1. Wybuch I wojny światowej spowodował, że odżyły nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. Po wycofaniu się z obszaru Królestwa Polskiego (Kongresowego) wojsk rosyjskich powstały na tym obszarze tzw. sądy obywatelskie, organizowane przez Wydział Sądowy Komitetu Obywatelskiego Warszawy, któremu przewodniczył adwokat Henryk Konic. Po miesiącu działalności zostały one zniesione (na początku września 1915 r.) przez władze okupacyjne – niemieckieZob. J. Bardach, Polonia Restituta, „Państwo i Prawo” 1978, z. 11; idem, Przemiany ustrojowo-polityczne w latach I wojny światowej, (w:) K. Grzybowski, Historia Państwa i Prawa Polski. Tom IV. Od uwłaszczenia do odrodzenia państwa, pod ogólną red. J. Bardacha, Warszawa 1982, s. 654 i n. . Istotne znaczenie miał akt 5 listopada 1916 r. wydany przez cesarza Niemiec Wilhelma II oraz cesarza Austrii i króla Węgier Franciszka Józefa, zgodnie z którym miało być utworzone ma ziemiach polskich samodzielne państwo z dziedziczną monarchią oraz konstytucyjnym ustrojem2 Zob. K. W. Kumaniecki, Odbudowa państwowości polskiej. Najważniejsze dokumenty 1912–styczeń 1924, Warszawa– Kraków 1924, s. 48. . W styczniu 1917 r. rozpoczęła działalność Tymczasowa Rada StanuZob. W. Suleja, Próba budowy zrębów polskiej państwowości w okresie istnienia Tymczasowej Rady Stanu, Wrocław 1981, s. 82 i n.; idem, Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998, s. 84 i n., która w sierpniu tego roku uchwaliła m.in. Przepisy Tymczasowe o urządzeniu sądownictwa w Królestwie PolskimDz. rozporządzeń dla Jenerał-Gubernatorstwa Warszawskiego Nr 84, poz. 351; Dz. rozporządzeń c. i k. Zarządu Wojskowego w Polsce, część XIV, poz. 71..

Regulacje dotyczące działalności sądownictwa zamieszczone zostały w numerze 1 Dziennika Urzędowego Departamentu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, który ukazał się w dniu 19 sierpnia 1917 r. Na podstawie art. 2 rozporządzenia sądy i urzędy wymiaru sprawiedliwości otrzymały nazwę Królewsko-Polskich oraz sprawowały swoją działalność w imieniu Korony PolskiejRozporządzenie. Przepisy Tymczasowe o urządzeniu sądownictwa w Królestwie Polskim, Dz. Urz. Departamentu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego, poz. 1. . Struktura sądownictwa obejmowała sądy: pokoju, okręgowe, apelacyjne oraz Sąd Najwyższy (dalej: SN), który miał się składać z Izby Cywilnej i Izby Karnej.

Początkowo otwarcie sądów królewsko‑polskich miało mieć charakter podniosły. Jednak w związku z dymisją Tymczasowej Rady Stanu uroczystość odbyła się skromnieZob. W. Suleja, Tymczasowa Rada Stanu, s. 186–187. . Zgodnie z protokołem aktu otwarcia sądów królewsko‑polskich wydarzenie miało miejsce w dniu 1 września 1917 r. o godzinie 11.00 przed południem w Pałacu Rzeczypospolitej – Pałacu Krasińskich, przy czym poprzedziło je uroczyste nabożeństwo w kościele katedralnym św. Jana o godz. 9.30Zob. pismo Departamentu Sprawiedliwości Tymczasowej Rady Stanu Królestwa Polskiego z dnia 31 sierpnia 1917 r., Archiwum Akt Nowych, Tymczasowa Rada Stanu (dalej: AAN, TRS), sygn. 60, k. 8. . Wśród uczestników aktu byli m.in. dwaj byli adwokaci: dyrektor Departamentu Sprawiedliwości Stanisław Bukowiecki i wicedyrektor departamentu Wacław Makowski, oraz Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego Stanisław SrzednickiAAN, TRS, sygn. 60, k. 1..

