*OSNKW 2016, nr 2, poz. 10.

T eza glosowanej uchwały brzmi:

Wydatki związane z oskarżeniem, o których mowa w art. 630 k.p.k., to także wydatki poniesione przez oskarżonego w związku z ustanowieniem w sprawie jednego obrońcy z wyboru. W wypadku częściowego uniewinnienia oskarżonego lub częściowego umorzenia prowadzonego przeciwko niemu postępowania może on zatem domagać się od Skarbu Państwa w tej części zwrotu tych kosztów.

1. Glosowana uchwała dotyczy kwestii zwrotu oskarżonemu wydatków poniesionych z tytułu ustanowienia jednego obrońcy z wyboru w postępowaniu karnym w sytuacji, gdy oskarżony został uniewinniony od jednego lub więcej zarzutów i skazany w pozostałym zakresie lub gdy wobec skazanego umorzono częściowo postępowanie (art. 630 k.p.k.). W orzecznictwie sądów powszechnych ujawniły się dwa przeciwstawne stanowiska, które stały się podstawą wniosku Rzecznika Praw Obywatelskich o wyjaśnienie zagadnienia prawnego. Stanowisko pierwsze wyklucza możliwość częściowego zwrotu wydatków poniesionych przez oskarżonego z tytułu ustanowienia w sprawie obrońcy, w sytuacji gdy oskarżony od części czynów został uniewinniony lub postępowanie częściowo umorzono. Stanowisko drugie – wprost przeciwnie – zakłada, że do wydatków podlegających zwrotowi na podstawie art. 630 k.p.k. należą także uzasadnione wydatki oskarżonego, w tym z tytułu ustanowienia jednego obrońcy z wyboru. Uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 28 stycznia 2016 r. ostatecznie rozstrzyga rozbieżności w wykładni prawa, jakie powstały na gruncie przepisu art. 630 k.p.k. Trafność uchwały wydaje się oczywista – oskarżony nie będzie ponosił finansowych skutków bezzasadnego oskarżenia i otrzyma zwrot wynagrodzenia obrońcy z wyboru w tym zakresie.

2. Sąd Najwyższy w uzasadnieniu uchwały obszernie odniósł się do dwóch przeciwstawnych stanowisk w zakresie wykładni art. 630  k.p.k. Z jednej strony przytoczył argumentację, na którą powołują się sądy, odmawiając zasądzenia zwrotu wynagrodzenia obrońcy na rzecz częściowo uniewinnionego oskarżonego – brak przepisu statuującego wprost takie prawo, niemożliwość sprecyzowania finansowo nakładu pracy obrończej przypadającej na poszczególne zarzucane oskarżonemu czyny, powiązanie wydatków związanych z oskarżeniem wyłącznie z wydatkami Skarbu Państwa na gruncie wykładni językowej. Z drugiej strony Sąd Najwyższy przywołał stanowisko Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu w sprawie sygn. akt II AKz 523/11,OSAW 2013, nr 2, poz. 291. zgodnie z którym osobie częściowo tylko skazanej należy się zwrot wydatków poniesionych na obrońcę z wyboru w zakresie, w jakim do skazania nie doszło. Sąd Apelacyjny oparł się na wykładni historycznej art. 632 k.p.k. (kolejne zmiany pokazują liberalizację zasady zwrotu wydatków poniesionych na obronę w przypadku uniewinnienia – od całkowitego zakazu zwrotu w k.p.k. z 1969 r., poprzez zwrot w „uzasadnionych wypadkach”, po zasadę zwrotu kosztów poniesionych na jednego obrońcę z wyboru) i wykładni funkcjonalnej – wysokość wynagrodzenia obrońcy byłaby niższa, gdyby nie postawiono oskarżonemu zarzutów niezasadnych.

Przechodząc do rozstrzygnięcia zagadnienia prawnego, Sąd Najwyższy rozpoczął od stwierdzenia, że wykładnia językowa przepisu art. 630 k.p.k. nie prowadzi do jednoznacznego rezultatu. W innych przepisach dotyczących kosztów procesu brak jest sformułowania wydatki związane z oskarżeniem. W konsekwencji Sąd Najwyższy w oparciu o wykładnię systemową i funkcjonalną odwołał się do treści art. 632 pkt 2 k.p.k., który określa zasadę ponoszenia kosztów procesu w przypadku uniewinnienia lub umorzenia postępowania. Zgodnie z tym przepisem oskarżonemu w takim wypadku należy się zwrot wydatków poniesionych na jednego obrońcę z wyboru. Sąd Najwyższy nie dostrzegł przy tym powodów, by różnicować zasady zwrotu kosztów oskarżonemu w przypadku częściowego tylko uniewinnienia, zwłaszcza w kontekście zasady odpowiedzialności za wynik procesu.

