(druk senacki nr 1012; Senat VII kadencji), wycofanego przez Komisję Ustawodawczą w dniu 11 stycznia 2011 r., przy uwzględnieniu propozycji zmian zawartych w senackim projekcie ustawy (druk sejmowy nr 3901)

I. Przedmiot opracowania

Przedmiotem niniejszego opracowania są rozwiązania przewidziane w senackim projekcie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (druk nr 1012, Senat VII kadencji). W ramach analizy prawnej dokonana zostanie ocena projektu ustawy przy uwzględnieniu zwłaszcza celu tej inicjatywy legislacyjnej, a także pod kątem dostosowania do tego celu poszczególnych rozwiązań szczegółowych.

Pomimo wycofania tego projektu analiza prawna zaproponowanych w nim rozwiązań pozostaje aktualna i może być przydatna w toku prac ustawodawczych nad kolejnym senackim projektem ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego (druk sejmowy nr 3901), ponieważ zawarte w nim rozwiązania – z niewielką modyfikacją w zakresie kwestii szczegółowych – pokrywają się z rozwiązaniami zamieszczonymi w poprzednim projekcie.

II. Analiza prawna

1. Cel projektowanych zmian

Celem projektowanych zmian w wycofanym projekcie ustawy było dostosowanie regulacji Kodeksu postępowania cywilnego do rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego zawartego w wyroku z 2 czerwca 2010 r.SK 38/09, Dz.U. nr 109, poz. 724. W powołanym wyroku Trybunał Konstytucyjny orzekł, że art. 394¹ § 2 k.p.c. w zakresie, w jakim nie przewiduje możliwości zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego złożony w postępowaniu przed sądem drugiej instancji, jest niezgodny z art. 45 ust. 1 Konstytucji oraz nie jest niezgodny z art. 176 ust. 1 Konstytucji. Ponadto w pkt 4.4 uzasadnienia wyroku Trybunał Konstytucyjny zwrócił uwagę na wadliwość unormowania zawartego w art. 53¹ k.p.c., pozwalającego na odrzucenie wniosku o wyłączenie sędziego z powodu jego „oczywistej bezzasadności”, bez składania wyjaśnień przez sędziego, którego ten wniosek dotyczy. W tym zakresie Trybunał Konstytucyjny zgłosił swoje wątpliwości co do proporcjonalności takiego rozwiązania.

Dwóch ww. zagadnień prawnych (tj. odrzucenia wniosku o wyłączenie sędziego z powodu jego oczywistej bezzasadności oraz niezgodności z Konstytucją niezaskarżalności postanowienia sądu drugiej instancji oddalającego wniosek o wyłączenie sędziego, złożony w postępowaniu przed tym sądem) dotyczyły proponowane zmiany zawarte odpowiednio w art. 1 pkt 1 oraz w art. 1 pkt 2 wycofanego projektu ustawy.

2. Propozycja zmiany przepisu art. 53¹ k.p.c.

W pierwszej kolejności ocenie zostanie poddana propozycja zmiany art. 53¹ k.p.c., polegająca na usunięciu z tego przepisu słów „lub oczywiście bezzasadny”.

