*LEX nr 1479992, „Rzeczpospolita” PCD 2014, nr 49, s. 2.

T eza glosowanego wyroku brzmi:

Wykładni art. 72 ust. 1 pkt 4 ustawy – Prawo o adwokaturze należy dokonywać w ścisłym związku z treścią art. 4b ust. 1 pkt 1 tej ustawy. Oznacza to, że art. 72 ust. 1 pkt 4 Prawa o adwokaturze nie odnosi się do wpisanego na listę adwokatów asystenta sędziego, który nie wykonuje zawodu adwokata.Teza wyodrębniona przez autora glosy.

1. Glosowane orzeczenie dotyczy wykładni przesłanki skreślenia z listy adwokatów określonej w art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a.,Ustawa z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze, tekst jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 635 ze zm.; dalej: p.a. który stanowi, że okręgowa rada adwokacka skreśla adwokata z listy adwokatów w wypadku objęcia stanowiska w organach wymiaru sprawiedliwości, organach ścigania lub rozpoczęcia wykonywania zawodu notariusza. W komentowanym wyroku Naczelny Sąd Administracyjny poruszył dwa zagadnienia związane z interpretacją przytoczonego przepisu. Po pierwsze, dopuszczalność kwalifikowania zatrudnienia na stanowisku asystenta sędziego jako objęcia stanowiska w organach wymiaru sprawiedliwości. Po drugie, możliwość skreślenia z listy adwokatów osoby wykonującej pracę asystenta sędziego, która uzyskawszy wpis na listę, nie podjęła czynności zawodowych. Kwestie te mają doniosłe znaczenie dla praktyki. Są one istotne nie tylko dla okręgowych rad adwokackich, ale przede wszystkim dla znacznej grupy adwokatów niewykonujących zawodu. W niniejszej glosie przedmiotem uwag będzie w szczególności drugi z wymienionych problemów.

2. Stan faktyczny glosowanego orzeczenia nie budzi wątpliwości. J. D. została wpisana na listę adwokatów, a następnie złożyła ślubowanie. Od tego czasu nie wykonywała jednak zawodu adwokata, pozostając zatrudniona na stanowisku asystenta sędziego. Właściwe organy samorządu adwokackiego, powołując się na art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a., uznały, że osoba zatrudniona w organach wymiaru sprawiedliwości jako asystent sędziego nie może równocześnie figurować na liście adwokatów, niezależnie od tego, że nie wykonuje ona zawodu. Z tego powodu J. D. została skreślona z listy adwokatów. Zdaniem organów samorządu zawodowego,  skoro podstawą skreślenia z listy adwokatów jest objęcie odpowiedniego stanowiska, to tym samym analogiczną podstawą jest jego zajmowanie. W ich ocenie wpis osoby uprzednio zatrudnionej jako asystent sędziego ma charakter warunkowy, a jego trwałość uzależniona jest od niezwłocznego rozwiązania stosunku pracy.

Wspomniane rozstrzygnięcia organów adwokatury zostały zakwestionowane przez wojewódzki sąd administracyjny, który – wskazując, że pracy w charakterze asystenta sędziego nie można kwalifikować jako objęcia stanowiska w organach wymiaru sprawiedliwości oraz że wspomniana przesłanka skreślenia z listy adwokatów nie odnosi się do adwokatów niewykonujących zawodu – uchylił zaskarżone uchwały o skreśleniu J. D. z listy adwokatów.

3. W komentowanym orzeczeniu Naczelny Sąd Administracyjny przyjął, że przewidziana przez art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a. przesłanka skreślenia z listy adwokatów nie znajduje zastosowania do adwokatów niewykonujących zawodu. W ocenie Sądu sankcję w postaci skreślenia z listy adwokatów z powodu objęcia stanowiska w organach wymiaru sprawiedliwości należy odnieść do stanu równoczesnego wykonywania zawodu adwokata i pozostawania w stosunku pracy, a zatem zakazu, o którym mowa w art. 4b ust. 1 pkt 1 p.a.