Dyrektor Departamentu wygłosił przemówienie, w którym stwierdził, że „w procesie powstawania państwa polskiego dzień dzisiejszy stanowić będzie datę historyczną, od dzisiaj bowiem sądy w kraju naszym sprawować będą czynności swoje jako sądy królewsko-polskie w imieniu Korony Polskiej, a za tym o prawnopaństwowym charakterze polskim. Herbem naszym jest orzeł biały, nie rozpięty na piersiach innego orła dwugłowego, ale samoistny, – to symbolizuje charakter niepodlegle-państwowy sądów polskich w Królestwie Polskim, którego one od r. 1795 nie miały”. Dodał przy tym, że przy organizacji sądów „oprócz trudności natury prawodawczej nastręczały się również trudności, związane ze składem osobistym”, gdyż „doświadczonych urzędników sądowych jest między nami mało, większość magistratury stanowią byli adwokaci, a za tym ludzie, nieposiadający rutyny ściśle sądowej i urzędniczej”Ibidem, k. 2–3. . Zwrócił na to uwagę we wspomnieniach, wydanych już po II wojnie światowej, Kazimierz Rudnicki, stwierdzając, że „element sędziowski składał się głównie z adwokatów z Kongresówki a później także z przybyłych i przybywających z Rosji sędziów – Polaków oraz, w nieznacznej mierze, z sędziów z Małopolski”K. Rudnicki, Wspomnienia prokuratora, Warszawa 1956, s. 46. . W ten sposób większość ówczesnego składu sądów stanowili byli adwokaci, a zaliczyć do nich należało m.in. Jana Jakuba Litauera, Franciszka Nowodworskiego, Leona Supińskiego, Aleksandra Mogilnickiego, Emila Stanisława Rappaporta, Stanisława Patka, Leona PapieskiegoZob. E. S. Rappaport, Moje czasy adwokackie (1906–1917) (Fragmenty wspomnień), „Palestra” 1958, nr 2, 1959, nr 2–3, 7–8; Z. Krzemiński, Sławni warszawscy adwokaci, Kraków 2000; K. Pol, Poczet prawników polskich XIX–XX wieku, Warszawa 2011; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia Adwokatury, Warszawa 2012; A. Mogilnicki, Wspomnienia adwokata i sędziego, Warszawa 2016, s. 206–210. .

Wyjątkiem był Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego Stanisław Srzednicki, który jako jeden z niewielu Polaków piastował wcześniej urząd sędziego w rosyjskim systemie sądowniczym. Sytuacja taka była związana z polityką władz carskich, zgodnie z którą urzędy sądowe pełnili w przeważającej liczbie sędziowie narodowości rosyjskiej. Zwrócił na to uwagę wspomniany wyżej Kazimierz Rudnicki, zaznaczając, że w tym okresie „Sąd Najwyższy składał się zaledwie z trzech osób. Pierwszym prezesem mianowany został jedyny w Kongresówce Polak na stanowisku wiceprezesa – właśnie w Piotrkowie (Rudnicki był prokuratorem w Piotrkowie) – Stanisław Srzednicki, 70-letni człowiek, cywilista wielkiej wiedzy, mający wysokie poczucie godności sędziego i Polaka. Drugim sędzią był Antoni Żydok, niedawno, bo w okresie złagodzenia antypolskiej polityki, przeniesiony z głębi Rosji do Piotrkowa, bardzo dobry sędzia karny, niemłody człowiek o pięknej postawie i klasycznej, siwej, kędzierzawej głowie. Trzecim – warszawski adwokat, uczony cywilista, Jan Jakub Litauer”K. Rudnicki, Wspomnienia prokuratora, s. 45–46. .