3. Niewątpliwie kluczowym problemem, przed którym stanął Sąd Najwyższy, wyjaśniając przedstawione zagadnienie prawne, była wykładnia użytego w art. 630 k.p.k. sformułowania wydatki związane z oskarżeniem. Tylko te wydatki, w części uniewinniającej lub umarzającej postępowanie, ponosi Skarb Państwa. W istocie, jak ustalił Sąd Najwyższy, rezultat wykładni językowej nie jest jednoznaczny. Jak wynika z analizy uzasadnień sądów powszechnych, konkluzja ta nie była oczywista dla części składów orzekających, zbyt łatwo asocjujących wydatki związane z oskarżeniem z wydatkami Skarbu Państwa określonymi w art. 618 k.p.k. W konsekwencji konieczne było odwołanie się do pozostałych reguł interpretacyjnych.

Już samo usytuowanie przepisu art. 630 k.p.k. wskazuje na zasadność wykładni dokonanej przez Sąd Najwyższy. Przepis ten znajduje się w Rozdziale 70 – Zasądzenie kosztów procesu (a nie – kosztów sądowych). Zgodnie z art. 616 § 1 k.p.k. do kosztów procesu należą koszty sądowe (w tym wydatki poniesione przez Skarb Państwa – § 2) oraz uzasadnione wydatki stron. Skoro ustawodawca w art. 630 k.p.k. określił jedynie stronę przedmiotową wydatków – związane z oskarżeniem – nie precyzując kwestii, kto wydatki te ponosi, należy rozumieć je jako wszystkie wydatki składające się na koszty procesu, a zatem wydatki zarówno stron, jak i Skarbu Państwa. Gdyby ustawodawca chciał ograniczyć wydatki, o których mowa w art. 630 k.p.k., do wydatków Skarbu Państwa, wskazałby wprost, że o takie wydatki chodzi, tak jak zrobił to w art. 616 § 2 pkt 2 oraz art. 618 § 1 k.p.k.

Do tej samej konkluzji prowadzi odwołanie się do kontekstu normatywnego, w jakim funkcjonuje art. 630 k.p.k. w samym Rozdziale 70. Nie ulega wątpliwości, że w postępowaniu karnym obowiązuje zasada odpowiedzialności  za wynik procesu. W przypadku uniewinnienia oskarżonego lub umorzenia postępowania koszty procesu w sprawach z oskarżenia publicznego – skoro oskarżenie okazało się niesłuszne – ponosi Skarb Państwa (art. 632 k.p.k.). Oznacza to, że Skarb Państwa ostatecznie ponosi wszystkie tymczasowo wyłożone przez siebie wydatki (koszty przejazdów, doręczeń pocztowych, ogłoszeń, oględzin etc.), a także ciąży na nim obowiązek zwrotu stronom poniesionych przez nie uzasadnionych wydatków – w tym wydatków z tytułu ustanowienia w sprawie jednego obrońcy. Analogicznie, w przypadku skazania oskarżonego za wszystkie zarzucane mu czyny, wydatki ponoszone na obronę, wykładane przez oskarżonego w toku postępowania, nie podlegają zwrotowi. Nie istnieją żadne podstawy normatywne, aby tak samo nie interpretować art. 630 k.p.k., to znaczy – zgodnie z zasadą odpowiedzialności za wynik procesu – dopuszczać możliwość żądania zwrotu wydatków przez oskarżonego w zakresie, w jakim „wygrał” proces, tzn. został uniewinniony lub postępowanie zostało umorzone.

W tym kontekście niezwykle ważny jest aspekt aksjologiczny, do którego odwołał się Rzecznik Praw Obywatelskich, uzasadniając wniosek o rozstrzygnięcie rozbieżności w wykładni art. 630 k.p.k. Celem regulacji zawartej w art. 630 k.p.k. było uniknięcie sytuacji, w której obywatel ponosiłby koszty błędów organów procesowych, a za takie należy uznać – zwłaszcza w kontekście zasady domniemania niewinności – niezasadność zarzutów, od których oskarżony został uniewinniony. Nie ulega wątpliwości, że nakład pracy obrońcy w przypadku jednego zarzutu i kilku zarzutów jest inny – związane jest to zarówno z koniecznością analizy i przedstawienia szerszego materiału dowodowego, jak i zwiększoną liczbą rozpraw. Jak słusznie zauważył Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 26 lipca 2006 r. (sygn. SK 21/04), w części, w jakiej oskarżony zostaje uniewinniony, wchodzi on w rzeczywistości w rolę pokrzywdzonego, a brak rekompensaty w postaci zwrotu wynagrodzenia obrońcy w tej części prowadzi do swoistej wtórnej wiktymizacji.OTK-A 2006, nr 7, poz. 88. Nie ma przy tym znaczenia, że argumentacja ta odnosi się do pełnego uniewinnienia, a zatem do art. 632 k.p.k. Prawa obywatela doznają uszczerbku nie tylko wtedy, gdy postawione mu zarzuty w całości okazały się niesłuszne i został uniewinniony, lecz także wtedy, gdy niesłusznie oskarżono go o popełnienie chociażby jednego z przestępstw.

