W 1834 roku we Lwowie po raz pierwszy wystawiono komedię Aleksandra Fredry pt. Zemsta. Do stworzenia tej – cieszącej się popularnością po dziś dzień – sztuki zainspirowały autora ślady dawnego sporu między właścicielami zamku w Odrzykoniu. Ponieważ połowa rzeczonego zamku należała do majątku poślubionej przez pisarza Zofii Skarbkówny, w ręce artysty wpadły wszelkie dokumenty zamkowe. Wśród starych papierów Fredro natrafił na pisma procesowe pochodzące z początku XVII wieku, kiedy to szlachta Piotr Firlej i Jan Skotnicki, będący właścicielami odrzykońskiej posiadłości, kilkakrotnie wnosili przed oblicze Trybunału swe sąsiedzkie waśnie. Pisarz, natchniony dawną kłótnią o rynnę, wysnuł historię sporu między Cześnikiem Raptusiewiczem a Rejentem Milczkiem, który to spór, podobnie jak sprawę rynny, zakończono dopiero wówczas, gdy krewna jednego awanturnika poślubiła syna drugiego. Szczęśliwie polscy Romeo i Julia, połączone latorośle zwaśnionych rodów, kończą sztukę radośniej i pogodniej niż ci Szekspirowscy.

Wprawdzie Fredro nie informował, gdzie i kiedy dzieją się wydarzenia „Zemsty”, ale z wyżej przytoczonej informacji możemy wnioskować, że intencją autora było ulokowanie akcji w miejscu i czasie, w których kłócili się Firlej i Skotnicki. Gdybyśmy jednak byli w błędzie, to i tak – z całą pewnością – możemy powiedzieć, że rzecz się dzieje w Polsce, w czasach szlacheckich, a zatem w przedziale czasu: od połowy XV w. do trzeciego rozbioru Polski w 1795 r. Wobec powyższego wszystkie opisane w komedii sytuacje, które kwalifikują się do rozważań prawnych, należy odnieść do panującego wówczas prawa ziemskiego.

Jak powszechnie wiadomo, w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej istniało mnóstwo urzędów lokalnychJ. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2003, s. 108–109, 228., które pełniły funkcję reprezentacyjną, zaspokajając podyktowaną próżnością ambicję zajmowania – pośród równych sobie – honorowej i prestiżowej pozycji. Liczne urzędy ziemskie pełniły więc rolę nie tyle polityczną, ile społeczną. W pojęciu szlachty posiadanie godności urzędniczej było bardzo ważne. W związku z tym urzędy ziemskie pełnili także główni bohaterowie „Zemsty” – Cześnik Raptusiewicz i Rejent Milczek. Funkcja cześnika pierwotnie polegała na dbałości o zasoby piwnicy królewskiej. Ponadto, wespół z podczaszym, cześnik służył monarsze podczas uczty, podając kielich z winem bądź z innym trunkiem. Gdy utworzono analogiczny urząd lokalny, był on, co rozumie się samo przez się, urzędem tylko tytularnym. Należy jednak pamiętać, że chociaż nie wiązały się z nim żadne szczególne czynności, był on umiejscowiony dość wysoko w hierarchii urzędniczej. Wiele wyżej niż bardziej dochodowe stanowisko rejenta, które piastował Milczek (rejent pełnił obowiązki odpowiadające zadaniom dzisiejszego notariusza).

Z hierarchią urzędniczą, niejako pośrednio, łączy się postać Podstoliny, wdowy po Podstolim. Jej pozycja była wyznaczona godnością zmarłego męża. Podstoli początkowo usługiwał królowi przy stole, później utworzono odpowiedni, lokalny, tytuł honorowy. Należy jednak wskazać, że urząd podstolego plasował się o szczebel wyżej niż urząd cześnika.

Sztukę rozpoczyna scena, w której Cześnik rozważa ewentualny ożenek i jego potencjalną intratność, przeglądając dokumenty majątkowe Podstoliny. Z papierów tych wynika, że wdowa cieszy się znacznym bogactwem, posiada ziemie, lasy i trzy folwarki. Raptusiewicz stwierdza, że zasoby Podstoliny przewyższają majątek jego bratanicy Klary. Zastanawiające jest, w jaki sposób Cześnik mógł nie dostrzec w dokumentach tego, co pod koniec sztuki oznajmia Podstolina słowami:

„Ów majątek zapisany –

Na czas tylko był mi dany,

A w istotnym wiecznym darze

Dziś przypada szczęsnej Klarze”A. Fredro, Zemsta, wydanie VIII zmienione, akt czwarty, scena XIII..

Trudno sobie wyobrazić, żeby w pismach majątkowych nie było śladu wspomnianego zapisu. Zresztą, biorąc pod uwagę, że Cześnik był stryjem i opiekunem Klary, można by było spodziewać się, że wie o wszelkich jej sprawach. Nieporozumienie można jednak tłumaczyć charakterystycznym dla dawnej Polski niejednolitym nazewnictwem. Być może zapis w dokumentach został po prostu nieodpowiednio zrozumiany przez Cześnika. Sama dziedziczka nie wydaje się zaskoczona słowami Podstoliny. Stefan BreyerS. Breyer, Igraszki prawne „Zemsty”, „Prawo i Życie” 1956, nr 4, s. 4. wskazuje, powołując się na pierwotny tekst komedii, że Podstoli musiał dokonać zapisu skrytego na rzecz Klary. Zapewne w testamencie ustanowił dla swej żony legat czasowego użytkowania majątku, którego warunkiem rozwiązującym było zamążpójście Klary. To czyni jeszcze bardziej atrakcyjną propozycję, złożoną później wdowie przez Rejenta – aby poślubiła zakochanego w Klarze Wacława. Oferta ta nie tylko niosła Podstolinie korzyści materialne i perspektywę życia u boku dawnego kochanka, ale także eliminowała najmilszego Klarze pretendenta do jej ręki, a zatem na dłużej utrzymywała majątek Klary w rękach wdowy.