Powołany przepis w obecnym brzmieniu wprowadzono do kodeksu postępowania cywilnego mocą ustawy z 2 lipca 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw.Dz.U. nr 172, poz. 1804. Przewidziano w nim odrzucenie wniosku o wyłączenie sędziego bez składania wyjaśnień przez sędziego, którego dotyczy, w dwóch sytuacjach procesowych. Pierwsza sytuacja występuje w razie złożenia ponownego wniosku opartego na tych samych okolicznościach, natomiast druga – w wypadku złożenia wniosku oczywiście bezzasadnego. Celem wprowadzenia tego unormowania było zapewnienie sprawności postępowania cywilnego poprzez wyeliminowanie możliwości wykorzystania instytucji procesowej, polegającej na żądaniu wyłączenia sędziego, niezgodnie z jej przeznaczeniem (dla wydłużenia postępowania, wskutek pieniactwa). Wprowadzenie przepisu art. 53¹ k.p.c. w ramach nowelizacji z 2 lipca 2004 r. spotkało się z krytyką niektórych przedstawicieli doktryny. Już na etapie procesu legislacyjnego A. JakubeckiA. Jakubecki, Opinia w sprawie ustawy z dnia 28 maja 2004 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, pkt II.2, druk senacki nr 722, Opinie i Ekspertyzy; www.senat. gov.pl. stwierdził systemową wadliwość unormowania przyjmującego odrzucenie wniosku w razie jego oczywistej bezzasadności. Jak zauważył autor, odrzucenie jako negatywny sposób załatwienia wniosku należy wiązać z jego niedopuszczalnością lub wadliwością formalną. Słusznie uznał on, że „bezzasadność wniosku o wyłączenie sędziego, choćby nawet oczywista, jest zagadnieniem merytorycznym, dlatego powinna ona prowadzić do oddalenia tegoż wniosku”. Na wadliwość teoretyczną tego unormowania zwrócił też uwagę J. Jankowski,J. Jankowski, Nowelizacje k.p.c. wprowadzane w 2005 r., Warszawa 2005, s. 14–15. wskazując przykłady czynności procesowych, których bezzasadność prowadzi do oddalenia wniosku, zarzutu, powództwa czy  też środka zaskarżenia. Powołani autorzyA. Jakubecki, Opinia, pkt II.2; J. Jankowski, Nowelizacje, s. 15. zgłosili także wątpliwości co do zgodności z konstytucją wyłączenia kontroli instancyjnej postanowienia o odrzuceniu wniosku o wyłączenie sędziego z powodu jego oczywistej bezzasadności. Stosownie do art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. zażalenie przysługuje bowiem jedynie od postanowienia oddalającego taki wniosek, nie zaś od postanowienia o odrzuceniu wniosku, nawet z powodu jego oczywistej bezzasadności. Nieco inne zapatrywanie wyraził M. Uliasz,M. Uliasz, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do nowelizacji, Warszawa 2005, Nb 11 do art. 531 , s. 20. według którego w omawianej sytuacji procesowej kontrola instancyjna nie jest wyłączona, lecz jedynie odsunięta w czasie. Zdaniem tego autora w apelacji można wówczas, na podstawie art. 380 k.p.c., zamieścić wniosek o rozpoznanie niezaskarżalnego postanowienia sądu pierwszej instancji o odrzuceniu wniosku o wyłączenie sędziego. Nawet jednak ostatnio wymieniony autor uznał za wadliwą treść podejmowanej decyzji przez organ procesowy w postaci odrzucenia wniosku, proponując – zapewne w charakterze postulatu de lege ferenda – pozostawienie w tym wypadku wniosku bez rozpoznania.M. Uliasz, Kodeks, Nb 12 do art. 531 , s. 20.

W świetle powyższych uwag propozycja zmiany art. 53¹ k.p.c. poprzez usunięcie słów „lub oczywiście uzasadniony” zasługiwała na pełną aprobatę. W rezultacie takiej zmiany przywrócona zostanie poprawność systemowa w ramach kodeksu postępowania cywilnego, zakładająca konieczność oddalenia wniosku procesowego w razie jego bezzasadności. Wyeliminowane będą także wątpliwości co do zgodności z Konstytucją obowiązującego unormowania, zgłoszone także przez Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu powołanego wyroku.

3. Propozycja dodania pkt 3 w art. 394¹ § 1 k.p.c.

Druga zmiana przewidziana w wycofanym projekcie stwarzała wyraźną podstawę do zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego, który został złożony przed tym sądem. Jak już zaznaczono, obowiązek wprowadzenia tej zmiany wynika z treści powołanego wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 2 czerwca 2010 r. Sprawa rozpatrywana przez Trybunał Konstytucyjny, w której zapadł wskazany wyrok, dotyczyła bowiem tzw. pominięcia ustawodawczego. Konsekwencją wydania wyroku Trybunału jest więc obowiązek wprowadzenia do kodeksu postępowania cywilnego normy prawnej dopuszczającej zaskarżenie postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego złożonego przed tym sądem. Projektodawcy zaproponowali zamieszczenie tej normy w dodanym pkt 3 w art. 394¹ § 1 k.p.c.

