ABSTRAKT

Artykuł poświęcony jest analizie zakresu obowiązku alimentacyjnego osób odbywających karę pozbawienia wolności w perspektywie dogmatycznoprawnej oraz funkcjonalnej. Przedmiotem rozważań jest wpływ osadzenia w zakładzie karnym na możność wykonywania obowiązku alimentacyjnego oraz na skuteczność dochodzenia i egzekwowania świadczeń alimentacyjnych na rzecz uprawnionych. W opracowaniu zrekonstruowano normatywny model obowiązku alimentacyjnego, wynikający w szczególności z przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego oraz Kodeksu postępowania cywilnego, uwzględniając aktualne kierunki orzecznictwa sądowego. Analiza została uzupełniona danymi statystycznymi dotyczącymi skazanych zobowiązanych do alimentacji, ich odpłatnego zatrudnienia oraz potrąceń z wynagrodzenia za pracę, pozyskanymi z zasobów Służby Więziennej. Szczególną uwagę poświęcono relacji między ograniczeniem możliwości zarobkowych osoby pozbawionej wolności a konstytucyjnie chronionym dobrem dziecka, a także znaczeniu instytucji Funduszu Alimentacyjnego jako instrumentu kompensacyjnego w razie nieskuteczności egzekucji. W zakończeniu sformułowano wnioski de lege lata oraz wybrane postulaty de lege ferenda, zmierzające do zwiększenia efektywności wykonywania obowiązku alimentacyjnego w warunkach izolacji penitencjarnej.

Niniejsza publikacja poświęcona jest obowiązkowi alimentacyjnemu osób przebywających w warunkach penitencjarnych. Ze względu na obszerny zakres treściowy tej problematyki artykuł zawężono do syntetycznej analizy stanu prawnego odnoszącego się do obowiązku alimentacyjnego osób odbywających karę pozbawienia wolności. To złożone zagadnienie wymaga szerokiego ujęcia, a jego pełne opracowanie wymagałoby pogłębionej analizy, wszak już sama problematyka obowiązku alimentacyjnego na gruncie k.r.o. wypełniłaby z naddatkiem ramy obszernej monografii. Z tego też powodu konieczne okazało się zawężenie pola badawczego i omówienie jedynie wybranych zagadnień.  W niniejszym opracowaniu zastosowano dwa zasadnicze podejścia metodologiczne: analizę dogmatycznoprawną oraz analizę statystyczną. Analiza dogmatycznoprawna została wykorzystana do rekonstrukcji i oceny obowiązujących unormowań prawnych dotyczących zakresu obowiązku alimentacyjnego osób odbywających karę pozbawienia wolności, z uwzględnieniem ich wykładni dokonywanej w judykaturze oraz utrwalonych kierunków interpretacyjnych prezentowanych w doktrynie. Analiza statystyczna posłużyła natomiast do opracowania i interpretacji danych liczbowych odnoszących się do populacji skazanych zobowiązanych do alimentacji, w szczególności liczby dokonywanych względem nich potrąceń z wynagrodzenia za pracę oraz dynamiki zmian w tym zakresie w badanym okresie. Obie wskazane metody zostały zastosowane w sposób komplementarny, co umożliwiło skonfrontowanie wyników analiz normatywnych z danymi empirycznymi. Takie ujęcie pozwoliło na wzajemną weryfikację i porównywanie wyników uzyskanych przy użyciu każdej z metod, zwiększając tym samym wiarygodność oraz rzetelność przeprowadzonych ustaleń.

WPROWADZENIE

Wśród wielu problemów praktycznych związanych ze stosowaniem przepisów dotyczących realizacji obowiązku alimentacyjnego istotne miejsce zajmuje kwestia wykonania tego obowiązku przez osobę odbywającą karę pozbawienia wolności. Mimo iż obowiązek świadczeń alimentacyjnych, który wynika z określonych więzów rodzinno-prawnych, ma charakter obowiązku prawnego, to jest to także obowiązek moralny pomocy członkom rodziny, którzy samodzielnie nie są w stanie zaspokoić swoich potrzeb.   Rodzina jest podstawową instytucją życia społecznego, stanowiącą grupę społeczną, którą łączą ze sobą wyjątkowe więzi, oparte na miłości, bezpieczeństwie i zaufaniu. Każda rodzina dla poprawnego spełniania swoich funkcji potrzebuje zaspokojenia podstawowych potrzeb, w tym potrzeb materialnych. Jest to podstawa dla dobra i bezpieczeństwa tej instytucji.     Fakt przebywania w zakładzie karnym stanowi niewątpliwie okoliczność ograniczającą możliwość wykonywania pracy zarobkowej przez osobę pozbawioną wolności, jednakże mimo obiektywnych utrudnień, niewykluczającą jej.  Istotne znaczenie przy omawianiu problematyki obowiązku alimentacyjnego wśród osób odbywających karę pozbawienia wolności ma także prawidłowe określenie ich możliwości zarobkowych. W tym właśnie kontekście należy rozważyć także, czy popełnienie przestępstwa skutkującego karą pozbawienia wolności może być uznane za ważny powód utraty zarobków, skutkujący obniżeniem wysokości dotychczas otrzymywanych przez uprawnionego alimentów albo umorzeniem powstałych dotychczas zaległości alimentacyjnych w ogóle. Czy też fakt odbywania przez zobowiązanego kary pozbawienia wolności może usprawiedliwiać wynikającą stąd zmianę w jego możliwościach zarobkowych?  Charakter roszczeń alimentacyjnych wymaga szczególnej ochrony ich realizacji, zwłaszcza w sytuacji, gdy osoba do nich zobowiązana trafia do zakładu karnego. Należy bowiem zwrócić uwagę, że kiedy zobowiązany do alimentacji przebywa w zakładzie karnym, to zazwyczaj jego rodzina potrzebuje środków utrzymania bardziej niż wcześniej, ponieważ jej budżet pomniejszył się o dochód, jaki wnosił osadzony zobowiązany do alimentacji, co jest szczególnie wyraźne w rodzinach, w których doszło do utraty głównego żywiciela. Ponadto z chwilą osadzenia w izolacji penitencjarnej, dla pozostających na wolności bliskich pojawiają się dodatkowe koszty związane z organizowaniem pomocy prawnej, wysyłaniem paczek lub przekazów pieniężnychA. Jarzębińska, Alimentacja dziecka przez rodzica osadzonego w zakładzie karnym, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” 2022/7, s. 52..