Breyer zwraca uwagę na to, że rozważany testament powinien był mieć ustanowionych wykonawców, w przeciwnym razie Podstolina mogłaby sobie spadek przywłaszczyć.

W tym miejscu warto zauważyć, że począwszy od XVI wieku obowiązywał w Rzeczypospolitej zakaz rozporządzania w testamencie nieruchomościamiJ. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 2003, s. 260.. Było to efektem starań samej szlachty, która sprzeciwiała się licznym wówczas zapisom posiadłości ziemskich na rzecz Kościoła. W tych okolicznościach sporządzano testamenty powtarzające zasady dziedziczenia ustawowego. W przeciwnym razie musiano by bowiem wystarać się o zatwierdzenie ważności testamentu uchwałą sejmową, co dla przeciętnej szlachty, mówiąc potocznie, „graniczyło z cudem”.

Kwestia rozporządzenia majątkiem na wypadek śmierci pojawiła się także, kiedy Papkin, przekonany, że został otruty, w pośpiechu sporządza testament, pisząc:

„Ja, Józef Papkin, syn mego ojca Jana Papkina...

(…)

robię ten testament, czyli ostatnie rozporządzenie mojego

ruchomego i nieruchomego majątku.

Nieruchomym rozporządzić nie mogę, bo żadnego nie mam...”A. Fredro, Zemsta, akt czwarty, scena VI.

I szczęście, że nie miał, bo gdyby miał i rozporządził nim w sposób inny niż przewidziany przy dziedziczeniu ustawowym, testament taki byłby nieważny. Powstaje tylko pytanie, czy nieważność ta byłaby całkowita, czy obejmowałaby tylko część dotyczącą nieruchomości. Można się spodziewać, że przez szacunek dla woli testatora utrzymano by ważność testamentu Papkina w części dotyczącej majątku ruchomego. Niewątpliwie istniała wówczas praktyka respektowania woli osoby testującej, co zostało ugruntowane w społeczeństwie przez duchownych. Już od XIII wieku Kościół starał się powiększać swój majątek, przekonując wiernych, by właśnie na rzecz Kościoła czynili zapisy testamentowe, co rzekomo miało gwarantować zbawienie duszy zmarłego.

Mając zatem na względzie przede wszystkim własne interesy, Kościół głosił obowiązek poszanowania swobody testowania. Można więc liczyć, że powyższym szacunkiem objęto by wolę Papkina.

Jednak pozostaje jeszcze kwestia kontrowersyjnego zapisu poczynionego przez Papkina słowami:

„JW^go Cześnika zaś i JW^ną Starościankę, jako egzekutorów testamentu, suplikuję, aby moje wszystkie długi, jakie się tylko pokażą, nie płacili, gdyż chcę przez to braciom moim różnego stanu i wyznania zostawić po sobie pamiątkę”Tamże. .

To oczywiście licentia poetica, zwykle w testamentach polecano spłacanie długów, a niekiedy – darowano długi. Niemniej gdyby potraktować te słowa poważnie, należałoby stwierdzić, że niespłacanie długów było i jest sprzeczne z prawem. Trudno więc sobie wyobrazić, aby dopuszczalne było nakazanie w testamencie sprzeciwiania się ładowi społecznemu. Należy więc uznać ten fragment aktu ostatniej woli za obarczony wadliwością, a przez to nieważny. W tym względzie nie sposób powoływać się na swobodę testowania. Papkin wyznaczył na egzekutorów testamentu Cześnika i Klarę. Egzekutor testamentu to inaczej jego wykonawca, opiekun, tutor testamenti. Zakres działania egzekutora mógł wyznaczyć sam testujący, jednak powszechnie przyjmowano, że przeciętne obowiązki wykonawcy testamentu polegają na obronie aktu ostatniej woli przed ewentualnymi zarzutami, a także na spłaceniu długów i ściągnięciu wierzytelnościP. Dąbkowski, Zarys prawa polskiego prywatnego, Lwów 1920, s. 190.. Trudno sobie wyobrazić, aby czynności wypełniane przez egzekutora miały się sprzeniewierzać ogólnej, powszechnie rozumianej funkcji wykonawcy testamentu. Inną rzeczą jest, że majątek Papkina i tak był wielokrotnie mniejszy niż długi, jakich się można po nim spodziewać, zatem – nawet bez testamentu – pozostawiłby żyjącym upragnioną „pamiątkę” po sobie.

Jednak nie sporządzałby Papkin testamentu, gdyby nie sądził, że Rejent go otruł. Pomówmy więc teraz o kluczowym dla sztuki sporze. Sporze między Cześnikiem a Rejentem o zamkowy mur. Waśnie tych szlachciców stanowią niemal trzon całej komedii, wokół którego oplatają się inne, powiązane z nim wątki.

