Prawo cywilne materialne

P odstawa prawna zadośćuczynienia za niesłuszne umieszczenie nieletniego w schronisku

Sąd Apelacyjny wystąpił z pytaniem prawnym do SN, jaka jest podstawa prawna zadośćuczynienia za niesłuszne umieszczenie nieletniego w schronisku. Brak bowiem stosownej regulacji w ustawie z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich, art. 552 § 4 k.p.k. dotyczy zaś niesłusznego tymczasowego aresztowania lub zatrzymania. Niemożność zaś przyznania zadośćuczynienia osobie nieletniej godziłaby w konstytucyjną zasadę równości, gdyż nie należy różnicować pojęcia „bezprawne pozbawienie wolności” na podstawie kryterium podmiotowego. W uchwale z 11 stycznia 2018 r., III CZP 92/17, SN wskazał, że taką podstawą są przepisy Kodeksu cywilnego o odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną wydaniem niezgodnego z prawem prawomocnego orzeczenia, interpretowane w zgodzie z Konstytucją i Konwencją o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności.

Natura stosunku prawnego a zasada swobody umów

Nieczęsto w orzecznictwie znajdujemy nawiązanie do natury stosunku prawnego, która jest jedną z przesłanek mogących ograniczać zasadę swobody umów z art. 3531 k.c. Trzeba przy tym przypomnieć, że jedna z naczelnych zasad prawa zobowiązań – zasada swobody umów – ma swoją podstawę w konstytucyjnej zasadzie wolności gospodarczej i może z niej wynikać nawet przyzwolenie na faktyczną nierówność stron umowy. Nie jest jednak nieograniczona. W omawianej sprawie uzgodniono w umowie najmu na czas oznaczony, że w razie opóźnienia najemcy z zapłatą czynszu wynajmującemu przysługuje prawo do odebrania rzeczy wynajętej do czasu uregulowania zaległości, najemca zaś nadal będzie miał obowiązek płacić pełny czynsz. Jednakże w uchwale z 11 stycznia 2018 r., III CZP 93/17, SN trafnie stwierdził, że jest to postanowienie sprzeczne z właściwością (naturą) najmu, gdyż świadczenie wynajmującego polega na oddaniu rzeczy do używania w taki sposób, aby najemca mógł realizować uprawnienie do używania rzeczy przez czas trwania najmu. Tu zaś najemca został pozbawiony tego uprawnienia. Odpadł zatem jeden z przedmiotowo istotnych elementów umowy najmu, a umowa dwustronnie zobowiązująca przekształciła się w umowę jednostronnie zobowiązującą, gdyż tylko najemca zobowiązany był w dalszym ciągu świadczyć czynsz, mimo braku możliwości korzystania z przedmiotu najmu.

Powinności ubezpieczonego z tytułu ryzyka kradzieży pojazdu objętego AC. Wyłączenie biegłego

Niecodzienny stan faktyczny był przedmiotem sprawy zakończonej wyrokiem SN z 27 października 2017 r., IV CSK 730/16. Powód zakupił samochód we Włoszech i otrzymał dwie pary kluczyków. Samochód skradziono następnie z parkingu w Irlandii. Powód, zgłaszając szkodę zakładowi ubezpieczeń, przekazał dwie pary kluczyków, zgodnie z postanowieniami o.w.u. i złożoną podczas zawierania umowy deklaracją, że posiada dwa komplety kluczyków. W toku weryfikowania informacji biegły działający dla zakładu ubezpieczeń stwierdził, że tylko jedne kluczyki pochodzą z tego samochodu (oryginał fabryczny), druga para została zaś dorobiona z samochodu innej marki i emituje pasmo, które nie mogłoby uruchomić samochodu powoda. Powód wyjaśnił, że obie pary dostał od sprzedającego, podczas zakupu nie sprawdził, czy kluczyki zapasowe działają, i nigdy nie miał potrzeby ich używania. Sąd Najwyższy trafnie zauważył, że obowiązek wskazania liczby kluczy dotyczy tych, które ubezpieczany samochód uruchamiają, a więc nie jakichkolwiek kluczy. Klucze, które tej funkcji nie pełnią, z punktu widzenia przedmiotu i zakresu ubezpieczenia (od kradzieży) nie mają żadnego znaczenia. Wpisanie zatem przez powoda w deklaracji, że są dwa komplety kluczyków uruchamiających samochód, oznaczało, że powód, który w ogóle nie sprawdzał takiej funkcji klucza drugiego, zatem nie mając żadnej wiedzy co do tej okoliczności, świadomie wpisał w deklarację dane, o których nie wiedział. Powinność, o której mowa w art. 815 § 1 k.c. i § 46 ust. 1 o.w.u., dotyczy wskazania tego, o czym ubezpieczający wie, a udzielenie informacji o okoliczności nieznanej ubezpieczającemu stanowi naruszenie powinności ubezpieczającego. Powstała zatem kwestia sankcji za takie naruszenie. Skarżący twierdził, że dla przyjęcia zwolnienia ubezpieczyciela od odpowiedzialności w sytuacji podania informacji niezgodnej z rzeczywistością niezbędne jest udowodnienie przez ubezpieczyciela związku przyczynowego pomiędzy okolicznością, o której ubezpieczyciela nie poinformowano, a szkodą oraz udowodnienie winy ubezpieczającego. Zgodnie jednak z art. 815 § 3 zd. 2 k.c. ubezpieczyciel jest zwolniony z odpowiedzialności za skutki okoliczności, jakie nie zostały podane do jego wiadomości, jeśli „do naruszenia paragrafów poprzedzających doszło z winy umyślnej” ubezpieczającego. Przy winie umyślnej ustawa wprowadza bowiem domniemanie istnienia związku przyczynowego pomiędzy informacją a szkodą. W ocenie zaś SN brak zainteresowania powoda działaniem kluczyków stanowi rażące niedbalstwo.

