O becnie kobiety stanowią połowę stanu adwokackiego, a wśród najmłodszych adwokatów i wśród aplikantów adwokackich wyraźnie dominują. Pomyśleć, że jeszcze przed stu laty w adwokaturze polskiej nie było żadnej kobiety. Mało, nie było kobiet na studiach prawniczych, bo dopiero od tego roku, roku niepodległości, zostały one dopuszczone – początkowo na próbę – na uniwersyteckie wydziały prawnicze. Podobnie było w wielu krajach europejskich. Dominowało patrzenie „prawnorzymskie” i zakaz wprowadzony po tym, jak w pierwszym wieku przed Chrystusem odważna kobieta imieniem Kafrania czy też Afrania (żona senatora Liceniusza Bukcjonisa) odważyła się stawać przez sądem we własnych sprawach i w sprawach innych. Zakaz ów powtarzali kolejni juryści. Sam Cyceron pisał o tym, że „każda kobieta z powodu słabości umysłu znajdowała się pod władzą opiekuna”. Zakaz przeszedł do Digestów Justyniańskich, a wraz z recepcją prawa rzymskiego wszedł do świadomości prawników europejskich [za M. Jońca, 2010, EP, nr 3 (114)]. W odleglejszych czasach, przedrzymskich, np. w państwie babilońskim za czasów Hammurabiego – jak dowodził Mojżesz Schorr – kobiety mogły zajmować urzędy w wymiarze sprawiedliwości, w tym być sędziami.

Droga kobiet do adwokatury była długa. Historycy adwokatury doszukiwali się „adwokatki” w postaci św. Jadwigi (śląskiej), żony księcia Henryka Brodatego, i postulowali nawet uczynienie z niej patronki Adwokatury. Jej działalność dobroczynna nie może być jednak traktowana jako działalność adwokacka. Fakty są takie, że do końca XIX w. kobiet wśród adwokatów nie było we wszystkich krajach naszej cywilizacji. Wynikało to oczywiście z faktu, że kobiety nie miały pełnej zdolności do czynności prawnych, były podporządkowane mężczyźnie: ojcu, bratu, mężowi. Nie mogły się kształcić w kolegiach jezuickich, pijarskich czy gimnazjach protestanckich. Co prawda ksiądz Erazm z Rotterdamu upominał się o edukację kobiet, pokazując też wzorzec uczonych pań, jak córki św. Tomasza Morusa, i ośmieszając prymitywizm zakonników (Rozmowa opata z Magdaleną), ale nie wpłynęło to na zasadniczą zmianę pozycji kobiety w feudalnym społeczeństwie.

Ileż musiało upłynąć wody, żeby słowa wypowiedziane na początku naszej ery przez współtwórcę chrześcijaństwa św. Pawła z Tarsu do równej w prawach wobec siebie wspólnoty chrześcijańskiej – „Nie ma już Żyda ani poganina, nie ma już niewolnika ani człowieka wolnego, nie ma już mężczyzny ani kobiety, wszyscy  bowiem jesteście kimś jednym w Chrystusie Jezusie” [Ga 3, 28] – przyniosły rzeczywisty skutek w całym naszym kręgu cywilizacyjnym, równość prawną kobiety i mężczyzny.

Rzeczpospolita Polska wraz z odzyskaniem niepodległości w 1918 r. uczyniła kobietę równą mężczyźnie w sferze politycznej. Nastąpiło to na mocy dekretu Naczelnika Państwa Józefa Piłsudskiego z 28 listopada 1918 r., dziesięć dni po objęciu przez niego władzy w odtwarzanym państwie i niemal miesiąc przed wydaniem dekretu w przedmiocie statutu tymczasowego Palestry Państwa Polskiego. Odtąd kobiety uzyskały bierne i czynne prawo wyborcze. W 1919 r., gdy wyłoniony został pierwszy polski parlament – jednoizbowy Sejm Ustawodawczy, w ławach poselskich zasiadły pierwsze panie posłanki określane wówczas „posełkami” lub „posełkiniami”. Było ich osiem. Najmłodsza miała 33 lata, najstarsza zaś 52.

Lidia Poët (1855– 1949), pierwsza europejska i włoska adwokatka, która zaczęła praktykować w 1883 r.

Najmłodsza, Zofia Moczydłowska, to nauczycielka i działaczka feminizująca związana z Narodowym Zjednoczeniem Ludowym. Anna Piasecka i Franciszka Wilczkowiakowa reprezentowały chadecję, a wywodziły się z ziemiaństwa. Dwie panie były związane z endecją: Zofia Sokolnicka i Gabriela Balicka-Iwanowska. Dwie inne, Irena Kosmowska i Jadwiga Dziubińska – z PSL Wyzwolenie. PPS reprezentowały natomiast Zofia Moraczewska, żona byłego premiera Jędrzeja Moraczewskiego oraz Justyna Budzińska-Tylicka, która – jak wykazali historycy – była najprawdopodobniej najbardziej zasłużoną dla wydania przez Naczelnika Państwa dekretu z 28 listopada 1918 r. Jak widać, w Sejmie Ustawodawczym zasiadły kobiety reprezentujące wszystkie istotne barwy polityczne (z wyjątkiem mniejszości narodowych).