Po powrocie Józefa Piłsudskiego z Magdeburga Rada Regencyjna rozwiązała się, jednocześnie przekazując władzę późniejszemu Naczelnikowi PaństwaZob. odezwa z dnia 11 listopada 1918 r. Rada Regencyjna do Narodu Polskiego, Dz. Praw Państwa Polskiego Nr 17, poz. 38; odezwa z dnia 14 listopada 1918 r. Do Naczelnego Dowódcy Wojsk Polskich Józefa Piłsudskiego, Dz. Praw Państwa Polskiego Nr 17, poz. 39. . Ten ostatni wydał dekret z dnia 8 lutego 1919 r. określający organizację oraz atrybucję Sądu NajwyższegoDekret z dnia 8 lutego 1919 r. w przedmiocie ustroju Sądu Najwyższego, Dziennik Praw Państwa Polskiego Nr 15, poz. 199. Zob. B. Cybulski, Sąd Najwyższy w latach 1917–1919, „Acta Universitatis Wratislaviensis” No 2501, Prawo CCLXXXV, Wrocław 2003; M. Materniak-Pawłowska, Struktura polskich sądów powszechnych w latach 1917–1928, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 2001, t. LIII, z. 1. . Ustawy zasadniczePomijając regulacje ustrojowe sprzed uchwalenia Konstytucji z 1921 r. Zob. dekret z dnia 22 listopada 1918 r. o najwyższej władzy reprezentacyjnej Republiki Polskiej (Dz. Praw Państwa Polskiego Nr 17, poz. 41); uchwała Sejmu z dnia 20 lutego 1919 r. o powierzeniu Józefowi Piłsudskiemu dalszego sprawowania urzędu Naczelnika Państwa (Dz. Praw Państwa Polskiego Nr 19, poz. 226). sprzed II wojny światowej stanowiły, że SN jest powołany do spraw sądowych cywilnych i karnychArt. 84 ustawy z dnia 17 marca 1921 r. Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz.U. nr 44, poz. 267); art. 70 ust. 1 lit. a Ustawy Konstytucyjnej z dnia 23 kwietnia 1935 r. (Dz.U. nr 30, poz. 227). Szerzej W. Komarnicki, Polskie Prawo Polityczne (Geneza i system), Warszawa 1922 (reprint: Warszawa 2008), s. 506–514; idem, Ustrój Państwowy Polski Współczesnej. Geneza i System, Wilno 1937, s. 341 i n. . Działał on obok innych wymienionych w konstytucjach instytucji sądowych, takich jak Najwyższy Trybunał Administracyjny, Trybunał Kompetencyjny czy Trybunał StanuSzerzej D. Malec, Najwyższy Trybunał Administracyjny (1922–1939) w świetle własnego orzecznictwa, Warszawa–Kraków 1999; R. Jastrzębski, Trybunał Kompetencyjny. Kolegium Kompetencyjne. Geneza. Działalność. Współczesność, Warszawa 2014; M. Pietrzak, Odpowiedzialność konstytucyjna w Polsce, Warszawa 1992. . Kolejne unormowania prawne dotyczące działalności i organizacji Sądu Najwyższego były rezultatem prac Komisji Kodyfikacyjnej, powołanej ustawą z 3 czerwca 1919r.Dz.U. nr 44, poz. 315. Komisja opracowała projekt Prawa o ustroju sądów powszechnychZob. Komisja Kodyfikacyjna Rzeczypospolitej Polskiej. Podkomisja Ustroju Sądownictwa, t. I, II, Lwów 1925. , który wszedł w życie z dniem 1 stycznia 1929 r., jako rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 6 lutego 1928 r.Dz.U. nr 12, poz. 93. Szerzej: S. Gołąb, Ustrój sądów powszechnych, Warszawa 1929, s. 270 i n.; M. Materniak-Pawłowska, Ustrój sądownictwa powszechnego w II Rzeczypospolitej, Poznań 2003, s. 156 i n.

Początkowo Sąd Najwyższy dzielił się na dwie izby: cywilną oraz karną, ale już w 1919 r. utworzono trzy dodatkowe: dwie dla zaboru austriackiego – trzecią w sprawach cywilnych i karnych oraz czwartą dla spraw administracyjnych, a także piątą dla dawnego zaboru pruskiego (niemieckiego) w sprawach cywilnych i karnych. W związku z utworzeniem w 1922 r. Najwyższego Trybunału AdministracyjnegoUstawa z dnia 3 sierpnia 1922 r. o Najwyższym Trybunale Administracyjnym (Dz.U. nr 67, poz. 600). sprawy izby czwartej znalazły się w jego kognicji. Po wejściu w życie rozporządzenia z 1928 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych istniały trzy izby: dwie cywilne oraz karna. Natomiast w 1933 r. połączono dwie izby cywilne. W 1938 r. na podstawie ustawy Prawo o ustroju adwokatury utworzono osobną Izbę dla spraw AdwokaturyZob. M. Pietrzak, Sąd Najwyższy w II Rzeczypospolitej, „Czasopismo Prawno-Historyczne” 1981, t. XXXIII, z. 1, s. 89–90; J. Malec, Od Trybunału Koronnego do Sądu Najwyższego. Z dziejów wymiaru sprawiedliwości ostatniej instancji w Polsce, (w:) Przez tysiąclecia: państwo – prawo – jednostka. Materiały ogólnopolskiej konferencji historyków prawa, Ustroń 17–20 września 2000 r., pod red. A. Lityńskiego i M. Mikołajczyka, Katowice 2001, s. 31–32; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia Adwokatury, wyd. 3, Warszawa 2014, s. 208–209..

