*LEX nr 1360161.

W glosowanym postanowieniu Sąd Najwyższy stanął na stanowisku, że przyznane żołnierzowi zawodowemu w trakcie trwania małżeństwa prawo do kwatery stałej wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków i podlega podziałowi w razie ustania wspólnoty małżeńskiej.

W opracowaniu autorki przedstawiają argumenty świadczące za niezasadnością stanowiska zajętego przez Sąd Najwyższy. W ich ocenie prawo do kwatery stanowi prawo niezbywalne, mogące przysługiwać tylko jednej osobie i jako takie, zgodnie z art. 33 pkt 5 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego,Ustawa z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, Dz.U. z 1964 r. nr 9, poz. 59. stanowi majątek osobisty małżonka-żołnierza zawodowego, któremu prawo to przyznano.

Wprowadzenie

Zgodnie z przepisami ustawy z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej Ustawa z dnia 22 czerwca 1995 r. o zakwaterowaniu Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej, Dz.U. z 1995 r. nr 86, poz. 433.(dalej: Ustawa) żołnierzowi zawodowemu od dnia wyznaczenia na pierwsze stanowisko służbowe do dnia zwolnienia z czynnej służby wojskowej przysługuje prawo do zakwaterowania na czas pełnienia służby wojskowej w miejscowości, w której żołnierz pełni służbę, albo w miejscowości pobliskiej, albo za jego zgodą w innej miejscowości. Prawo to może zostać zrealizowane w formie przydziału żołnierzowi kwatery stałej. Przepisy Ustawy nakazują, by przy przydziale kwatery stałej uwzględnić stan rodzinny żołnierza, w tym czy ma małżonka i czy małżonek ten wraz z nim będzie zamieszkiwał w kwaterze. Małżonek nie jest przy tym adresatem decyzji o przyznaniu kwatery – jest nim wyłącznie żołnierz zawodowy. Na tym tle pojawiło się w praktyce pytanie, czy w przypadku rozwodu przyznane żołnierzowi zawodowemu prawo do kwatery powinno wejść w skład majątku wspólnego małżonków i podlegać podziałowi. Na tak zadane pytanie Sąd Najwyższy w glosowanej uchwale odpowiedział pozytywnie. W ocenie autorek do zajętego przez Sąd stanowiska przedstawić można szereg zastrzeżeń, które podają zapadłe rozstrzygnięcie w wątpliwość.

Stan faktyczny

Okoliczności sporu przedstawionego do rozstrzygnięcia Sądowi Najwyższemu można w skrócie określić jako bardzo typowe. W 2000 r.,  w trakcie trwania związku małżeńskiego, mąż-żołnierz zawodowy otrzymał prawo do kwatery stałej, w której zamieszkał wraz z żoną. Przy przydziale kwatery uwzględniono zarówno żonę, jak i córkę stron. W 2004 r. został orzeczony rozwód małżonków. W 2006 r. mąż nabył od Wojskowej Agencji Mieszkaniowej prawo własności kwatery, a następnie w 2007 r. zbył lokal na rzecz osób trzecich. W toku postępowania o podział majątku żona wniosła o zaliczenie w skład majątku wspólnego stron środków uzyskanych przez męża ze zbycia lokalu. Mąż, co do zasady, poparł wniosek, wskazał jednak, że przydzielony mu w trakcie trwania małżeństwa lokal nie wszedł w skład majątku wspólnego, ponieważ on sam nabył go na własność już po rozwiązaniu małżeństwa przez rozwód.