Kobieta na liście adwokatów w Polsce pojawiła się znacznie później. Było to 1 kwietnia 1925 r. …, ale po kolei.

Kalendarium

Od połowy XIX w. rozpoczyna się proces, który po pół wieku doprowadzi do uzyskania przez kobiety czynnego i biernego prawa wyborczego oraz uzyskania prawa do wykonywania wielu zawodów dotychczas zastrzeżonych dla mężczyzn. Ruchy feministyczne doprowadzają do reakcji prawnych zakazujących kobietom wykonywania niektórych zawodów, a po latach do odchodzenia od owych zakazów.

1874 – carski ukaz wyraźnie zakazuje występowania przed sądem kobiet jako pomocników adwokatów przysięgłych.

1878 – w prawo niemieckie wyraźnie wpisano zakaz wykonywania zawodu przez kobiety

1879 – Belva Ann Bennett Lockwood (1830– 1917) była pierwszą kobietą, która dopuszczono do występowania przed Sądem Najwyższym, gdzie po raz pierwszy wystąpiła rok później.

1883 – 9 sierpnia 1883 r. Lidia Poët zostaje wpisana na listę adwokatów w Turynie, tym samym jest pierwszą adwokatką we Włoszech i pierwszą kobietą adwokat w Europie. Niestety wpis został oprotestowany i po – śledzonych w kraju i za granicą – postępowaniach przed sądem apelacyjnym i kasacyjnym uznany za bezskuteczny. Odtąd Lidia występowała obok brata, adwokata. Adwokatem w pełni praw została dopiero w 1920 r., w wieku 65 lat.

1884 – na paryskim wydziale prawa pojawiają się pierwsze dwie studentki (w Niemczech pierwsze panie na studiach prawniczych pojawiły się w 1908 r.).

1891 – na łamach „Tygodnika Ilustrowanego” opublikowała rozprawy o przyczynach przestępczości dr Józefa Joteyko (1866–1928), która ukończyła studia przyrodnicze i lekarskie we Francji. Specjalizowała się i wykładała też  psychologię. Była pierwszą kobietą, która objęła katedrę w Collège de France.

1892 – w USA batalia o prawa dostępu kobiet do zawodu adwokackiego zakończyła się uzyskaniem licencji przez Myrę Bradwell (1831–1894).

1897 – sąd paryski jednogłośnie dopuścił do przysięgi i przyjął w poczet obrońców licencjatkę i doktora prawa pannę Joanne Chavin.

18 czerwca 1899 r. Izba Deputowanych 319 głosami przeciwko 174 przyjęła wniosek jednego z posłów o dopuszczenie kobiet do adwokatury; senat francuski ostatecznie rzecz przypieczętował 30 października 1900 r

22 czerwca 1900 r. – na Uniwersytecie Jagiellońskim powołano specjalną komisję, która miała stwierdzić, czy na wydział prawniczy można przyjmować kobiety. Po miesiącu stwierdzono, że nie.

1900 – w USA zawód adwokata wykonuje ok. 300 kobiet.

1900 – pierwsza Polka – Antonina Peterson – ukończyła w stanie Wisconsin wydział prawny

1903 – 11 grudnia – profesorowie Wydziału Prawa Uniwersytetu Lwowskiego popierają inicjatywę dopuszczenia do studiów prawniczych kobiet, co trzy lata wcześniej poparł Senat. Sprawa nie zyskała akceptacji w Wiedniu.

1908 – mimo braku regulacji centralnych Wydział Prawa Uniwersytetu Lwowskiego zezwolił na uczęszczanie na wykłady prawnicze pierwszej kobiecie, studentce Wydziału Filozoficznego Zofii Kolischer.

1908 – w Rosji przyjęto kilka kobiet w poczet pomocników adwokatów przysięgłych, a wśród nich Polkę Janinę Podgórską, którą moskiewska rada adwokacka zaakceptowała z poręczenia wybitnego polskiego adwokata praktykującego w Moskwie Aleksandra Lednickiego, w którego kancelarii Podgórska pracowała.

1909 – 15 lutego Janina Podgórska została przedstawiona na posiedzeniu Koła Prawników Polskich w Warszawie jako „nowy członek tego stowarzyszenia, pomocnik adwokata przysięgłego”.

1913 – w Dumie rosyjskiej procedowano „Projekt ustawy o nadaniu kobietom prawa wstępu do adwokatury”, popierany m.in. przez prof. Nikołaja Tagancewa. Ostatecznie projekt przepadł, jako efekt walki z „feminizacją”.

28 czerwca 1914 r. – we Lwowie obradował „Sejm Adwokatury Polskiej”, czyli pierwszy Zjazd Adwokatów Polaków ze wszech stron. Jednym z postulatów zgłoszonych podczas zjazdu jest dopuszczenie kobiet do studiów prawniczych i do adwokatury.