Sąd Najwyższy w okresie II Rzeczypospolitej miał charakter przede wszystkim sądu kasacyjnego w sprawach cywilnych i karnych oraz zapewniał jednolitość wykładni prawa poprzez „formułowanie zasad prawnych, stanowiących obowiązującą wykładnię przepisów prawa”M. Pietrzak, Sąd Najwyższy w II Rzeczypospolitej, s. 97. . Poza tym pełnił on funkcję sądu dyscyplinarnego i rozstrzygał o ważności wyborów do ciał przedstawicielskich – Sejmu i Senatu, w tym po wejściu w życie ustawy z dnia 8 lipca 1935 r. o wyborze Prezydenta RzeczypospolitejDz.U. nr 47, poz. 321. rozpatrywał protesty wyborcze przeciwko wyborowi głowy państwa. Istotną rolę pełnił Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego, który przewodniczył Trybunałowi Stanu. Pozycję Pierwszego Prezesa wzmocniła Ustawa Konstytucyjna z dnia 23 kwietnia 1935 r., zgodnie z którą mianował i odwoływał go Prezydent Rzeczypospolitej, na zasadzie prerogatywy, a także wchodził on ex officio w skład Zgromadzenia Elektorów, które wybierało kandydata na Prezydenta RzeczypospolitejArt. 13 ust. 2 lit. c oraz art. 17 Konstytucji z 1935 r.. Pierwszymi Prezesami Sądu Najwyższego w tym okresie, poza wyżej wymienionym S. Srzednickim (1917–1922), byli wyłącznie przedstawiciele ówczesnej palestry, mianowicie: Franciszek Nowodworski (1922–1924), Władysław Seyda (1924–1929) oraz Leon Supiński (1929–1939)Zob. K. Łojewski, Przemówienie wygłoszone w dniu 3 listopada 1988 r. na uroczystej akademii poświęconej 70-leciu Sądu Najwyższego, „Palestra” 1989, nr 2; Pierwsi Prezesi Sądu Najwyższego, oprac. W. Skrzypiński, Warszawa 1988; R. Jastrzębski, Supiński Leon Władysław, (w:) Polski Słownik Biograficzny. Strzelecki Wiesław – Surma Czesław, Tom XLV, Polska Akademia Nauk, Polska Akademia Umiejętności, Warszawa–Kraków 2007–2008, s. 628–631; A. Redzik, T. J. Kotliński, Historia Adwokatury, wyd. 3..

2. Wybuch II wojny światowej spowodował przerwę w funkcjonowaniu Sądu Najwyższego, a wznowienie jego działalności nastąpiło w zmienionych już realiach polityczno-ustrojowo-społeczno-gospodarczych. Organizowanie najwyższej instancji sądowej miało miejsce w Łodzi, ze względu na zniszczenia wojenne stolicy państwa polskiego. Ponownie SN został przeniesiony do Warszawy z dniem 1 maja 1950r.Zob. Sąd Najwyższy powraca do stolicy, „Demokratyczny Przegląd Prawniczy” 1950, nr 4, s. 55. Początkowo SN działał w oparciu o rozwiązania wydane przed wrześniem 1939 r., a jego Pierwszym Prezesem został w 1945 r. adwokat Wacław Barcikowski, który piastował ten urząd do 1956 r.Szerzej W. Barcikowski, W kręgu prawa i polityki, Katowice 1988, s. 146 i n. Kolejni pierwsi prezesi SN do 1990 r. to: Jan Wasilkowski (1956–1967), Zbigniew Resich (1967–1972), Jerzy Bafia (1972–1976), Włodzimierz Berutowicz (1976–1987) oraz Adam Łopatka (1987–1990)Zob. Pierwsi Prezesi Sądu Najwyższego, oprac. W. Skrzypiński, Warszawa 1988; Sąd Najwyższy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, oprac. W. Skrzypiński, Warszawa 1988; B. Dzięcioł, J. Gaj, S. Kotowski, J. Żak, Historyczny rozwój Sądu Najwyższego jako naczelnego organu sądowego, „Nowe Prawo” 1984, nr 11–12. .