Odnosząc się do stanowiska Naczelnego Sądu Administracyjnego, w pierwszej kolejności należy zwrócić uwagę na przyjęte przez ustawodawcę zróżnicowanie sytuacji prawnej adwokata wykonującego zawód od adwokata, który nie wykonuje czynności zawodowych. W ramach prawnomaterialnej regulacji zawodu adwokata można bowiem wyodrębnić trzy grupy uprawnień i obowiązków. Po pierwsze, odnoszące się wyłącznie do adwokatów wykonujących zawód (np. obowiązek ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej za szkody wyrządzone przy wykonywaniu czynności zawodowych – art. 8a ust. 2 p.a.). Po drugie, dotyczące jedynie adwokatów niewykonujących zawodu (np. uprawnienie do udziału w wyborze delegatów na zgromadzenie izby adwokackiej – art. 39 pkt 1 p.a.). Po trzecie, odnoszące się do wszystkich adwokatów, a zatem osób, które uzyskały wpis na listę, bez względu na to, czy wykonują one zawód (np. obowiązek postępowania zgodnego z prawem, zasadami etyki i godności zawodu – art. 80 p.a.). Takie zróżnicowanie jest w dużej mierze konsekwencją wyraźnego odróżnienia nabycia prawa do wykonywania tego zawodu od podjęcia działalności w tym zakresie. Nabycie prawa do wykonywania zawodu adwokata następuje bowiem z chwilą uzyskania wpisu na listę adwokatów, natomiast podjęcie czynności zawodowych może nastąpić dopiero po złożeniu ślubowania (art. 5 p.a.) oraz wyznaczeniu siedziby zawodowej (art. 70 p.a.).Zob. np. wyroki Naczelnego Sądu Administracyjnego: z 16 grudnia 2008 r., II GSK 594/08; z 13 listopada 2013 r., II GSK 1007/12; z 27 lutego 2014 r., II GSK 1856/12; http://orzeczenia.nsa.gov.pl (dostęp: 18 stycznia 2015 r.).

W kontekście problemu postawionego w glosowanym orzeczeniu należy więc w szczególności rozważyć, czy przedstawione zróżnicowanie odnosi się także – bezpośrednio lub pośrednio – do przesłanek skreślenia z listy adwokatów. Innymi słowy – chodzi o ustalenie, czy ustawodawca różnicuje stany faktyczne stanowiące podstawę skreślenia z listy adwokatów, wiążąc część z nich, w tym przewidzianą przez art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a., wyłącznie z wadliwym wykonywaniem zawodu, wyłączając tym samym ich zastosowanie względem osób, które nie podejmują czynności zawodowych adwokata.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że funkcją wpisu na listę adwokatów jest nie tylko przyznanie uprawnień zawodowych, a zatem autorytatywne potwierdzenie spełnienia wymagań kwalifikacyjnych i innych warunków dopuszczenia do zawodu,Zob. D. Kijowski, Uprawnienia zawodowe, (w:) R. Hauser, Z. Niewiadomski, A. Wróbel (red.), Prawo administracyjne materialne. System prawa administracyjnego, t. 7, Warszawa 2012, s. 276. ale także uzyskanie statusu adwokata, czyli określonego zakresu uprawnień i obowiązków niezależnych od podjęcia czynności zawodowych, w tym – członkostwa w samorządzie zawodowym. Odpowiadają one podstawowym elementom publicznoprawnego statusu przedstawiciela zawodu zaufania publicznego. Wydaje się więc, że wprowadzenie możliwości zastosowania sankcji utraty prawa wykonywania zawodu względem adwokatów niewykonujących zawodu rysuje się jako w pełni zasadne. Są to bowiem osoby, które nie tylko uzyskały uprawnienia zawodowe, ale także określony status publicznoprawny, z którym z kolei wiąże się – w okresie jego trwania – konieczność przestrzegania określonych, przewidzianych przez prawo wymogów, stanowiących o jego istocie.

Konstatacja ta tworzy niezbędne tło dla prawidłowej wykładni art. 72 ust. 1 p.a. Zgodnie z tym przepisem okręgowa rada adwokacka skreśla adwokata z listy adwokatów w wypadku: 1) śmierci; 2) wystąpienia z adwokatury; 3) przeniesienia siedziby zawodowej do innej izby adwokackiej; 4) objęcia stanowiska w organach wymiaru sprawiedliwości, organach ścigania lub rozpoczęcia wykonywania zawodu notariusza; 4a) podjęcia pracy w Prokuratorii Generalnej Skarbu Państwa; 5) powołania do wojskowej służby zawodowej; 7) utraty z mocy wyroku sądowego praw publicznych lub prawa wykonywania zawodu; 8) orzeczenia dyscyplinarnego o wydaleniu z adwokatury. Przepis ten formułuje katalog obligatoryjnych przesłanek skreślenia z listy adwokatów. Takie rozstrzygnięcie ma charakter konstytutywnego aktu administracyjnego, którego skutek sprowadza się do pozbawienia prawa wykonywania zawodu. Uprawnienie to jest przyznawane wskutek dokonania wpisu na listę adwokatów. Pozwala to przyjąć, że rygor skreślenia z listy adwokatów stosuje się zarówno do adwokatów wykonujących zawód, jak i niewykonujących tego zajęcia. Skutek prawny tej sankcji odnosi się bowiem do uprawnienia, którego powstanie związane jest z wpisem na listę adwokatów, a nie z podjęciem czynności zawodowych adwokata czy czynności następczych względem wpisu (ślubowanie, wyznaczenie siedziby). Takie ujęcie zakresu podmiotowego przewidzianej przez art. 72 ust. 1 p.a. sankcji umożliwia objęcie zakazami połączalności (art. 72 ust. 1 pkt 4–5 p.a.), które wynikają z katalogu przesłanek skreślenia z listy adwokatów wszystkich osób legitymujących się wpisem na listę adwokatów, a nie tylko adwokatów wykonujących zawód.