Jedynie taka interpretacja przepisu art. 630 k.p.k. jest zgodna z Konstytucją, na co zwrócił uwagę Rzecznik Praw Obywatelskich, wskazując w szczególności dwa konstytucyjne aspekty. Pierwszy – zasadę społecznej sprawiedliwości, w sprzeczności z którą stałoby ponoszenie przez oskarżonego kosztów postępowania, które okazało się bezzasadne. Taka konstrukcja prowadziłaby de facto do finansowanego ukarania osób niewinnych – w toku postępowania korzystających z konstytucyjnego domniemania niewinności, następnie uniewinnionych prawomocnym wyrokiem. Po drugie – Rzecznik odwołał się do gwarancji konstytucyjnego prawa do obrony, szeroko omawianych w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego (zwłaszcza w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 26 lipca 2006 r., sygn. SK 21/04)Ibidem. oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Regulacja, która przewidywałaby, że oskarżony nawet w przypadku częściowego uniewinnienia lub umorzenia postępowania nie ma podstaw dochodzenia zwrotu wydatków z tytułu ustanowienia obrońcy, zdaniem Rzecznika bezzasadnie prawo do obrony narusza.

Nie można przy tym podzielić argumentacji części sądów powszechnych, odmawiających zwrotu wydatków poniesionych na obrońcę z wyboru na tej tylko podstawie, że wyliczenie tych wydatków jest niemożliwe w przypadku częściowego uniewinnienia lub częściowego umorzenia postępowania karnego. Oczywiste jest, że zadanie to może napotykać trudności związane z określeniem, jaki nakład pracy obrońcy dotyczy zarzutów, od których oskarżony został uniewinniony, a jaki – zarzutów, za które został skazany, niemniej jednak trudności te nie powinny wpływać na wykładnię art. 630 k.p.k. Wyrok sądu rozstrzygający w przedmiocie winy w sprawie złożonej przedmiotowo zawiera przecież orzeczenia dotyczące odrębnie każdego z czynów zarzucanych. Określenie w orzeczeniu kończącym postępowanie kto, w jakiej części i zakresie ponosi koszty procesu jest obowiązkiem sądu na podstawie art. 626 § 1 k.p.k. Co więcej, zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości z 22 października 2015 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie (jak i z poprzednio obowiązującym Rozporządzeniem w tym zakresie) sąd zobowiązany jest i tak rozważyć m.in. niezbędny nakład pracy adwokata, w szczególności poświęcony czas na przygotowanie się do prowadzenia sprawy, liczbę stawiennictw w sądzie, w tym na rozprawach i posiedzeniach, czynności podjęte w sprawie, wkład pracy adwokata w przyczynienie się do wyjaśnienia okoliczności faktycznych istotnych dla rozstrzygnięcia sprawy (§ 15 ust. 3). Skoro przy ustalaniu wysokości opłaty za czynności adwokackie w sprawach wymagających rozprawy sąd może podejmować i podejmuje analizę wykonanych przez obrońcę czynności, ta sama analiza powinna zostać podjęta w przypadku częściowego skazania na podstawie art. 630 k.p.k. Sąd może skorzystać przy tym z uprawnienia do wezwania oskarżonego do uzupełnienia wniosku o zwrot wydatków poprzez wskazanie wydatków poniesionych przez oskarżonego na obronę w związku z częściowym uniewinnieniem lub umorzeniem postępowania.

4. Konsekwencje uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego z 28 stycznia 2016 r. są daleko idące. Przede wszystkim uchwała stanowi kolejny krok do wzmocnienia ochrony konstytucyjnej zasady prawa do obrony, co ma szczególne znaczenie w Polsce, gdzie świadomość prawna jest nadal niska. Rozumienie przepisu art. 630 k.p.k. przyjęte przez Sąd Najwyższy w praktyce oznacza gwarancję, że w przypadku gdy błąd w zakresie oskarżenia zostanie popełniony po stronie organów procesowych reprezentujących państwo wobec obywatela, obywatel dostanie zwrot kosztów wynagrodzenia obrońcy poniesionych w tym zakresie. Uchwała ujednolica zasadę zwrotu kosztów procesu w całym kraju – oskarżony częściowo uniewinniony dostanie zwrot wynagrodzenia obrońcy niezależnie od tego, przed którym sądem toczyło się postępowanie.

Formalnie uchwała składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego nie wiąże sądów niższej instancji (nie została jej nadana moc zasady prawnej, nie wiąże zatem także innych składów Sądu Najwyższego). Niemniej w praktyce sądy niższych instancji w rozpoznawanych przez siebie sprawach niezwykle rzadko przyjmują inną niż Sąd Najwyższy interpretację przepisu.