Warto podkreślić, że mimo powoływania się przez ówczesne władze, w Manifeście Polskiego Komitetu Wyzwolenia Narodowego z 22 lipca 1944 r.Załącznik do Dz.U. nr 1, s. 1. , na obowiązywanie podstawowych założeń Konstytucji z dnia 17 marca 1921 r. de facto zastosowanie tej ustawy zasadniczej nie miało dużego znaczeniaSzerzej K. Działocha, J. Trzciński, Zagadnienie obowiązywania Konstytucji Marcowej w Polsce Ludowej 1944–1952, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1977; K. Działocha, Rola Konstytucji marcowej w prawie państwowym Polski Ludowej, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, Wrocław 1976, „Przegląd Prawa i Administracji” VII. . Nie został bowiem powołany spośród instytucji określonych w Konstytucji ani Najwyższy Trybunał Administracyjny, ani Trybunał Kompetencyjny czy Trybunał Stanu. Natomiast zgodnie z uchwałą Zgromadzenia Ogólnego Sądu Najwyższego z 25 listopada 1948 r. uznano, że orzecznictwo Sądu Najwyższego z okresu międzywojennego, orzeczenia i zasady prawne (1918–1939), o ile nie były zgodne z ówcześnie panującym ustrojem oraz obowiązującym ustawodawstwem, miało jedynie znaczenie historyczneZob. „Państwo i Prawo” 1949, z. 3, s. 120. . Dopiero w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej z 22 lipca 1952 r.Dz.U. nr 33, poz. 232. explicite w art. 51 stwierdzono, że „Sąd Najwyższy jest naczelnym organem sądowym i sprawuje nadzór nad działalnością wszystkich innych sądów w zakresie orzekania”. Pozycja ustrojowa SN wynikała z przyjętej w ówczesnej teorii prawa państwowego zasady jednolitości władzy państwowej, która odrzucała klasyczny trójpodział władzySzerzej Z. Izdebski, Rewizja teorii podziału władz, „Państwo i Prawo” 1957, z. 11; W. Zamkowski, Monteskiuszowska koncepcja podziału a socjalistyczna zasada jedności władzy państwowej, „Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Wrocławskiego im. Bolesława Bieruta” 1958, seria A, nr 15. .

Zmiany w działalności Sądu Najwyższego miały miejsce w latach 1949–1950. Wówczas to, wzorując się na rozwiązaniach sowieckich, zmieniono strukturę sądownictwa oraz wprowadzono nowe rozwiązania zarówno w postępowaniu cywilnym, jak i karnym. Mianowicie SN przestał pełnić funkcje instancji kasacyjnej, a stał się przede wszystkim sądem rewizyjnym. Poza tym SN uzyskał szczególne uprawnienia w postaci uchwalanych tzw. wytycznych wymiaru sprawiedliwościZob. Z. Fenichel, Wytyczne wymiaru sprawiedliwości ustalane przez Sąd Najwyższy, „Przegląd Notarialny” 1949, nr 7–8; L. Lernell, Nowy ustrój sądów powszechnych, „Nowe Prawo” 1950, nr 10; A. Bereza, Sąd Najwyższy w latach 1945– 1962. Organizacja i działalność, Warszawa 2012, s. 123 i n. . Należy zaznaczyć, że niejako obok Sądu Najwyższego działały odrębne struktury wymiaru sprawiedliwości. Było to m.in. sądownictwo wojskowe na czele z Najwyższym Sądem Wojskowym, tzw. sądy specjalne oraz sądownictwo ubezpieczeń społecznych z Trybunałem Ubezpieczeń SpołecznychSzerzej A. Lityński, O prawie i sądach początków Polski Ludowej, Białystok 1999, s. 129 i n.; G. Jakubowski, Sądownictwo powszechne w Polsce w latach 1944–1950, Warszawa 2002, s. 35 i n.; A. Machnikowska, Wymiar sprawiedliwości w Polsce w latach 1944–1950, Gdańsk 2008, s. 420 i n.. Ponadto z kognicji sądów powszechnych zostały wyłączone sprawy związane z radykalnymi reformami gospodarczo-społecznymi, takimi jak reforma rolna czy nacjonalizacja. Nie powołano jednocześnie sądownictwa administracyjnego, mimo że miało być ono powołane, zgodnie z art. 26 Ustawy Konstytucyjnej z dnia 19 lutego 1947 r. o ustroju i zakresie działania najwyższych organów Rzeczypospolitej PolskiejDz.U. nr 18, poz. 71..