Raptusiewicz i Milczek nie darzyli się sympatią i mieli o sobie nawzajem nienajlepsze zdanie. Każdy z nich władał połową zamku, a to narażało ich na uciążliwe sąsiedztwo. Jak powiedział Cześnik: „Nie ma dnia bez sprzeczki, zwady”. I rzeczywiście, już w pierwszym akcie stajemy się świadkami awantury. Oto Rejent przystępuje do naprawy zamkowego muru granicznego. Cześnik uważa, że jest to napaść na niego i żądanie wojny. Wysyła więc swych służących i Papkina, aby rozpędzili murarzy. I tak wywiązuje się wielki konflikt, Raptusiewicz żąda bowiem, by mur pozostał „jak go kupiono”, a Rejent zdecydowanie domaga się dokończenia naprawy. Dochodzi wreszcie do bójki przy murze, którą szlachta przezornie nadzoruje z okien swych pokoi.

Przyjrzyjmy się sprawie nieco dokładniej. Nieporozumienie dotyczyło muru granicznego, który oddzielał od siebie własność Klary pod zarządem Cześnika i własność Rejenta, dwie połowy zamkowej posiadłości. Mur graniczny – jak słusznie zauważył Stefan BreyerS. Breyer, Igraszki prawne, s. 4–5.-  zwykle stanowi wspólną własność sąsiadów. Wobec tego obaj oni mają prawo naprawiać go i modernizować, a nawet powinni czynić to wspólnymi siłami.

Sprzeciw Cześnika płynie wyłącznie z przekory. Trudno znaleźć racjonalną przesłankę Raptusiewiczowego stanowiska, zwłaszcza że nie lubiąc sąsiada, powinien być zainteresowany tym, aby przypadkiem nie oglądać go przez dziurę w murze.

Miałby Cześnik rację, gdyby sąsiad chciał mur zburzyć, ale – jak wiadomo – intencja Rejenta była przeciwna. Niewątpliwie więc racja stoi po Milczkowej stronie muru. Przy okazji awantury doszło do rzucenia kilku gróźb. Otóż Papkin powiada do murarza, by zaprzestał pracy, „bo mu na grzbiet co upadnie”, Cześnik zaś posuwa się dalej, krzycząc: „Hej Gerwazy, daj gwintówkę! Niechaj strącę tę makówkę”. Ową makówką jest oczywiście głowa Rejenta. Groźba Cześnika nie zostaje wypowiedziana wprost do Milczka, ale do zamkowego sługi. Interpretując ją dosłownie, można byłoby twierdzić, że nie do sąsiada chciał on strzelać, a do rzeczonej makówki. Jednak żaden sędzia nie mógłby sobie pozwolić na nieuwzględnienie okoliczności zdarzenia i znaczenia mowy potocznej. Zatem i my musimy przyznać, że wiemy, o co chodzi. Cześnik zwyczajnie grozi Rejentowi. Ówczesne prawo nie pozostawało jednak obojętne wobec takich zjawisk. Już w Statucie litewskim wystąpił termin „pochwałka”, oznaczający „pogróżkę lub obrazę słowną, także wszelkie bezczelne odezwanie się pod adresem przeciwnika”M. T. Lizisowa, Studia nad słownictwem regionalnym III Statutu litewskiego, Kielce 1984, s. 131, za K. Górskim.. W obliczu prawa Cześnik, folgując słowom, narażał się na proces, w którym ustanowiono by rękojmię zabezpieczającą Rejenta przed spełnieniem groźby.

W dniu kłótni zamieszanie nie zakończyło się jednak na pogróżkach. Niewątpliwie przy murze miało też miejsce pobicie. Należy ono do kategorii przestępstw przeciwko życiu i zdrowiu, które były podówczas przestępstwami prywatnymi, a zatem ściganymi na wniosek pokrzywdzonego. Niestety biorąc pod uwagę nieszlacheckie pochodzenie obitych murarzy, w tym przypadku można byłoby się spodziewać, że napastników dosięgnie jedynie kara pieniężna, zwana nawiązką.

Omawiając szlacheckie porachunki obmyślone przez Fredrę, warto zwrócić uwagę na pewną dodatkową kwestię. Fakt, że Cześnik krzyknął: „Hej Gerwazy, daj gwintówkę”, świadczy, iż ową broń w domu swoim posiadał. Otóż jak wiadomo, posiadanie strzelby o gwintowanej lufie, podobnie jak posiadanie wszelkiego innego uzbrojenia, było wówczas absolutnie legalne. Broń palna była ewolucyjną następczynią szabli. Skoro można było posiadać szablę, można było również posiadać strzelbę. A szablę nie tylko można było, ale wręcz należało mieć, bowiem od XVI wieku stanowiła ona niezbędny element stroju szlacheckiego, niemal symbol stanowej godności. Należy jednak pamiętać, że strzelba była czymś zdecydowanie gorszym od szabli. Podczas gdy ostrze szabli uważano za szlachetne, strzelenie z broni do szlachcica nastawało na jego honor, a przy tym było znacznie bardziej niebezpieczne. Niezależnie od tego samo posiadanie strzelby było wówczas na porządku dziennym i nikogo nie dziwiło. Teoretycznie więc zbrodnia była w zasięgu ręki każdego. Nie bez powodu więc Rejent, słysząc o gwintówce, czym prędzej zszedł z widoku.

Po wszystkich burzliwych zajściach przy murze, gdy opadł już kurz po bitwie, przyszedł czas na nieco bardziej wyrafinowane dokuczanie – przecież całą tę bójkę można teraz przedstawić sądowi i prawnym orężem zadać przeciwnikowi – choćby najdrobniejszą – ranę.

Cześnik przewidywał, że Rejent zapragnie mścić się przed obliczem Temidy. Przezornie więc nakazał swemu słudze, co następuje:

„No, Śmigalski, dosyć będzie!