Odnośnie do analizowanej propozycji zmiany k.p.c. należy zgłosić kilka uwag dodatkowych. Po pierwsze, należy zaznaczyć, że rozpoznanie wniosku o wyłączenie sędziego następuje w postępowaniu ubocznym Według W. Broniewicza postępowanie uboczne ma na celu rozstrzygnięcie kwestii proceduralnej związanej z postępowaniem głównym, niewarunkującej jednak możności jego przeprowadzenia. Autor ten odróżnia od postępowania ubocznego postępowanie wpadkowe (incydentalne), którego celem jest rozstrzygnięcie kwestii proceduralnej warunkującej częstokroć możność przeprowadzenia postępowania głównego lub ubocznego; tenże, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s. 26. W doktrynie używane jest też pojęcie postępowania incydentalnego na oznaczenie wszelkich postępowań, w których załatwiane są kwestie incydentalne, wpadkowe, które stanowią niejednorodną kategorię, zob. A. Jakubecki, Kilka uwag o instancyjności postępowania cywilnego, (w:) Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego a kodeks postępowania cywilnego. Materiały Ogólnopolskiego Zjazdu Katedr i Zakładów Postępowania Cywilnego, Serock k. Warszawy, 24–26 września 2009 r., Warszawa 2010, s. 96 i powołana tam literatura. w stosunku do postępowania głównego. W  doktrynie podkreśla się, że tego typu postępowania nie powinny hamować postępowania głównego, zasadniczego. Okoliczność ta stanowi jednocześnie uzasadnienie wyłączania bądź ograniczania zaskarżalności postanowień wydawanych w tych postępowaniach. A. JakubeckiA. Jakubecki, Kilka uwag, s. 97; inne stanowisko w tej kwestii zajął autor w innym opracowaniu, w którym uznał, że postępowanie w przedmiocie wyłączenia sędziego jest postępowaniem incydentalnym o samodzielnym i odrębnym przedmiocie rozstrzygnięcia i wymaga zachowania minimum gwarancji procesowych dla strony, z których jedną jest prawo do zaskarżenia merytorycznego orzeczenia; tenże, Opinia, pkt II.2. wyraził przy tym zapatrywanie, że nie istnieje konieczność zaskarżalności rozstrzygnięć w przedmiocie właściwości i składu sądu bądź też wyłączenia sędziego, gdyż mamy tu do czynienia z zagadnieniami incydentalnymi nieodnoszącymi się do praw i obowiązków stron. Z wypowiedzi powołanego autora wynika więc, że przepisy Konstytucji nie wymagają dopuszczalności zaskarżenia nie tylko postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego, złożonego przed tym sądem, ale również nie jest konieczna w tym przedmiocie dopuszczalność zaskarżenia postanowienia sądu pierwszej instancji.