Postanowienia Konstytucji z 1952 r., które dotyczyły Sądu Najwyższego, działającego jako naczelny organ sądowy, nie były w praktyce realizowane do czasu wejścia w życie ustawy z dnia 15 lutego 1962 r. o Sądzie NajwyższymDz.U. nr 11, poz. 54. . Zgodnie z ustawą SN dzielił się na cztery izby: cywilną, karną, pracy i ubezpieczeń społecznych oraz wojskową. Novum stanowiło wybieranie przez Radę Państwa sędziów Sądu Najwyższego na okresy pięcioletnieSzerzej Z. Resich, Ustawa o Sądzie Najwyższym, „Państwo i Prawo” 1962, z. 5–6; idem, Pozycja Sądu Najwyższego w PRL, „Nowe Prawo” 1969, nr 4; M. Mazur, W rocznicę ustawy o Sądzie Najwyższym, „Nowe Prawo” 1963, nr 4–5. . W ten sposób, jak stwierdził Jan Wasilkowski – główny referent projektu w Sejmie, celem ustawy była realizacja postanowień art. 51 Konstytucji z 1952 r., czyli „przekształcenie Sądu Najwyższego, który dotychczas sprawował nadzór tylko nad orzecznictwem sądów powszechnych, w naczelny organ sądowy sprawujący nadzór w zakresie orzekania nad działalnością wszystkich sądów w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” oraz „nadanie Sądowi Najwyższemu charakteru organu wybieralnego o pięcioletniej kadencji i powierzenie jego wyboru Radzie Państwa”Nad ustawą o Sądzie Najwyższym (Dyskusja w Komitecie Nauk Prawnych PAN nad referatem członka PAN, prof. dr Jana Wasilkowskiego), „Nowe Prawo” 1962, nr 5, s. 603. . Do zadań Sądu Najwyższego należało rozpatrywanie środków odwoławczych od nieprawomocnych orzeczeń sądów wojewódzkich oraz sądów wojskowych. Oprócz tego SN m.in. rozpoznawał rewizje nadzwyczajne od prawomocnych orzeczeń sądowych, ustalał wytyczne wymiaru sprawiedliwości i praktyki sądowej oraz podejmował uchwały zawierające odpowiedzi na pytania prawneZob. S. Włodyka, Organizacja wymiaru sprawiedliwości w PRL, Warszawa 1963, s. 133 i n.; idem, Funkcje Sądu Najwyższego, Kraków 1965, s. 19 i n.; H. Kempisty, Ustrój sądów. Komentarz, Warszawa 1966, s. 8 i n.; J. Waszczyński, Ustrój organów ochrony prawnej w zarysie, Łódź 1969, s. 113 i n..