Daj półzłotka albo złoty

Baserunku dla hołoty”A. Fredro, Zemsta, akt pierwszy, scena VII..

Ów „baserunek” to nic innego jak odszkodowanie za pobicie. W myśl ówczesnego prawa zapłata odpowiedniej sumy była jedyną konsekwencją pobicia osoby nisko urodzonej. Płacąc murarzom to, co ewentualnie sąd mógłby zasądzić, Cześnik sprawił, że postępowanie sądowe w tej kwestii byłoby bezprzedmiotowe, albowiem jedyne możliwe roszczenie zostało już zaspokojone.

Tymczasem Rejent, nie wiedząc o posunięciu Cześnika, natychmiast przystąpił do spisywania skargi w imieniu murarzy. Jednak – jak wskazuje BreyerS. Breyer, Igraszki prawne, s. 5.: „Pewność Rejenta co do wyniku sprawy graniczy z naiwnością”, po pierwsze bowiem: słaba była podstawa oskarżenia, a po drugie – w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej każdy spór między chłopem a panem zwykle skazany był na porażkę po stronie chłopa. Ileż w takich okolicznościach mogło być warte słowo murarza przeciwko słowu samego Cześnika? Nawet poparcie Rejenta nie mogłoby zachwiać naturalną przewagą Raptusiewicza w ewentualnym postępowaniu przed sądem.

W tym miejscu warto zwrócić uwagę na prawdziwie prawniczą umiejętność Rejenta co do przedstawiania rzeczywistości w bardzo oportunistyczny sposób, przejawiającą się w sposobie konstruowania podstaw wspomnianej skargi:

„Rejent: Bili przecie (…)

Murarz: Ot szturchnięto coś tam mało (…)

Rejent: Lecz kto szturcha, ten nie łechce?

Murarz: Ha! Zapewne…

Rejent: Ani głaszcze?

Murarz: Ha! Zapewne…

Rejent: A więc bije.

Murarz: Oczywiście.

(…)

Rejent: Skaleczyli?

Murarz: A, broń Boże!

(…)

Rejent: Przecie – znak, drapnięcie?...

Murarz: Znajdziem może.

Rejent: A drapnięcie, pewnie wiecie

– Mała ranka, nic innego.

Murarz: Tać, tak niby…

Rejent: Mała – wielka

Jednym słowem rana wszelka Skąd pochodzi?

Murarz: Niby… z tego…

Rejent: Z skaleczenia.

Murarz: Nie inaczej”A. Fredro, Zemsta, akt trzeci, scena I, w tym wydaniu zamiast słowa murarz występuje mularz, nazwę tę jednak zmieniłam tak, jak uczyniono to w późniejszych wydaniach komedii..

Podczas gdy Rejent zachodził w głowę, jak by jeszcze Cześnika pognębić, Cześnik planował całkowicie pozbyć się sąsiada, wyzywając go na pojedynek. Oczywiście był święcie przekonany, że ów pojedynek wygra. Tu pojawiają się dwa zagadnienia. Po pierwsze, kwestia dopuszczalności prawnej pojedynku. Prawo nie zezwalało na pojedynkowanie się, ale nie ścigało tego typu praktyk. Od 1588 r. – teoretycznie – nawet wyzwanie na pojedynek podlegało karze, i to nie byle jakiej, bo opiewającej na 60 grzywien i pół roku wieży górnej. Zalegalizowanie pojedynku było możliwe tylko w drodze wyrażenia nań zgody przez króla, która to zgoda dotyczyła ściśle określonego przypadku, w związku z którym, pod wpływem okoliczności, król godził się na odstępstwo od zasady. Generalnie więc pojedynki były zakazane. Prawo to jednak było prawem martwym, bo i pojedynki były wielce powszechne, i rzeczywiste ich karanie sporadyczneS. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, Kraków 2002, s. 362..

Po drugie, wyzwanie na pojedynek przyniósł Rejentowi Papkin, poseł od Cześnika. Wyzwanie miało postać ustną, bowiem – jak wskazuje Bartłomiej SzyndlerB. Szyndler, Pojedynki, Warszawa 1987, s. 49.– osobliwy sarmacki obyczaj pojedynkowy, jaki wykształcił się w ówczesnej Polsce, nie wymagał pisemnego wyzywania przeciwników, czyli posyłania tzw. karteluszy. W związku z tym posyłano je rzadko, a zdecydowanie częściej posługiwano się formą ustną.

Raptusiewicz do Rejenta posłał Papkina, nie miał bowiem ochoty osobiście rozmawiać z sąsiadem. Więcej nawet, bał się przekroczenia Milczkowego progu, nie wiedząc, co go tam może spotkać. W tej sytuacji wyręczenie się posłem było bardzo rozsądne. Skoro Papkin już po raz drugi w sztuce wyświadczał usługi Cześnikowi (bo zanosił także oświadczyny Podstolinie), przyjrzyjmy się, jakiż to stosunek prawny ich łączył.

Przede wszystkim w drugiej scenie I aktu obserwujemy taką dyskusję:

„Cześnik: Rzecz to znana, iż w mej mocy

Kazać zamknąć waszmość pana

Za wiadome dawne sprawki.

(…)

Ja to mówię,

By odświeżyć w twej pamięci

Nim powierzę moje chęci,

Coś mnie winien, a ja tobie.

Papkin: Ach, co każesz, wszystko zrobię”A. Fredro, Zemsta, akt pierwszy, scena II..