4. Konstatacji tej nie zmienia – wbrew stanowisku przyjętemu w glosowanym wyroku – treść art. 4b ust. 1 pkt 1 p.a. Przewiduje on bowiem wyraźnie, że adwokat nie może wykonywać zawodu, jeżeli pozostaje w stosunku pracy. Zakaz ten odnosi się więc jedynie do adwokatów wykonujących zawód, a nie znajduje zastosowania do pozostałych osób legitymujących się wpisem na listę adwokatów. Odwołuje się on bowiem do wykonywania zawodu, a nie posiadania prawa do podjęcia działalności w tym zakresie, które uzyskuje się z chwilą wpisu na listę adwokatów. Można więc przyjąć, że ustanowiony przez art. 4b ust. 1 pkt 1 p.a. zakaz ma inny zakres podmiotowy aniżeli te, które wynikają z art. 72 ust. 1 pkt 4–5 p.a. Za ich odrębnym charakterem przemawia zresztą okoliczność, że ustawodawca wiąże z ich naruszeniem różne sankcje. Trzeba bowiem zauważyć, że naruszenie zakazu przewidzianego w art. 4b ust. 1 pkt 1 p.a. nie stanowi bezpośredniej podstawy skreślenia z listy adwokatów. Taką stanowić będzie dopiero orzeczenie dyscyplinarne o wydaleniu z adwokatury (art. 72 ust. 1 pkt 8 p.a.), zapadłe w związku z naruszeniem wspomnianego zakazu, a należy pamiętać, że sankcja ta nie ma charakteru bezwzględnie oznaczonego. Jednoczesne wykonywanie zawodu adwokata i pozostawanie w stosunku pracy nie musi więc prowadzić – inaczej niż objęcie stanowiska w organach wymiaru sprawiedliwości (art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a.) – do wymierzenia kary wydalenia z adwokatury, a w konsekwencji do skreślenia z listy adwokatów. W tym sensie można przyjąć, że art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a. wprowadza  kwalifikowaną postać zakazu ustanowionego w art. 4b ust. 1 pkt 1 p.a., wiążąc z objęciem stanowiska w organach wymiaru sprawiedliwości surowszą i mającą szerszy zakres podmiotowy sankcję aniżeli z innym zatrudnieniem na podstawie stosunku pracy. Wymienione zakazy mają więc odrębny charakter i nie ma podstaw normatywnych do – jak uczynił to Sąd w glosowanym orzeczeniu – łącznego ich traktowania.