Późniejsze zmiany w organizacji i działalności Sądu Najwyższego były związane z powstaniem Naczelnego Sądu AdministracyjnegoZob. ustawa z dnia 31 stycznia 1980 r. o Naczelnym Sądzie Administracyjnym oraz o zmianie ustawy – Kodeks postępowania administracyjnego (Dz.U. nr 4, poz. 8). , wprowadzeniem do ustroju państwowego Trybunału Stanu oraz Trybunału KonstytucyjnegoUstawy z dnia: 26 marca 1982 r. o zmianie Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (Dz.U. nr 11, poz. 83); 26 marca 1982 r. o Trybunale Stanu (Dz.U. nr 11, poz. 84); 29 kwietnia 1985 r. o Trybunale Konstytucyjnym (Dz.U. nr 22, poz. 98)., a także z krytyką dotychczasowej działalności naczelnego organu sądowegoSzerzej: L. Garlicki, Sejm a Sąd Najwyższy (Uwagi de lege lata i de lege ferenda), „Państwo i Prawo” 1972, z. 8–9; Z. Wasilkowska, O potrzebie i kierunkach zmian przepisów o Sądzie Najwyższym, „Nowe Prawo” 1981, nr 4; Z. Resich, Sąd Najwyższy w systemie organów wymiaru sprawiedliwości, „Nowe Prawo” 1982, nr 9–10.. Z tych powodów została uchwalona ustawa z dnia 20 września 1984 r. o Sądzie Najwyższym5 Dz.U. nr 45, poz. 241.. W dalszym ciągu SN stanowił naczelny organ sądowy w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, który nadzorował działalność wszystkich innych sądów w zakresie orzekania. Natomiast w związku z powołaniem Naczelnego Sądu Administracyjnego została utworzona – w miejsce Izby Cywilnej – Izba Cywilna i Administracyjna6 Szerzej: W. Berutowicz, Ewolucja funkcji Sądu Najwyższego w Polsce Ludowej, „Nowe Prawo” 1985, nr 5; B. Dzięcioł, J. Gaj, S. Kotowski, J. Żak, Historyczny rozwój Sądu Najwyższego jako naczelnego organu sądowego, „Nowe Prawo” 1984, nr 11–12. .

Przeobrażenia polityczno-ustrojowe przełomu lat 80. i 90. spowodowały istotne zmiany w organizacji i działalności Sądu Najwyższego. Na stanowisko Pierwszego Prezesa Sądu Najwyższego został wybrany w 1990 r. Adam Strzembosz. Zgodnie z ustawą z 20 grudnia 1989 r.Ustawa z dnia 20 grudnia 1989 r. o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, o Sądzie Najwyższym, o Naczelnym Sądzie Administracyjnym, o Trybunale Konstytucyjnym, o ustroju sądów wojskowych i Prawo o notariacie (Dz.U. nr 73, poz. 436). wprowadzono nieusuwalność sędziów Sądu Najwyższego, zamiast kadencyjności, oraz usunięto instytucję wytycznych. Także wówczas została utworzona Krajowa Rada Sądownictwa, która rozpatrywała kandydatury na sędziów m.in. Sądu NajwyższegoUstawa z dnia 20 grudnia 1989 r. o Krajowej Radzie Sądownictwa (Dz.U. nr 73, poz. 435).. Natomiast, zgodnie z ustawą z 13 lipca 1990 r. dotyczącą powołania sądów apelacyjnychUstawa z dnia 13 lipca 1990 r. o powołaniu sądów apelacyjnych oraz o zmianie ustawy – Prawo o ustroju sądów powszechnych, Kodeks postępowania cywilnego, Kodeks postępowania karnego, o Sądzie Najwyższym, o Naczelnym Sądzie Administracyjnym i o Krajowej Radzie Sądownictwa (Dz.U. nr 53, poz. 306). , SN przestał pełnić zasadniczo funkcję sądu drugiej instancji, a rozpoznawanie środków odwoławczych od orzeczeń wydanych w pierwszej instancji przez sądy wojewódzkie należało do właściwości sądów apelacyjnych.

Przed dwudziestu laty, 2 kwietnia 1997 r., została uchwalona Konstytucja Rzeczpospolitej PolskiejDz.U. nr 78, poz. 483. . Na podstawie art. 183 Konstytucji SN sprawuje nadzór nad działalnością sądów powszechnych i wojskowych w zakresie orzekania, w tym wykonuje także inne czynności określone w Konstytucji i ustawach. Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego powoływany jest przez Prezydenta Rzeczypospolitej na sześcioletnią kadencję spośród kandydatów przedstawionych przez Zgromadzenie Ogólne Sędziów Sądu Najwyższego. W ten sposób wybrani zostali kolejni Pierwsi Prezesi Sądu Najwyższego, mianowicie Lech Gardocki (1998–2010), Stanisław Dąbrowski (2010–2014) oraz urzędująca Prezes SN Małgorzata Gersdorf. Konstytucja z 1997 r. wymienia także, działający odrębnie od Sądu Najwyższego, Naczelny Sąd Administracyjny oraz inne sądy administracyjne, a także Trybunał Konstytucyjny i Trybunał Stanu.