Z którejkolwiek strony na te słowa nie patrzeć, nie ma wątpliwości, że mamy do czynienia z subtelnym szantażem. Papkin boi się misji, którą zleca mu Cześnik, ale nie ma wyjścia, musi ją podjąć, bo w przeciwnym razie Raptusiewicz może ujawnić informacje, które by wielce zaszkodziły Papkinowi. Oczywiście Cześnik płaci swemu posłańcowi za usługi, a przynajmniej zapłatę taką obiecuje. Zatem można by rzec, że w sensie faktycznym Papkin pracuje dla Cześnika. Ówczesne prawo przewidywało istnienie najmu pracy, tzn. zawarcia umowy, na mocy której najemca zapewniał sobie korzyści z pracy najemnika. Stosunki między stronami tego węzła obligacyjnego były normowane przez ustawę lub zwyczaj. Moglibyśmy przyjąć, że Cześnik najmuje Papkina jako posłańca, trudno jednak oczekiwać, aby prawo dopuszczało legalne zawarcie takiej umowy pod przymusem, a już tym bardziej aby przedmiotem pracy było zaniesienie wyzwania na pojedynek, podczas gdy pojedynki były zakazane. Można by więc wnioskować, że umowa Cześnika z Papkinem została zawiązana niejako obok obowiązującego prawa, niekoniecznie zgodnie z nim. Wydaje się jednak bardziej prawdopodobne, że relacje pomiędzy Cześnikiem a Papkinem zwyczajnie wpisywały się w popularny w tamtych czasach stosunek klientalny. Jak wskazuje autor kilku opracowań poświęconych klientelizmowi, Antoni Mączak, stosunek patron–klient zdefiniowano w piśmiennictwie jako „względnie trwały stosunek osób nierównych sobie, w którym potężniejszy partner zapewnia słabszemu osłonę i za to może domagać się odeń świadczeń”A. Mączak, Klientela. Nieformalne systemy władzy w Polsce i Europie XVI–XVIII w., Warszawa 1994, s. 10. Według innej definicji w powyższym stosunku „jako minimum z jednej strony należy się osłona i łaska, z drugiej zaś lojalność”Tamże.. W ocenie A. Mączaka „Rzeczpospolitą XVII i XVIII wieku można przedstawiać jako przypadek wielkiego sukcesu systemu patronalnego”Tamże, s. 130.. Trudno nie dostrzec, że relacje Cześnika z Papkinem idealnie odpowiadają stosunkowi patron–klient, sam zaś charakter klientelizmu rzuca pewne światło na przytoczoną „propozycję nie do odrzucenia” Cześnika.

Nie koniec to jednak prawnych akcentów w sztuce. Po bójce przy murze Wacław, syn Rejenta, przyszedł do Papkina, by ten wziął go w niewolę. Oczywiście tylko Fredrowska inwencja twórcza mogła być źródłem tego wątku. Niemniej zauważmy, że rzeczona niewola stanowiła fragment planu, zakładającego przedostanie się do domu Cześnika, aby być bliżej ukochanej Klary. Wacław prosił Papkina, by udał, że w czasie starcia z murarzami pojmał jeńca, komisarza Rejenta, którego Wacław zamierzał udawać. Papkin był bardzo niechętny projektowi, jednakże niechęć ta nie wynikała wcale z obawy przed konsekwencjami prawnymi. Niewolnictwo wojenne właściwie nie było sprzeczne z ówczesnym prawem.

Powszechnie było bowiem wiadome, że wzięcie jeńca po bitwie należało do kręgu czynności w pełni legalnych. Zaznaczył to Papkin słowami: „Prawo wstrzymać jest mi dane”. Przede wszystkim branie w niewolę po bitwie było usankcjonowane bardzo starym zwyczajem. Ponadto prawo chroniło życie i zdrowie niewolników, także tych wojennych. Mimo że ochrona ta była znikoma, jej istnienie świadczy o ówczesnej dopuszczalności brania jeńców. Wobec tego niechęć Papkina mogła płynąć jedynie z niewygody, jaką pociągała za sobą pomoc Wacławowi.

Wreszcie pojawia się w Zemście kwestia umowy przedmałżeńskiej – intercyzy. Rejent przekonał Podstolinę, żeby zamiast za Cześnika wyszła za Wacława. Widział w tym dwojakie dla siebie korzyści: po pierwsze, dokuczy sąsiadowi, po drugie, ostatecznie odsunie swego syna od spokrewnionej z wrogiem Klary. Na wszelki wypadek, aby mieć pewność, że Podstolina nie wycofa się z poczynionych ustaleń, Rejent spisał z nią umowę, na mocy której jeśli jedna ze stron odstąpi od zawarcia uzgodnionego małżeństwa, winna będzie drugiej sto tysięcy. W czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej taka umowa nie była niczym osobliwym, wręcz przeciwnie, szeroko stosowano tego typu praktykę. Umowa przedślubna miała na celu ustanowienie zobowiązania zawarcia małżeństwa, a także – zazwyczaj – uregulowanie stosunków majątkowych między małżonkami. Ponadto małżeństwo bywało często zabezpieczone poprzez ustanowienie vadium, występującego na ziemiach polskich jako instytucja zakładuW. Kulisiewicz, Zaruka (vadium) w prawie litewskim XV–XVII wieku, Warszawa 1993, s. 6–7.. Było to nic innego, jak konstrukcja kary umownej. Dłużnik w wypadku niewywiązania się z podjętego zobowiązania musiał zapłacić drugiej stronie stosunku zobowiązaniowego określoną sumę pieniężną. W ten oto sposób ten, kto nie dotrzymał zobowiązania, ponosił karę, która to kara jednocześnie czyniła zadość szeroko rozumianym stratom, jakie poniosła druga strona. Funkcja vadium polegała tu jednak bardziej na odstraszeniu od niedopełnienia zobowiązania niż na ewentualnym zadośćuczynieniu którejś stronie. Dlatego też Rejent wyznaczył w umowie wysokość zakładu na sto tysięcy, a zatem na taką sumę, aby zerwanie zaręczyn stanowiło problem, aby niespecjalnie było na nie stać zarówno Podstolinę, jak i Wacława. Gdyby Podstolina była wystarczająco bogata, by móc bez żalu zerwać zaręczyny i zapłacić Rejentowi uzgodnioną sumę, czymże byłoby dla niego te sto tysięcy w obliczu niemożności dokuczenia Cześnikowi?