W sprawie tej podniesiono także zarzut procesowy (uznany przez SN za nietrafny) niewyłączenia biegłego, który sporządzał opinię w sprawie, a przy tym incydentalnie współpracował z pozwanym, sporządzając m.in. opinię w postępowaniu likwidacyjnym. Wywody SN w tej kwestii nie przekonują. SN oparł się w szczególności na orzeczeniu z 1991 r., zgodnie z którym potrzebne jest wykazanie związku, że wynik sprawy będzie oddziaływać na prawa i obowiązki sędziego (odpowiednio: biegłego). Tymczasem nowszy nurt orzecznictwa krajowego oraz orzecznictwa ETPCz podkreśla, że dobro wymiaru sprawiedliwości wymaga usuwania wszelkich racjonalnych wątpliwości co do bezstronności (por. np. uzasadnienie wyroku TK z 20 lipca 2004 r., sygn. SK 19/2002: „usuwanie choćby pozorów braku bezstronności”, wyroki ETPCz: Academy Trading Ltd. v. Grecja, 30342/96 i McGonnel v. W. Brytania, 28488/95, Sander v. W. Brytania, 34129/96, Sigurdsson v. Islandia, 39731/98 oraz Delcourt v. Belgia, A 53, w którym stwierdzono: „Sądy muszą dbać o to, aby również w społecznym przekonaniu były zawisłe i bezstronne. Wymiar sprawiedliwości nie tylko należy sprawować, ale jeszcze ponadto pokazywać, że się tak właśnie czyni”).

Prawo cywilne procesowe

Brak zdolności procesowej w sprawie o rozwód małżonka częściowo ubezwłasnowolnionego. Zakres obowiązków kuratora

Uchwałą z 21 grudnia 2017 r., III CZP 66/17, SN przesądził o braku zdolności procesowej małżonka częściowo ubezwłasnowolnionego w sprawie o rozwód. Zwraca uwagę doskonałe, głębokie uzasadnienie, będące prawdziwą perełką sztuki prawniczej. Sąd Najwyższy przeprowadził analizę zagadnienia, odwołując się zarówno do historii przed- i powojennego prawa procesowego, do nowych projektów legislacyjnych, jak również do regulacji zawartych w prawie UE (Rekomendacja Komitetu Ministrów Rady Europy nr R (99)4 z dnia 23 lutego 1999 r. w sprawie zasad dotyczących ochrony prawnej dorosłych niemogących samodzielnie prowadzić swoich spraw) i międzynarodowej Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych, sporządzonej w Nowym Jorku w dniu 13 grudnia 2006 r. (Dz.U. z 2012 r. poz. 1169), przy czym w tym ostatnim wypadku SN dokonał interpretacji art. 12 Konwencji z uwzględnieniem jej obcojęzycznych tekstów oraz oficjalnego komentarza do tego postanowienia. Powołano też orzecznictwo TS UE i ETPCz oraz podkreślono wagę wykładni przyjaznej Konstytucji. W konsekwencji słusznie SN zasygnalizował konieczność zmian ustawowych, gdyż wykładnia obowiązujących przepisów nie jest w tym wypadku wystarczającym instrumentem.