1915 – w Warszawie powstaje polski Uniwersytet Warszawski. Na Wydział Prawa zapisało się 46 kobiet. Uniwersytety w Krakowie i we Lwowie nie dopuszczały jeszcze kobiet do studiów prawniczych. Po roku liczba ta spadła do 15. W 1920 r. pierwsza kobieta otrzymała dyplom ukończenia studiów prawniczych UW. W tym czasie na wydziale studiowało już 149 pań.

1918 – Dekret Naczelnika Państwa z 24 grudnia 1918 r. w przedmiocie statutu tymczasowego Palestry Państwa polskiego w art. 3 stanowi, że „adwokatem może zostać każdy obywatel Państwa Polskiego bez różnicy płci, który: a) ukończył wydział prawny uniwersytetu krajowego, b) odbył aplikację sądową i adwokacką w myśl przepisów niniejszej ustawy i złożył egzamin sądowy i adwokacki, c) jest pod względem moralnym nieposzlakowany.

1919 – w marcu powstają pierwsze izby adwokackie w Warszawie i w Lublinie oraz pierwsza NRA. Na liście aplikantów pojawiają się pierwsze kobiety, w tym w Warszawie Helena Wiewiórska.

Adwokat Helena Wiewiórska – pierwsza kobieta adwokat w Polsce, wpisana na listę adwokatów Izby Adwokackiej w Warszawie 1 kwietnia 1925 r., w 1919 r. na listę aplikantów adwokackich

18 września 1920 r. – wydanie poranne dziennika „Rzeczpospolita” doniosło: „Pierwsza w Polsce obrona wnoszona przez kobietę adwokata”. Aplikantka adwokacka Bolesława Rappaportówna broniła oskarżonego o kradzież młodzieńca.

1923 – w styczniu prasa poinformowała o pierwszej obronie „adwokat”, wł. apl. adw. Heleny Wiewiórskiej.

1925 – 1 kwietnia – wpis na listę adwokatów Izby Adwokackiej w Warszawie Heleny Wiewiórskiej. W tym czasie na liście aplikantów adwokackich w Warszawie było 11 pań.

1939 – w Polsce zawód wykonywało ok. 200 adwokatek.

1939–1945 – kobiety adwokatki padają ofiarami reżimów hitlerowskiego i komunistycznego. Wiele pochodzenia żydowskiego zostało zamordowanych w ramach Holokaustu. Żołnierzem AK i działaczką w Polskim Państwie Podziemnym na terenie Warszawy była aplikantka adwokacka Jadwiga Rutkowska (1910–1994), która w czasie Powstania Warszawskiego była jedną z odpowiedzialnych za drukarnie i kolportaż druków oraz dokumentowanie fotograficzne i filmowe Powstania. Uczestniczką Powstania była pierwsza kobieta adwokat w Częstochowie (od 1929 r.) Dorota Hassenfeld (1903–1980), ukrywająca się pod fałszywym nazwiskiem. Podobnie pod fałszywym nazwiskiem angażowała się w konspirację w Warszawie, w tym w PPS WRN oraz w Radzie Pomocy Żydom „Żegota” adwokat Aniela Steinsbergowa (1896–1988).

1953 – od lutego do kwietnia obowiązki dziekana ORA w Krakowie pełniła adw. Elżbieta Witkowska, pierwsza kobieta na tym stanowisku.

1953 – w październiku dziekanem ORA w Opolu została adw. Irena Stelmach i funkcję tę sprawowała do maja 1956 r. W następnych latach dziekanami ORA w Opolu były też Kazimiera Biernat (1982–1998) i Maria Fułat-Karbowska (1998–2004).

1979 – pierwsza kobieta adwokat Maria Budzanowska została wiceprezesem NRA.

1983 – adwokatka Maria Budzanowska została prezesem NRA. Zmuszona została do ustąpienia z funkcji w kwietniu 1985 r.

Adwokat Maria Budzanowska – pierwsza kobieta prezes Naczelnej Rady Adwokackiej

2007 – prezesem NRA została adw. Joanna Agacka-Indecka. Wcześniej była (w latach 2004– 2007) wiceprezesem NRA. Zginęła 10 kwietnia 2010 r. w katastrofie smoleńskiej. W składzie Prezydium NRA w latach 2007–2010 były adwokatki: Ewa Krasowska, Joanna Kaczorowska, dr Małgorzata Kożuch.

2018 – trzy adwokatki są dziekanami rad adwokackich: Agnieszka Zemke-Górecka (Białystok), Justyna Mazur (Bydgoszcz) i Aleksandra Przedpełska (Częstochowa). W składzie Prezydium NRA pracuje adw. Anisa Gnacikowska. W składzie NRA znajdują się ponadto dwie adwokatki: adw. dr Małgorzata Kożuch i adw. Mirosława Pietkiewicz. Wiceprezesem WSDA jest adw. Małgorzata Tyszka-Hebda, a wśród sędziów są adw. Ewa Czarnynoga (IA Katowice), adw. Sylwia Gregorczyk-Abram (IA Warszawa), adw. Aurelia Koksztys-Łuć (IA Wałbrzych) i adw. Danuta Barbara Pomorska (IA Radom).

Adwokat Joanna Agacka-Indecka – prezes NRA w latach 2007– 2010, zginęła w katastrofie smoleńskiej