Stanowisko sądów pierwszej i drugiej instancji

Z uwagi na fakt, że do umowy sprzedaży lokalu bezspornie doszło po dniu ustania wspólności majątkowej małżonków, sąd orzekający w sprawie musiał rozstrzygnąć, czy na dzień uprawomocnienia się wyroku rozwodowego w skład majątku wspólnego stron wchodziło prawo do kwatery stałej, albowiem to ono następnie zostało przekształcone w prawo własności. Orzekający w sprawie sąd rejonowy, a za nim również sąd okręgowy, przyjęły, że przydzielenie żołnierzowi zawodowemu kwatery stałej nie spowodowało powstania pomiędzy nim a Skarbem Państwa reprezentowanym przez Wojskową Agencję Mieszkaniową stosunku najmu lub innego stosunku cywilnoprawnego. Prawo do zajmowania kwatery wynikało ze stosunku administracyjnoprawnego, związanego ze stosunkiem zawodowej służby wojskowej, który to stosunek nie rozciąga się na małżonka żołnierza zawodowego, pozostającego z żołnierzem we wspólnym gospodarstwie domowym. Prawo małżonka żołnierza zawodowego do zamieszkiwania w kwaterze jest uprawnieniem pochodnym w stosunku do prawa żołnierza zawodowego, a zatem małżonek ten nie staje się z mocy prawa osobą współuprawnioną do osobnej kwatery stałej. W związku z powyższym prawo do kwatery stałej nie wchodzi w skład majątku wspólnego stron. Na tej podstawie sąd pierwszej instancji oddalił wniosek żony, a sąd drugoinstancyjny zaaprobował jego rozstrzygnięcie i oddalił wniesioną w sprawie apelację wnioskodawczyni.

Stanowisko Sądu Najwyższego

Skargę kasacyjną, na skutek której zaskarżone postanowienie o podziale majątku zostało uchylone, a sprawa przekazana sądowi okręgowemu do ponownego rozpoznania, wniosła wnioskodawczyni. Przyjmując skargę do rozpoznania, Sąd Najwyższy wskazał, że skoro żadne przepisy Ustawy nie przesądzają wprost, czy prawo do kwatery stałej stanowi składnik majątku wspólnego, czy też osobistego stron, to zastosowanie w sprawie winny znajdować ogólne zasady wynikające z k.r.o. Skoro wymieniony w przepisach k.r.o. katalog przedmiotów wchodzących w skład majątku osobistego stron jest zamknięty, to wszelkie inne prawa majątkowe stanowią składnik majątku wspólnego. Zdaniem Sądu prawo do kwatery stałej nie stanowi żadnego z przedmiotów wskazanych w art. 33 pkt 1–4 i 6–10, co oznacza, że w skład majątku osobistego małżonka mogłoby wchodzić wyłącznie jako prawo niezbywalne, mogące przysługiwać tylko jednej osobie, o którym mowa w art. 33 pkt 5 k.r.o. Opierając się na argumentach przedstawionych w uzasadnieniu postanowienia, Sąd Najwyższy doszedł do przekonania, że prawo do kwatery nie stanowi prawa niezbywalnego w rozumieniu art. 33 pkt 5 k.r.o., a zatem może stanowić składnik majątku wspólnego małżonków.

Krytyka rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego

W ocenie autorek rozstrzygnięcie Sądu Najwyższego nie zostało w sposób przekonujący uzasadnione i jako takie winno podlegać krytyce. W uzasadnieniu postanowienia Sąd nie rozważył w sposób wystarczający przede wszystkim dwóch fundamentalnych cech prawa do kwatery, które zdaniem autorek determinują jego zaliczenie do praw opisanych w art. 33 pkt 5 k.r.o.