W dalszej części uzasadnienia SN wyszedł poza zakres bezpośrednio objęty pytaniem prawnym i dodał ważne wskazówki co do obowiązków kuratora. Stwierdził mianowicie, że decyzja kuratora co do zatwierdzenia czynności dokonanych osobiście przez osobę niezdolną procesowo powinna być oparta na kryterium dobra osoby, dla której ustanowiono kuratelę. Specyfika kurateli dla osoby pełnoletniej i jej ukierunkowanie na pomoc w prowadzeniu spraw wymaga, aby  dobro  to  było  rozumiane  przede  wszystkim  w sposób  subiektywny, akcentujący prawo osoby objętej kuratelą do decydowania o swoim życiu i kształtowania go zgodnie ze swoją wolą, w tym także co do pozostawania w związku małżeńskim. Pomoc udzielana przez kuratora powinna sprowadzać się zatem przede wszystkim do zbadania, czy osoba ta rozumie znaczenie tej czynności, potrafi ocenić jej jurydyczne skutki, czy dokonała ich oceny i zdaje sobie z nich sprawę oraz czy decyzja o wszczęciu procesu pochodzi od niej, anie została podjęta pod wpływem osób trzecich. W razie potrzeby kurator powinien udzielić osobie, dla której został ustanowiony, niezbędnego wsparcia w tym zakresie. Jeżeli ocena tych elementów wypada pozytywnie, kurator powinien respektować decyzję o wytoczeniu powództwa, i jeżeli zostanie ona podtrzymana, podjąć działania w celu zatwierdzenia tej czynności oraz kontynuowania procesu. Sąd Najwyższy wskazał, że jeżeli w ocenie sądu rozwodowego, w świetle materiału sprawy, odmowa zatwierdzenia czynności przez kuratora budzi wątpliwości w kontekście dobra osoby objętej kuratelą (rozumianego w przedstawiony wyżej sposób), możliwe jest zwrócenie się przez sąd orzekający do sądu opiekuńczego o rozważenie potrzeby udzielenia kuratorowi stosownego polecenia. W uzasadnieniu wspomina się też o instrumentach przeciwdziałających bierności kuratora. Wreszcie SN przypomniał, że zgodnie z art. 199 § 2 k.p.c. odrzucenie pozwu z powodu braku zdolności procesowej ubezwłasnowolnionego częściowo powoda nie może nastąpić a limine, lecz dopiero wówczas, gdy brak ten nie zostanie uzupełniony przez wstąpienie do procesu kuratora.

Wynagrodzenie dla adwokata reprezentującego współuczestników formalnych

Postanowieniem z 15 grudnia 2017 r., III CZP 107/17, SN rozstrzygnął, że orzekając o kosztach procesu, sąd nie może ustalić wynagrodzenia pełnomocnika będącego adwokatem lub radcą prawnym poniżej wysokości stawki minimalnej określonej we właściwym rozporządzeniu, nawet gdy wszyscy współuczestnicy formalni są reprezentowani przez jednego pełnomocnika, choćby w ocenie sądu łączne wynagrodzenie nie odpowiadało nakładowi pracy i czasu pełnomocnika. Rozstrzygnięcie jest trafne, tym bardziej że przepisy nie przewidują w takim wypadku analogicznego obniżenia opłat sądowych pobieranych od każdego współuczestnika.

Zasada stałości wartości przedmiotu zaskarżenia

W uzasadnieniu postanowienia z 6 grudnia 2017 r., I CZ 131/17, SN przypomina, że do wartości przedmiotu sporu nie wlicza się odsetek za opóźnienie (art. 481 k.c.). Rozszerzenie przedmiotu zaskarżenia o wartość odsetek za dalszy okres opóźnienia nie może naruszać zasady stałości wartości przedmiotu zaskarżenia. Tak więc doliczenie odsetek nie jest sposobem na osiągnięcie pułapu dopuszczalności skargi kasacyjnej.

Strona przegrywająca proces

Zgodnie z postanowieniem SN z 24 listopada 2017 r., III CZP 67/17, na potrzeby rozstrzygnięcia o kosztach stroną przegrywającą proces jest powód, jeżeli jego roszczenie wygasło w trakcie postępowania na skutek spełnienia świadczenia, a powód nadal popiera powództwo. W takim bowiem wypadku, zgodnie z zasadą aktualności wyrażoną w art. 316 § 1 k.p.c., sąd wydaje wyrok, biorąc za podstawę stan rzeczy istniejący w chwili zamknięcia rozprawy. Powód, aby otrzymać koszty, powinien wówczas cofnąć pozew, aby postępowanie zostało umorzone. W omawianej sprawie chodziło o powództwo o wyłączenie maszyn z masy upadłości, co do których powód następnie w toku procesu złożył oświadczenie jako zastawnik zastawu rejestrowego, że przejmuje je na własność (co prowadzi do takiego skutku, jakby pozwany spełnił świadczenie). Jednakże ze względu na pewną niejasność przepisów Prawa upadłościowego i naprawczego, a zwłaszcza art. 328 § 1 i art. 330, powód nie był pewny skuteczności swojego oświadczenia, dlatego nie cofnął pozwu.