Jak wiadomo, ostatecznie sprytne plany Rejenta pokrzyżował Raptusiewicz, wydając potajemnie swą bratanicę Klarę za Wacława. W Rzeczypospolitej szlacheckiej zawarcie małżeństwa odbywało się w formie kościelnej, ściślej – w formie trydenckiej, przewidzianej w wydanym w 1563 roku przez Sobór Trydencki dekrecie „Tametsi”S. Płaza, Historia prawa w Polsce na tle porównawczym, Kraków 2002, s. 232.. Jeśli chodzi o wiek nupturientów, konieczne było osiągnięcie tzw. lat sprawnych. Warunek ten nie był jednak surowy, ponieważ cezury wieku były stosunkowo niskie. Statuty kazimierzowskie przewidywały, że kobiety posiądą lata sprawne z chwilą ukończenia 12., a mężczyźni 15. roku życiaTamże, s. 220.. Nie ma wątpliwości, że ten warunek Wacław i Klara spełniali, dojrzałość wypowiedzi Klary wskazuje nieomylnie, że miała ona zdecydowanie więcej niż 12 lat. Z kolei Wacław wspomina czasy studiów, wobec czego musi mieć dawno ukończone lat 15.

Poważniejszym wymogiem dla zawarcia małżeństwa była konieczność posiadania zgody rodziców, ewentualnie opiekunów. Jeśli chodzi o kobiety, warunek ten był o tyle bezwzględny, że w przypadku braku omawianej zgody traciły one prawo do posagu. W przypadku mężczyzn warunek koniecznej zgody rodziców – w praktyce – był bardziej liberalny. Tak oto, przy poparciu Cześnika, Wacław i Klara mogli się pobrać. Nie byli spokrewnieni ani spowinowaceni, nie przyjmowali wcześniej święceń, żadne z nich nie działało pod przymusem ani nie tkwiło w błędzie, tak więc nawet przebiegły Rejent nie miał szansy znaleźć w ich przypadku żadnej przeszkody małżeńskiej.

Tak więc zakochani się pobrali, a skłóceni sąsiedzi, w obliczu stania się rodziną, podali sobie ręce i pogodzili się. Piękne to i radosne zakończenie.

Zastanówmy się jednak, jak potoczyłaby się akcja Zemsty, gdyby rzecz się działa w czasach nam współczesnych, to jest w XXI wieku w Rzeczypospolitej Polskiej. Zacznijmy od rozważenia poruszonych w Zemście zagadnień prawno-testamentowych.

Otóż współcześnie Podstoli bez żadnych trudności mógłby rozporządzić swymi nieruchomościami, albowiem obecnie testator ma prawo decydowania o absolutnie całym majątku, tak ruchomym, jak i nieruchomym. Mógłby on więc uczynić spadkobierczynią Klarę. Podstolinie należałby się jedynie zachowek. Nie mógłby jednak Podstoli w testamencie zastrzec, że Klara odziedziczy majątek z chwilą zamążpójścia, gdyż nie można powołać spadkobiercy warunkowoArt. 962 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93.. Testator mógłby ewentualnie zamieścić w testamencie zapis użytkowania majątku przez wdowę do momentu zamążpójścia Klary, zapis może bowiem zostać dokonany pod warunkiemTamże, art. 975.. Wówczas Klara dziedziczyłaby majątek, a do dnia jej ślubu wdowa mogłaby z niego korzystać.

Inaczej jeszcze – Podstoli mógłby spadkobierczynią uczynić swą żonę, a następnie obciążyć spadek zapisem na rzecz Klary. Jednakże byłoby to dopuszczalne tylko wówczas, gdyby dysponował większym majątkiem, pozostawił go żonie, a dobra zapisane Klarze stanowiłyby tylko część spadku. W przeciwnym razie, gdyby cały majątek objąć zapisem, Podstolina jako spadkobierczyni otrzymałaby spadek pod warunkiem rozwiązującym i z chwilą ślubu Klary musiałaby wszystko oddać krewniaczce. Byłoby to zatem sprzeczne ze wspomnianym zakazem zastrzegania warunku powołania spadkobiercy.