Po pierwsze, Sąd nie uwzględnił, że prawo to w sposób oczywisty jest prawem niezbywalnym. Jak trafnie zauważyły sądy pierwszej i drugiej instancji, a o czym jeszcze szerzej poniżej, prawo do kwatery przyznawane jest na mocy decyzji administracyjnej i nie ma charakteru cywilnoprawnego. Żołnierz, jako posiadacz prawa, nie jest uprawniony do jego zbycia w jakiejkolwiek postaci, a nawet oddania w podnajem. Po drugie, Sąd niewłaściwie założył, że prawo to może przysługiwać więcej niż jednej osobie. Podkreślić należy, że prawo do kwatery zawsze przyznawane jest żołnierzowi. Małżonek niebędący żołnierzem jest uwzględniany przy przydziale mieszkania jedynie w procesie ustalania jego metrażu (art. 26 Ustawy) i w żadnym razie nie jest adresatem decyzji o przyznaniu kwatery. Wbrew twierdzeniu Sądu Najwyższego prawo do kwatery jako takie nie jest tożsame ani z prawem do zamieszkiwania w niej i korzystania z niej, ani z prawem do nabycia własności tej kwatery. Tylko zaś te ostatnie prawa mogą w istocie przysługiwać małżonkowi żołnierza, co oznacza, że prawo do kwatery przysługuje zawsze wyłącznie jednej osobie – żołnierzowi zawodowemu, któremu prawo to przyznano. W szczególności pozbawione podstaw jest utożsamianie prawa małżonka do nabycia lokalu na własność, wywodzone z art. 56 Ustawy, z jego prawem do kwatery. Przywołany przepis, zgodnie z literalnym brzmieniem, uprawnienie do nabycia lokalu przyznaje bowiem „osobom zajmującym ten lokal mieszkalny na podstawie tytułu prawnego ustanowionego w drodze decyzji administracyjnej albo umowy najmu na czas nieoznaczony”, przy czym nie stanowi, że osoby te muszą być adresatami decyzji lub stronami umowy najmu. Niewątpliwie małżonek żołnierza jest na mocy decyzji administracyjnej uprawniony do zamieszkiwania w lokalu, choć nigdy nie jest adresatem tej decyzji. Małżonkowi przysługuje więc autonomiczne uprawnienie do nabycia lokalu, ale nie prawo do kwatery w rozumieniu Ustawy.

Szczegółowa analiza uzasadnienia glosowanego postanowienia prowadzi do wniosku, że Sąd Najwyższy uznał inne dwie cechy za współdeterminujące możliwość przyznania prawu przymiotu niezbywalności w rozumieniu art. 33 pkt 5 k.r.o. Sąd stwierdził, że w jego ocenie za prawa niezbywalne opisane art. 33 pkt 5 k.r.o. można uznać wyłącznie te prawa, które są ściśle związane z osobą uprawnionego małżonka i nie wchodzą w skład spadku po nim (np. użytkowanie, służebność osobista, prawo do alimentacji). Przywołane stanowisko Sądu w istocie swej jest prawidłowe. W ocenie autorek jego akceptacja w żadnym razie nie powinna jednak prowadzić do wniosku, że prawo do kwatery nie stanowi prawa, o którym mowa w art. 33 pkt 5 k.r.o., a to dlatego, że prawo do kwatery spełnia obydwie wymienione przez Sąd Najwyższy przesłanki, które w jego ocenie determinują możliwość dokonania takiego zaliczenia.

Prawo do kwatery stałej jest związane z osobą uprawnionego

Po pierwsze, prawo do kwatery w sposób oczywisty związane jest z osobą uprawnionego małżonka – żołnierza zawodowego. Jak wskazano powyżej, małżonek niebędący żołnierzem nie jest adresatem decyzji o przyznaniu żołnierzowi kwatery i jest uwzględniany jedynie w procesie ustalania jej metrażu. W sytuacji gdy żołnierz zawodowy zostaje ze służby zwolniony, jego małżonkowi nie pozostaje własne uprawnienie do kwatery i musi on wraz z żołnierzem opuścić zajmowany lokal (art. 41 Ustawy). Co więcej, zgodnie z art. 46 ust. 6 Ustawy, w przypadku rozwodu żołnierza zawodowego nieposiadającego dzieci uchyla się decyzję o przydziale kwatery żołnierzowi zawodowemu i przyznaje się mu lokal mieszkalny o powierzchni odpowiadającej jego aktualnej sytuacji rodzinnej. Były małżonek jest obowiązany w terminie trzydziestu dni od dnia uprawomocnienia się  wyroku orzekającego rozwód opróżnić zajmowaną uprzednio kwaterę, Wojskowa Agencja Mieszkaniowa nie ma zaś obowiązku zapewnienia mu lokalu zastępczego.