Ustawa o Sądzie Najwyższym z 1984 r. została ostatecznie uchylona przez obowiązującą ustawę z dnia 23 listopada 2002 r. o Sądzie Najwyższym1 Dz.U. nr 240, poz. 2052. Tekst jednolity załącznik do obwieszczenia Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 22 lipca 2016 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o Sądzie Najwyższym, poz. 1254. , zgodnie z którą SN dzieli się na cztery Izby: Cywilną, Karną, Pracy, Ubezpieczeń Społecznych i Spraw Publicznych oraz Wojskową. Do atrybucji Sądu Najwyższego należy przede wszystkim rozpatrywanie kasacji, podejmowanie uchwał rozstrzygających zagadnienia prawne, a także m.in. rozpoznawanie protestów wyborczych oraz stwierdzanie ważności wyborów do Sejmu, Senatu, oraz wyboru Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, rozpoznawanie protestów wyborczych w wyborach do Parlamentu Europejskiego, w tym opiniowanie projektów ustaw i innych aktów normatywnychSzerzej B. Szmulik, Pozycja ustrojowa Sądu Najwyższego w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 2008; B. Stępień-Załucka, Sprawowanie wymiaru sprawiedliwości przez Sąd Najwyższy w Polsce, Warszawa 2016. .

3. Kolejne rocznice powstania Sądu Najwyższego w 1917 r. były obchodzone, łącznie z wprowadzeniem polskiego sądownictwa, już w okresie dwudziestolecia międzywojennego, począwszy od piątej rocznicy w 1922 r.Zob. Wznowienie sądownictwa państwowego polskiego (pięciolecie 1917–1922), Warszawa 1923; K. Fleszyński, Niepodległe sądy polskie (W dwudziestą rocznicę), „Głos Sądownictwa” 1937, nr 9. Jednak po II wojnie światowej obchody ograniczano tylko do uroczystości rocznicowych, które liczono od powstania państwa ludowego w 1944 rZob. M. Mazur, Z. Resich, Sąd Najwyższy w okresie XX-lecia Polski Ludowej, „Nowe Prawo” 1964, nr 7–8; Sesja dwudziestolecia Sądu Najwyższego w Polsce Ludowej w dniach 8–10 grudnia 1966 r. Materiały obrad, Warszawa 1967; Dwudziestolecie Sądu Najwyższego w Polsce Ludowej, Warszawa 1966; XXV lat wymiaru sprawiedliwości PRL, Warszawa 1969.. Zmiany w postrzeganiu tradycji, a co za tym idzie sięganie do dnia 1 września 1917 r., nastąpiło pod koniec lat 80. XX wiekuZob. S. Kotowski, Siedemdziesięciolecie Sądu Najwyższego, „Nowe Prawo” 1989, nr 4; Siedemdziesięciolecie Sądu Najwyższego 1918–1988, red. J. Gaj, Warszawa 1989.. Natomiast po 1990 r. obchodzono dwudziestolecie odrodzonego Sądu NajwyższegoZob. Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej. XX-lecie odrodzonego Sądu Najwyższego 1990–2010, Warszawa 2010., a w 2007 r. dziewięćdziesięciolecieZob. Sąd Najwyższy Rzeczypospolitej Polskiej. Historia i współczesność. Księga Jubileuszowa 90-lecia Sądu Najwyższego 1917–2007, Warszawa 2007. .

W dniu 1 września 2017 r. mija kolejna, już setna rocznica powstania Sądu Najwyższego – najstarszej i najważniejszej instytucji wymiaru sprawiedliwości w odrodzonym państwie polskim w XX wieku. Dlatego warto podkreślić, na co zwrócił uwagę Michał Pietrzak, że „utworzenie systemu sądownictwa polskiego, z Sądem Najwyższym na czele, wyprzedziło powstanie niepodległego państwa”, zaś „zorganizowanie sądów polskich w 1917 r. było wyrazem dążeń prawników polskich do budowy zrębów własnej państwowości”M. Pietrzak, Sąd Najwyższy w II Rzeczypospolitej, s. 101., a w procesie tym największy udział mieli właśnie przedstawiciele ówczesnej palestry.