W kwestii Papkina, który w testamencie życzył sobie, by nie spłacać jego długów, przeniesienie w inne czasy nie przyniosłoby w tej sprawie postępu, bowiem zgodnie z prawem – niezależnie od woli testatora – spadkobiercy ponoszą odpowiedzialność za długi spadkowe. Choć istnieje możliwość zamieszczenia w testamencie polecenia określonego działania, trudno sobie wyobrazić, by dopuszczalne było polecenie niespłacania długów. Takie polecenie byłoby nieważne, ponieważ pozostawałoby w sprzeczności z obowiązującymi przepisami, chroniącymi wierzycieli na wypadek śmierci dłużnika. W związku z tym jeśli spadkobierca przyjmie spadek wprost, odpowiada za długi zmarłego całym majątkiem, tak swoim, jak i spadkowym, bez ograniczeniaTamże, art. 1031 § 1.. Jeśli natomiast spadek zostałby przyjęty z dobrodziejstwem inwentarza, wówczas odpowiedzialność za długi spadkowe ograniczyłaby się do wysokości należących do spadku aktywówTamże, art. 1031 § 2.. W obu jednak wypadkach odpowiedzialność – jako taka – występuje i nie sposób jej wyłączyć.

Skoro mamy już za sobą przemyślenia dotyczące prawa spadkowego, zajmijmy się następnym zagadnieniem prawnym pojawiającym się w sztuce – mianowicie prawem sąsiedzkim. W tej kwestii sytuacja pozostała niemal bez zmian. Normuje ją art. 154 Kodeksu cywilnego, wprowadzając domniemanie, że „urządzenia znajdujące się na granicy gruntów sąsiednich”, w tym interesujący nas mur, służą sąsiadom do wspólnego użytku, a co za tym idzie, koszty utrzymania tych urządzeń sąsiedzi powinni ponosić wspólnie. Jak wskazuje Edward GniewekE. Gniewek, Kodeks cywilny. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe. Komentarz, Kraków 2001, s. 169., istnieje możliwość obalenia tego domniemania wówczas, gdy sąsiedzi umówią się między sobą, że kwestia użytku omawianych urządzeń w ich przypadku będzie kształtować się odmiennie. Trudno jednak przypuszczać, że Fredrowscy Cześnik i Rejent mieliby ochotę wchodzić ze sobą w jakiekolwiek układy. Niewątpliwie więc dziś Cześnik musiałby nie tylko cierpliwie znieść zamurowanie dziury w murze, ale także byłby zobowiązany pokryć część związanych z tym kosztów. Wreszcie należy zauważyć, że art. 152 k.c. wręcz zobowiązuje właścicieli gruntów sąsiednich do utrzymywania znaków granicznych, do których niewątpliwie mur się zalicza. Więcej nawet, artykuł ten przewiduje, że sąsiedzi mają ze sobą współdziałać we wspomnianym kierunku, a koszty utrzymania znaków granicznych ponosić po połowie. W tym więc miejscu Cześnik jaskrawo sprzeciwiłby się prawu, utrudniając Rejentowi naprawę muru. W obliczu tego Rejent mógłby złożyć wniosek do sądu. Zapewne odbyłaby się wówczas rozprawaArt. 608 w zw. z art. 514 ustawy z 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego, Dz.U. z 1964 r. nr 43, poz. 296. i sąd, w postępowaniu nieprocesowym, prawdopodobnie przyszedłby Milczkowi z pomocą, wydając stosowne postanowienieTamże, art. 516.. Cóż, niby tak w XVII, jak i w XXI wieku zachowanie Cześnika, z punktu widzenia prawa, jest nie do przyjęcia, a jednak można przypuszczać, że Rejent dałby wiele, aby w tym sporze móc przenieść się w czasie do dnia dzisiejszego. Jakże by bowiem ewentualna rozprawa dokuczyła Raptusiewiczowi…

Przypuśćmy jednak, że bezprawność sprzeciwiania się naprawie muru pozostałaby tak bardzo obojętna Cześnikowi, iż doszłoby – jak życzył sobie Fredro – do srogiej awantury. Musielibyśmy spojrzeć na nią przez pryzmat przepisów prawa karnego. Po pierwsze, uczestnicy całego zamieszania dziś musieliby się liczyć z tym, że udział w bójce, tudzież pobicie, stanowi przestępstwo zagrożone karą do trzech lat pozbawienia wolnościArt. 158 ustawy z 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny, Dz.U. z 1997 r. nr 88, poz. 553.. Po drugie, nim Cześnik wypowiedziałby słowa: „Hej Gerwazy, daj gwintówkę, niechaj strącę tę makówkę”, musiałby uświadomić sobie, że przede wszystkim lepiej dla niego, żeby miał pozwolenie na posiadanie broni, gdyż w przeciwnym razie, w myśl artykułu 263 § 2 Kodeksu karnego, byłby zagrożony karą pozbawienia wolności od 6 miesięcy do 8 lat. Wreszcie – nawet gdyby pozwolenie posiadał, warto by było, aby sobie uświadomił, że na pogróżki też są „paragrafy”. I choć na mocy artykułu 190 k.k. groźba karalna ścigana jest na wniosek pokrzywdzonego, biorąc pod uwagę zawziętość Rejenta, nie powinien Cześnik liczyć, że może mu coś ujść na sucho.

Należy jeszcze zauważyć, że niewątpliwie wielce by skorzystali na umiejscowieniu sztuki w dzisiejszych czasach nieszczęśni pobici murarze. Przede wszystkim nie byłoby mowy o tym, aby przed sądem mogli mieć gorszą pozycję niż szlachta. Jak wiadomo, artykuł 32 Konstytucji RP gwarantuje wszystkim równość wobec prawa. W związku z tym na pewno pobici murarze mogliby żądać sprawiedliwości, która wobec lekkiego stopnia doznanych przez nich obrażeń ograniczyłaby się pewnie do zasądzenia na ich rzecz nawiązki.