W tym zakresie uwagę zwraca podobieństwo prawa do kwatery stałej z prawem do mieszkania zakładowego, przyznawanym pracownikowi przez jego zakład pracy. Zarówno w przypadku kwater, jak i mieszkań zakładowych o ich przyznaniu decydują osobiste cechy uprawnionego, tj. wykonywany zawód i świadczenie pracy bądź służby w określonym miejscu. Należy przy tym podkreślić, że właśnie opisana charakterystyka prawa do mieszkania zakładowego stanowi podstawę powszechnego zaliczania go tak przez doktrynę, jak i judykaturę do kategorii praw niezbywalnych w rozumieniu art. 33 pkt 5 k.r.o. Wyróżnikiem prawa do mieszkania zakładowego jest jego jednopodmiotowość ukształtowana przez ustawę. Skoro tak, to prawo to, obok np. prawa do renty czy wynagrodzenia, należy uznać za składnik osobistego majątku uprawnionego małżonka.J. Ignatowicz, M. Nazar, Prawo rodzinne, LexisNexis, Warszawa 2005, s. 140, za: A. Bieranowski, Służebność mieszkania, LexisNexis, Warszawa 2010, dostępne w systemie informacji prawnej LexDelta. Przedstawione stanowisko potwierdza Sąd Najwyższy. W postanowieniu z 28 października 2003 r., sygn. akt I CK 231/02,Postanowienie Sądu Najwyższego z 28 października 2003 r., I CK 231/02, LEX nr 1129305. wskazano jednoznacznie, że najem mieszkania zakładowego, przydzielonego jednemu z małżonków, można zaliczyć do jego prawa niezbywalnego w rozumieniu art. 33 pkt 5 k.r.o., a więc należącego do majątku odrębnego (osobistego).

W ocenie autorek porównanie prawa do kwatery stałej z prawem do mieszkania zakładowego jest o wiele bardziej zasadne niż stosowane przez judykaturę, w tym w glosowanym postanowieniu, porównanie tego prawa ze spółdzielczym prawem do lokalu. Należy bowiem zważyć, że podstawą przyznania spółdzielczego prawa do lokalu nie były co do zasady osobiste cechy uprawnionego, związane np. z wykonywanym przez niego zawodem. Ponadto uprawnienie do zamieszkiwania w lokalu nie było terminowe i uzależnione od okresu wykonywania pracy w danym zakładzie czy, jak w przypadku kwater stałych, okresu odbywania służby w danej jednostce. Co więcej, o ile spółdzielcze prawo do lokalu mogło zostać przyznane obojgu małżonkom w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, o tyle prawo do kwatery przyznawane jest zawsze jednemu małżonkowi – żołnierzowi zawodowemu, celem przydziału jest zaś zapewnienie temu żołnierzowi zakwaterowania w pobliżu jednostki, w której sprawuje służbę.J. Ignaczewski, Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków, LexisNexis, Warszawa 2013, Rodział III 2.2.1.5., dostępny w systemie informacji prawnej LexDelta. Zdaniem autorki opisane różnice powodują, że orzeczenia judykatury i twierdzenia doktryny dotyczące spółdzielczych praw do lokalu nie mogą być nawet pośrednio odnoszone do problematyki kwater stałych przysługujących żołnierzom zawodowym. W szczególności punktem odniesienia dla oceny, czy prawo do kwatery stałej stanowi składnik majątku wspólnego małżonków, nie powinny być orzeczenia i wypowiedzi doktryny potwierdzające przynależność do majątku wspólnego spółdzielczego prawa do lokalu.