Po drugie, leżące u podstaw projektowanych zmian zapatrywanie Trybunału Konstytucyjnego o konieczności dopuszczenia zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego, złożonego przed tym sądem, jest wiązane przez Trybunał z koniecznością zapewnienia w postępowaniu cywilnym prawa do sądu zagwarantowanego w art. 45 ust. 1 Konstytucji. W tym wypadku podmiotowym prawem o randze konstytucyjnej jest prawo do bezstronnego sądu, natomiast instytucja wyłączenia sędziego stanowi – według Trybunału – główny mechanizm gwarancyjny dla realizacji zasady bezstronności sądu. W tym miejscu warto zauważyć, że w doktrynieT. Wiśniewski, Problematyka instancyjności postępowania sądowego w sprawach cywilnych, (w:) Art et ius. Księga pamiątkowa ku czci Sędziego Stanisława Rudnickiego, Warszawa 2005, s. 305. podkreśla się, iż zapatrywanie, jakoby prawo do zaskarżenia orzeczeń było przejawem prawa do sądu, jest pomieszaniem pojęć, gdyż nie można ich utożsamiać. Jak się wydaje, oba wskazane poglądy tylko pozornie są sprzeczne. Należy bowiem wyraźnie odróżniać zasadę zaskarżalności oraz zasadę instancyjności w postępowaniu cywilnym od konieczności realizacji w toku całego postępowania prawa jego uczestników do bezstronnego sądu, którego gwarancję stanowi instytucja wyłączenia sędziego. Takie ujęcie pozwala na powiązanie dopuszczalności zaskarżenia postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego z konstrukcją prawa do sądu przewidzianą w art. 45 ust. 1 Konstytucji, a w szczególności z koniecznością ukształtowania postępowania sądowego zgodnie z wymaganiami sprawiedliwości proceduralnej.Warunki sprawiedliwości proceduralnej stanowią jedno z kluczowych zagadnień poruszanych nie tylko w doktrynie polskiej, ale także w nauce innych państw europejskich, zob. szerzej S. Cieślak, Formalizm postępowania cywilnego, Warszawa 2008, s. 109–115. Podstawowe znaczenie przy rozważaniu kwestii zaskarżalności postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego w kontekście prawa do sądu ma szczególna rola instytucji wyłączenia sędziego wśród mechanizmów gwarantujących prawo do bezstronnego sądu.

III. Wnioski

1. Zarówno cel projektowanych zmian, jak i rozwiązania szczegółowe, zaproponowane w wycofanym projekcie dla osiągnięcia założonego celu, nie budziły zastrzeżeń.
2. Pozytywnie należy ocenić zwłaszcza propozycję zmiany art. 53¹ k.p.c., której wynikiem będzie usunięcie istotnej wadliwości systemowej, polegającej na nieprawidłowym określeniu rygoru procesowego stosowanego w razie bezzasadności wniosku procesowego. Propozycja tej zmiany ma charakter porządkujący nie tylko w warstwie teoretycznej. W rezultacie wyeliminowania z ustawy procesowej możliwości odrzucenia oczywiście bezzasadnego wniosku o wyłączenie sędziego wniosek ten będzie rozpatrywany tak samo jak wniosek bezzasadny, tyle że nie w sposób oczywisty. Jego oddalenie umożliwi zainicjowanie przez wnioskodawcę procedury odwoławczej na podstawie art. 394 § 1 pkt 10 k.p.c. Propozycja takiej zmiany art. 53¹ k.p.c. została podtrzymana w art. 1 pkt 1 kolejnego senackiego projektu ustawy (druk nr 3901).
3. Propozycja zawarta w wycofanym projekcie ustawy, polegająca na dodaniu pkt 3 w art. 394¹ § 1 k.p.c., przewidującego zażalenie do Sądu Najwyższego na postanowienie sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego, złożonego przed tym sądem, stanowiła zaś konsekwencję rozstrzygnięcia Trybunału Konstytucyjnego zamieszczonego w wyroku z dnia 2 czerwca 2010 r. Decyzja Trybunału została oparta na założeniu szczególnej roli instytucji wyłączenia sędziego wśród mechanizmów gwarantujących uczestnikom postępowania cywilnego prawo do bezstronnego sądu. Dopuszczenie zaskarżalności wskazanego postanowienia sądu drugiej instancji nie wynika zaś z zasady instancyjności (art. 176 ust. 1 Konstytucji RP) ani z zasady zaskarżalności orzeczeń sądu pierwszej instancji (art. 78 Konstytucji RP). W takim kierunku zmierzają też rozwiązania proponowane w art. 1 pkt 2 kolejnego senackiego projektu ustawy (druk nr 3901), z tą różnicą, że na wymienione postanowienie sądu drugiej instancji dopuszczono zażalenie do innego równorzędnego składu sądu drugiej instancji (instytucja tzw. odwołania poziomego przewidziana w proponowanym art. 394² § 1 pkt 1 k.p.c.). Wskazana modyfikacja pierwotnej propozycji ustawodawczej wprowadza jedynie inny możliwy sposób zapewnienia uczestnikom postępowania cywilnego prawa do zaskarżenia analizowanego postanowienia sądu drugiej instancji o oddaleniu wniosku o wyłączenie sędziego.