodarczych.

Rozwój współczesnego sądownictwa arbitrażowego charakteryzują procesy jego postępującej jurydyzacji, instytucjonalności i profesjonalizacji. Prawne ramy arbitrażu wypełniają coraz liczniejsze przepisy, tworzące odrębną dziedzinę prawa: prawo sądownictwa arbitrażowego. Prawo to oparte jest na fundamentalnej zasadzie autonomii woli stron. Wyprowadza się z niej nie tylko postulat pod adresem ustawodawcy nakazujący jej respektowanie w obszarze legislacji, lecz także postulat takiej wykładni przepisów, która umożliwi w największym stopniu urzeczywistnienie autonomii stron.

Zasada autonomii woli wskazuje na zbieżność celów i funkcji prawa o arbitrażu oraz swobody kształtowania stosunków kontraktowych przez każdy podmiot uczestniczący w obrocie gospodarczym. Wspierają ją tendencje umiędzynaradawiania prawa o arbitrażu handlowym, wyrażające się nie tylko w rozwoju legislacji międzynarodowych, lecz także w pogłębiającej się harmonizacji wewnętrznego prawa poszczególnych państw.

Ponad 80 państw przyjęło za podstawę ustaw o arbitrażu rozwiązania przyjęte w ustawie modelowej Komisji NZ ds. Międzynarodowego Prawa Handlowego (UNCITRAL) z 1985 r. (ze zmianami wprowadzonymi w 2006 r.) o międzynarodowym arbitrażu handlowym. 150 państw przystąpiło do konwencji nowojorskiej z 1958 r. o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych. Prawo o arbitrażu handlowym charakteryzuje zatem wysoki stopień harmonii i jednolitości w globalnej skali.

Rozwija się proces instytucjonalizacji sądownictwa arbitrażowego, co sprawia, że przekształca się ono w zorganizowany system. Dynamicznie rozwijają się krajowe i międzynarodowe instytucje arbitrażowe, tworząc profesjonalne struktury organizacyjne, konkurujące ze sobą w tworzeniu najdogodniejszych dla arbitrażu rozwiązań.

Kształtuje się nowy zawód – arbiter. Zalicza się go do bardzo intratnych zawodów prawniczych. Z reguły nie ma on jednak wyłącznego charakteru, jest wykonywany jednocześnie najczęściej z zawodem adwokata, radcy prawnego lub akademickiego pracownika nauki. Jest to zawód szczególnego zaufania, wymagający odpowiednich kompetencji. Międzynarodowe i krajowe instytucje arbitrażowe ustalają listy arbitrów. Wpis na taką listę oznacza uznanie kompetencji danej osoby w określonej dziedzinie arbitrażu.

Arbitraż staje się istotną dziedziną obsługiwaną przez praktykę prawniczą. Specjalizuje się w niej coraz większa liczba prawników. Powstają firmy specjalizujące się w obsługiwaniu arbitrażu. W wielu firmach prawniczych pracują specjaliści w zakresie arbitrażu. Niekiedy wyodrębnia się w nich jednostki organizacyjne wyspecjalizowane w usługach arbitrażowych.

Sąd arbitrażowy, orzekając na podstawie przepisów prawa, w przeciwieństwie do sądu państwowego ma pewien zakres autonomii w odniesieniu do stosowania i interpretacji tych przepisów. Granice tej autonomii wyznaczają podstawowe zasady porządku prawnego danego państwa. Obszar prawa o arbitrażu to domena głębokich interakcji między prawem a regułami słuszności. Uznaje się, że respektowanie zasad słuszności należy do podstawowych powinności sądu arbitrażowego.

W konkluzji tych uwag pragnę podkreślić, że arbitraż handlowy cechuje ogromna elastyczność proceduralna i materialnoprawna. Arbitrzy i strony mają szerokie możliwości wyboru i przystosowania reguł postępowania do wymogów i potrzeb konkretnego sporu. Arbitrzy i strony mają także szerokie możliwości wyboru właściwej podstawy prawnej orzeczenia.

Sądom arbitrażowym obca jest zasada dura lex sed lex. Natomiast hołdują zasadzie lex et ius. Misją sądu arbitrażowego jest bowiem dążenie do rozstrzygnięcia sporu godzącego wymogi prawa i sprawiedliwości przy uwzględnieniu zasad słuszności. Aksjologia to fundament arbitrażu handlowego, bez którego byłby on pozbawiony najistotniejszych wartości.

OD REDAKCJI

Z powodów technicznych sprawozdanie z konferencji „Arbitraż – wyzwania i szanse” oraz referat prof. dr. hab. Jerzego Rajskiego wpłynęły do redakcji ze znacznym opóźnieniem, dlatego – w porozumieniu z Autorami – drukujemy je w rocznicę wydarzenia.