Wracając do wzajemnej niechęci głównych bohaterów sztuki, można by rzec, że biedny Cześnik nie miałby dziś żadnego sposobu na Rejenta, bo i wyzwanie go na pojedynek nie przyniosłoby nic dobrego. Trzeba bowiem pamiętać, że obecnie nawet honorowe zabicie człowieka jest absolutnie bezprawne. Niezależnie więc od tego, czy pojedynek zakwalifikowano by jako zabójstwo z artykułu 148 k.k., czy też jako zabicie w następstwie bójki z użyciem niebezpiecznego przedmiotu (art. 158 § 3 i art. 159 k.k.), nie uniknąłby Cześnik więzienia i nie mógłby się zasłaniać kontratypem zgody pokrzywdzonego, albowiem życie nie jest dobrem, którym człowiek może swobodnie dysponować.

Aby wyczerpać zagadnienia karnoprawne, rozważmy jeszcze pomysł Wacława, aby oddać się Papkinowi w niewolę. Cóż, aktualnie musiałby wymyślić inny sposób zbliżenia się do Klary, gdyż pomijając już wątek istniejących umów międzynarodowych, polski Kodeks karny ustanawia karę za pozbawianie wolności jeńców wojennychTamże, art. 124.. Zresztą wątpliwe jest, by jakikolwiek sąd uznał Wacława za jeńca, bardziej prawdopodobne jest podciągnięcie tego zdarzenia pod hipotezę art. 189 k.k. (pozbawienie wolności), bo przecież trudno uznać zamieszanie przy murze za wojnę. W takich okolicznościach prawnych Papkin na pewno, za żadne pieniądze, nie zechciałby pomóc Wacławowi.

Skoro już jesteśmy przy postaci Papkina, to można się także zastanowić nad kwestią stosunku prawnego łączącego go z Cześnikiem. Biorąc pod uwagę fakt, że poselstwa Papkina miały charakter incydentalny, nie należałoby wymagać, aby ci panowie zawiązywali „zwykłą” umowę o pracę, określającą czas, na który zostaje zawarta. Można ewentualnie przyjąć, że zawarli oni umowę o pracę w celu wykonania określonego zadania. Należy jednak pamiętać, że dokonanie czynności prawnej, w tym zawarcie umowy, pod wpływem groźby (a Cześnik niewątpliwie groził Papkinowi) stanowi wadę oświadczenia woliArt. 87 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny, Dz.U. z 1964 r. nr 16, poz. 93. . Teoretycznie więc Papkin mógłby uchylić się od narzuconego poselstwa.

Wreszcie przechodzimy do wątku intercyzy spisanej sprytnie przez Rejenta. Współcześnie umowy przedślubne są zawierane dość często, ale kształtują tylko ustrój majątkowy między małżonkami. Trudno szukać tu miejsca na gwarantowanie zawarcia małżeństwa, zwłaszcza że społeczeństwo odeszło od takich praktyk. Gdyby więc Rejent uparł się na spisywanie z Podstoliną umowy, raczej nie mogłaby to być intercyza. Ponieważ pomysł jest osobliwy, można jedynie mniemać, że ewentualnie wchodziłoby w grę zawarcie umowy przedwstępnej z zastrzeżeniem kary umownej na wypadek odstąpienia od zawarcia małżeństwa przez którąś ze stron. Niewykluczone, że aby rozsądzić, czy taka umowa jest w ogóle dopuszczalna, musiałby wypowiedzieć się Sąd Najwyższy. Gdyby jednak hipotetycznie założyć, że można zawrzeć taką umowę, nie ma wątpliwości, że zobowiązanie takie mógłby podjąć jedynie Wacław. Rejent mógłby najwyżej zawrzeć z Podstoliną umowę o świadczenie przez osobę trzecią, ale jak wiemy – istniejąca wówczas swoboda Wacława byłaby sprzeczna z intencjami jego ojca, bo przecież Wacławowi bliska była Klara i w obliczu wyboru niewątpliwie to ją by poślubił. Zwłaszcza że w dzisiejszych czasach jedynym warunkiem, jaki musieliby spełnić nupturienci, jest osiągnięcie pełnoletniości. Oczywiście istnieją obecnie różne przeszkody małżeńskie, ale w przypadku pary tych młodych już wcześniej je wykluczyliśmy.

Podsumowując, należy stwierdzić, że gdyby Zemsta rozgrywała się dzisiaj, trudno byłoby przewidzieć jej kształt, bo albo byłaby wręcz pasmem bezprawia, albo Fredro musiałby wymyślić bohaterom inne perypetie. Bez zmian pozostałoby chyba tylko finalne małżeństwo zakochanych Wacława i Klary. Ucierpiałyby na pewno na takich metamorfozach polska literatura i teatr, ale bez wątpienia wielkie byłoby szczęście Papkina, gdyby w obliczu zachcianki Klary:

„Jeśli nie chcesz mojej zguby,

Krokodyla daj mi, luby”A. Fredro, Zemsta, akt drugi, scena VIII..

mógł zasłonić się unijnym zakazem wwozu do kraju dzikich zwierząt bez zezwoleniaArt. 61 ustawy z 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody, tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. nr 151, poz. 1220 oraz Rozporządzenie Rady (WE) nr 338/97 z 9 grudnia 1996 r. w sprawie ochrony gatunków dzikiej fauny i flory w drodze regulacji handlu nimi, Dz.Urz. UE L.97.61.1.. Musiałby jednak trwać wtedy w nadziei, że Klara nie skonkluduje rozmowy iście po fredrowsku:

„Niech się dzieje wola Nieba.

Z nią się zawsze zgadzać trzeba!”A. Fredro, Zemsta, akt trzeci, scena VII..