Prawo do kwatery stałej nie jest dziedziczne

Po drugie, prawo do kwatery w żadnym razie nie jest prawem dziedzicznym i nie wchodzi w skład spadku. To stwierdzenie wyraźnie potwierdził Sąd Najwyższy w jednym z najnowszych orzeczeń dotyczących omawianej problematyki, a mianowicie postanowieniu z 18 marca 2015 r., sygn. akt I CSK 111/14,Postanowienie Sądu Najwyższego z 18 marca 2015 r., I CSK 111/14, LEX nr 1677113. którego teza brzmi: „Prawo żołnierza zawodowego (emeryta lub rencisty wojskowego) do przydzielonej mu kwatery stałej nie wchodzi w skład spadku po nim”. W obecnie obowiązującym stanie prawnym prawo do kwatery może przejść na  członków rodziny uprawnionego żołnierza wyłącznie na podstawie decyzji administracyjnej uprawnionego organu. Co ciekawe, jeszcze do dnia wejścia w życie nowelizacji Ustawy, wprowadzonej ustawą z dnia 24 października 2008 r. o zmianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw,Ustawa z dnia 24 października 2008 r. o zmianie ustawy o służbie wojskowej żołnierzy zawodowych oraz o zmianie niektórych innych ustaw, Dz.U. z 2008 r. nr 208, poz. 1308. członkom rodziny żołnierza takie uprawnienie nie przysługiwało. Regulujący omawianą problematykę art. 23 Ustawy przewidywał jedynie możliwość przyznania im odprawy mieszkaniowej albo lokalu mieszkalnego, pod warunkiem że Wojskowa Agencja Mieszkaniowa takowym dysponowała. Osoby niebędące żołnierzami, które odmówiły skorzystania z jednej z przywołanych możliwości, podlegały przymusowemu wykwaterowaniu. Powyższe oznacza, że prawo do kwatery stałej nie tylko nie wchodziło do spadku po uprawnionym żołnierzu, ale wręcz gasło wraz z jego śmiercią.

Odwołanie się do uprzednio obowiązujących przepisów może mieć znaczenie zwłaszcza w konkretnym sporze, albowiem w postępowaniu o podział majątku relewantny jest stan prawny i faktyczny mający miejsce w czasie przyznania kwatery i w czasie ustania wspólności majątkowej, nie zaś ten obowiązujący w dacie orzekania. Jako takie może stanowić bowiem dodatkowe wsparcie tezy nie tylko o niedziedzicznym charakterze prawa do kwatery, ale i o tym, że prawo to miało charakter wyłącznie osobisty i gasło wraz ze śmiercią uprawnionego.

Dalsze zarzuty przeciwko stanowisku Sądu Najwyższego

W ocenie autorek można przedstawić także inne argumenty świadczące o niezasadności stanowiska przyjętego przez Sąd Najwyższy w glosowanym postanowieniu. W tym zakresie autorki popierają twierdzenia przedstawione przez sądy niższych instancji co do tego, że argumentem za odrzuceniem tezy o przynależności prawa do kwatery stałej do majątku wspólnego małżonków jest administracyjnoprawny charakter tego prawa. Taką kwalifikację omawianemu prawu przypisał także Sąd Najwyższy w powołanym w poprzednim punkcie postanowieniu z 18 marca 2015 r.

Niewątpliwie uregulowania Ustawy wskazują na to, że stosunek prawny powstały pomiędzy żołnierzem zawodowym a Wojskową Agencją Mieszkaniową w odniesieniu do przydzielonej kwatery stałej nie ma charakteru cywilnoprawnego. Przemawia za tym zarówno źródło powstania tego stosunku (decyzja o przydziale kwatery stałej), jak i – w razie śmierci adresata decyzji o przydziale – poświadczanie także decyzją administracyjną prawa do kwatery członkom rodziny wspólnie z nim zamieszkałym. Administracyjnoprawny charakter prawa do kwatery stanowi z jednej strony dodatkowe potwierdzenie tezy, że prawo to jest niedziedziczne, z drugiej zaś właśnie kolejny argument dla twierdzenia, że prawo to nie wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków.