Zaprezentowana wyżej wykładnia art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a. znajduje również uzasadnienie w konstrukcji zawodu zaufania publicznego. Obejmuje ona w szczególności system gwarancji zaufania do wszystkich przedstawicieli takich profesji, który opiera się na ustanowieniu wobec tych osób podwyższonych rygorów służących stworzeniu warunków zaistnienia relacji szczególnego zaufania zarówno między poszczególnymi usługobiorcami a osobami wykonującymi dany zawód, jak i między wszystkimi jego przedstawicielami a całym społeczeństwem.Por. P. Sarnecki, Artykuł 17, (w:) L. Garlicki (red.), Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej. Komentarz, t. IV, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe 2005, s. 1–2; M. Tabernacka, Pojęcie zawodu zaufania publicznego, „Przegląd Prawa i Administracji” 2004, nr 62, s. 290; E. Tkaczyk, Samorząd zawodowy w świetle Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, „Przegląd Sejmowy” 2011, nr 6, s. 65–66, 68. Powinni oni bowiem ze względu na swoje znaczenie dla prawidłowego funkcjonowania życia społecznego cieszyć się zaufaniem analogicznym do pożądanego wobec organów państwowych.Zob. M. Tabernacka, Pojęcie, s. 290. Konstrukcja zawodu zaufania publicznego obejmuje więc nie tylko wysokie wymogi kwalifikacyjne i etyczne, ale także ograniczenia dotyczące podejmowania dodatkowej aktywności zarobkowej, gwarantujące, że w odbiorze społecznym przedstawiciele tego zawodu będą postrzegani jako osoby niezależne. Do takich gwarancji należy zaliczyć zakaz wynikający z art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a. Warto jednak zauważyć, że jego funkcją jest nie tylko zabezpieczenie społecznego zaufania względem członków korporacji zawodowej adwokatów, ale także organów wymiaru sprawiedliwości. Trudno bowiem, by zachowywały one w odbiorze społecznym cechę bezstronności w warunkach, gdy w wykonywaniu czynności związanych z procesem orzekania dopuszczalny byłby udział osób jednocześnie podlegających władztwu korporacji zawodowej, odnoszącemu się przecież do wszystkich osób legitymujących się wpisem na listę adwokatów, a nie tylko adwokatów wykonujących zawód.

5. W glosowanym orzeczeniu Naczelny Sąd Administracyjny, uzasadniając swoje stanowisko, odwołał się także do wykładni systemowej, wskazując, że za przyjętą interpretacją art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a. przemawia treść art. 65 Konstytucji, który deklaruje wolność wyboru i wykonywania zawodu. Zdaniem Sądu wpis na listę adwokatów nie rodzi bowiem obowiązku wykonywania zawodu, ponieważ sprawę tę ustawodawca pozostawił wyłącznie woli adwokata. Z tych względów – w ocenie NSA – zakazu wynikającego z art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a. nie można odnosić do adwokatów niewykonujących zawodu.

W odniesieniu do wolnych zawodów, w tym adwokata, w literaturze i orzecznictwie zwykło się przyjmować, że treścią przywołanej wolności jest stworzenie sytuacji prawnej, w której każdy będzie miał swobodny dostęp do wykonywania zawodu, uwarunkowany tylko talentem i kwalifikacjami, rzeczywistą możliwość wykonywania swojego zawodu, a przy podejmowaniu czynności w tym zakresie nie będzie poddany rygorom podporządkowania, które charakteryzują stosunek pracy.Zob. L. Garlicki, Art. 65, (w:) L. Garlicki (red.), Konstytucja, t. III, s. 5–6. Pozwala to przyjąć, że wolność wyboru i wykonywania zawodu realizuje się w pierwszej kolejności w sferze dostępu do zawodu, rozumianego jako zespół warunków niezbędnych do uzyskania uprawnień zawodowych, w mniejszym stopniu zaś – sposobu korzystania z nich. Wydaje się bowiem, że w odniesieniu do zawodów zaufania publicznego może on podlegać ścisłej normatywnej reglamentacji, o ile znajduje ona uzasadnienie w wymogach płynących z ich szczególnej konstrukcji. Jak zaś już wskazano, interpretacja art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a. zakładająca, że wyrażona nim sankcja odnosi się do wszystkich osób legitymujących się wpisem na listę adwokatów, znajduje uzasadnienie w wymogach zaufania publicznego i – co nie mniej istotne – interesu wymiaru sprawiedliwości. W tym sensie można więc przyjąć, że nie narusza ona względów ochrony wolności wyboru i wykonywania zawodu, o której mowa w art. 65 Konstytucji. Konstatacja ta nabiera szczególnego znaczenia wobec faktu, że podstawowym celem wpisu na listę adwokatów jest uzyskanie uprawnienia do wykonywania zawodu i podjęcie działalności w tym zakresie, a nie jedynie stwierdzenie posiadania określonych kwalifikacji. Świadczy o tym imperatywne sformułowanie zawarte w art. 70 p.a., zgodnie z którym po uzyskaniu wpisu na listę adwokatów, adwokat wyznacza (podkreślenie – S. G.) swoją siedzibę zawodową i zawiadamia o tym właściwą okręgową radę adwokacką. Nie można więc bez zastrzeżeń – jak uczynił to Sąd w glosowanym wyroku – przyjąć, że sprawę wykonywania zawodu po uzyskaniu wpisu ustawodawca pozostawił wyłącznie woli adwokata i z tych powodów stosować zwężającą wykładnię art. 72 ust. 1 pkt 4 p.a.