Podkreślenia wymaga fakt, że do praw administracyjnych nie znajdują zastosowania przepisy Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w szczególności to nie prawo rodzinne determinuje krąg osób z tytułu tych praw uprawnionych. W tym zakresie warto odwołać się do orzeczeń Sądu Najwyższego, w których wyrażono zapatrywanie, że w postępowaniu o podział majątku wspólnego nie jest dopuszczalna kontrola przez sądy powszechne decyzji administracyjnych. Sąd nie może zatem objąć podziałem zarówno administracyjnoprawnego prawa do abonamentu telefonicznego,Postanowienie Sądu Najwyższego z 18 kwietnia 1986 r., III CRN 71/86, OSNC 1987, nr 7, poz. 104. jak też prawa najmu, nabytego na podstawie decyzji administracyjnej o przydziale.Uchwała Sądu Najwyższego siedmiu sędziów – zasada prawna z 31 sierpnia 1974 r., III CZP 8/74, OSNC 1975, nr 4, poz. 51. W dotyczącej  prawa najmu uchwale siedmiu sędziów Sądu Najwyższego wyraźnie wskazano, że przeciwko objęciu podziałem majątku wspólnego takiego prawa jak najem o charakterze administracyjnoprawnym przemawia jego natura – skoro najem nie wynika z umowy i to nie od wynajmującego zależy dobór najemcy, to konieczność uzyskania decyzji organu administracyjnego stanowi materialnoprawną przeszkodę do objęcia prawa najmu sądowym postępowaniem o podział wspólnego majątku małżonków.

Argumentem za przyjęciem przynależności prawa do kwatery do majątku osobistego uprawnionego jest również charakter uprawnienia małżonka, który nie jest żołnierzem zawodowym, do korzystania z niej w ujęciu czasowym. Można bowiem zasadnie postawić tezę, że jego uprawnienie do kwatery ma charakter terminowy i istnieje wyłącznie na czas jej zajmowania. Takie stanowisko potwierdza m.in. Sąd Apelacyjny w Gdańsku, który w wyroku z 29 kwietnia 2014 r., sygn. akt V ACa 16/14,Wyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z 29 kwietnia 2014 r., V ACa 16/14, LEX nr 1506685. wyjaśnił, że z chwilą opuszczenia kwatery przez małżonka niebędącego żołnierzem jego uprawnienie do jej zajmowania wygasa. Sąd odwołał się w tym zakresie do znanej w prawie cywilnym konstrukcji utraty uprawnienia do zajmowania lokalu wskutek jego opuszczenia i przeniesienia centrum życiowego do innego lokalu i konstrukcję tę zastosował odpowiednio. Sąd wskazał, że opuszczenie lokalu mieszkalnego przez najemcę, w tym także przez jednego z małżonków będących najemcami lokalu, związanie interesów życiowych z innym lokalem należy zakwalifikować jako wypowiedzenie najmu przez najemcę poprzez czynności faktyczne (facta concludentia), co doprowadza do wygaśnięcia stosunku najmu. Z uwagi na zbliżony charakter uprawnień wynikających ze stosunku najmu i prawa do kwatery podobnie należy ocenić zachowanie się osoby uprawnionej do zajmowania osobnej kwatery stałej. Autorki wskazują przy tym, że omawiana konstrukcja utraty prawa do zajmowania lokalu nie znajdzie zastosowania do uprawnionego do lokalu żołnierza. Przepisy Ustawy wyraźnie regulują bowiem przypadki, w których żołnierz traci prawo do kwatery i nakłada się na niego obowiązek wykwaterowania się.

Podsumowanie

Reasumując, należy stwierdzić, że Sąd Najwyższy w uzasadnieniu glosowanego postanowienia nie przedstawił przekonujących argumentów za przyjęciem, że prawo do kwatery stałej przyznane żołnierzowi zawodowemu w trakcie trwania małżeńskiej wspólności majątkowej wchodzi w skład majątku wspólnego małżonków i nie może być uznane za prawo niezbywalne w rozumieniu art. 33 pkt 5 k.r.o. W ocenie autorek dokładna analiza motywów rozstrzygnięcia Sądu prowadzi do tezy wręcz odwrotnej. Skoro bowiem prawo do kwatery stałej jest prawem związanym z osobą uprawnionego i niedziedzicznym, a do tego nie podlega zbyciu i na mocy decyzji administracyjnej zawsze przyznawane jest tylko jednej osobie, to nie sposób zasadnie twierdzić, że nie jest prawem, o którym mowa w art. 33 pkt 5 k.r.o. Przyjąć więc należy, że niezależnie od czasu nabycia prawa do kwatery stałej zawsze powinno ono wchodzić w skład majątku osobistego tego małżonka, któremu – jako zawodowemu żołnierzowi – prawo to przyznano.