OBOWIĄZEK ALIMENTACYJNY

Obowiązek alimentacyjny, ujęty w art. 128 k.r.o., polega na dostarczaniu środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania osobom do tego uprawnionym. Istnieje on przede wszystkim względem małoletnich dzieci, a nadto stanowi on urzeczywistnienie ustawowego obowiązku troszczenia się o fizyczny i duchowy rozwój dziecka, o którym mowa w art. 96 zd. 2 k.r.o.   Zakres obowiązku alimentacyjnego oraz zasady świadczenia alimentów zostały szczegółowo uregulowane w art. 128–144 k.r.o. Zgodnie z powyższymi przepisami zasadą jest, że obowiązek alimentacyjny wynika wprost z pokrewieństwa, a także z innych więzi o charakterze osobistym, z którymi ustawodawca wiąże jego istnienieZob więcej H. Haak, A. Haak-Trzuskowska, Obowiązek alimentacyjny. Komentarz do art. 128–144(1) KRO oraz związanych z nimi regulacji k.p.c., Warszawa 2020.. W stosunku do dziecka pozostającego wraz z rodzicami (małżonkami) we wspólnocie rodzinnej, powinność dostarczania środków utrzymania występuje w ramach obowiązku każdego z małżonków do przyczyniania się do zaspokajania potrzeb rodziny (art. 27 k.r.o.)  T. Smyczyński, Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dziecka. Polityka socjalna państwa, Wrocław 1978, s. 51–52; T. Smyczyński (w:) System prawa prywatnego, t. 12, Prawo rodzinne i opiekuńcze, red. T. Smyczyński, Warszawa 2011, s. 753; T. Sokołowski, Prawo rodzinne. Zarys wykładu, Poznań 2013, s. 207–208., zaś tzw. „zwykły obowiązek alimentacyjny”W literaturze stosowanie terminu „zwykły obowiązek alimentacyjny” ma na celu odróżnienie go od obowiązku uregulowanego w art. 27 k.r.o. – zob. np. J. Gwiazdomorski (w:) System prawa rodzinnego i opiekuńczego, red. J.S. Piątkowski, Wrocław 1985, s. 251. pojawia się przeważnie w stosunku do rodzica, który nie pozostaje we wspólnocie rodzinnej.  Ustawodawca traktuje obowiązek alimentacyjny przede wszystkim jako zobowiązanie wynikające ex lege z różnych powiązań rodzinnych. Uzależnia obowiązek ten od stopnia pokrewieństwa, powinowactwa lub przysposobienia oraz od tego, czy osoby uprawnione są zdolne do samodzielnego utrzymaniaPrzepisy k.r.o. zaliczają do obowiązku alimentacyjnego również zobowiązania wynikające z powiązań quasi-rodzinnych, regulując obowiązek ojca pozamałżeńskiego dziecka zapewnienia matce tego dziecka przez pewien czas środków utrzymania (art. 141 i 142 k.r.o.) oraz obowiązek dostarczania środków utrzymania i wychowania w stosunkach między pasierbem a ojczymem lub macochą (art. 144 k.r.o.). Obowiązkiem dostarczania środków utrzymania ustawodawca objął także osoby, między którymi więzy rodzinne ustały, np. między byłymi małżonkami (art. 60 k.r.o.) oraz po rozwiązaniu przysposobienia (art. 125 § 1 k.r.o.). Por. uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNC 1988/4, poz. 42.. Oznacza to, że obowiązek alimentacyjny może trwać nawet do końca życia dziecka, jeżeli jego niezdolność do samodzielnego utrzymania się ma charakter stały, wynikający np. z choroby lub niepełnosprawnościZob. K. Pietrzykowski (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Legalis 2020, art. 133, Nb 12.. Obowiązek alimentacyjny rodziców względem dzieci może być realizowany w dwojaki sposób. Po pierwsze, poprzez dostarczanie środków utrzymania, a po drugie, poprzez osobiste starania o utrzymanie i wychowanie dziecka. Ten drugi obejmuje w szczególności powinność starania o zdrowie małoletniego, jego rozwój fizyczny i umysłowy, a także stworzenie możliwości zdobycia wykształcenia. Oznacza to, że na rodzicach spoczywa obowiązek nie tylko w zakresie zakupu żywności czy odzieży, ale także w zakresie zaspokojenia ich potrzeb kulturalnych i wypoczynku, a także dostarczania środków wychowania (kształcenia)Uchwała Sądu Najwyższego z dnia 16.12.1987 r., III CZP 91/86, OSNC 1988/4, poz. 42.. Zakres obowiązku alimentacyjnego jest uzależniony od usprawiedliwionych potrzeb dziecka, które należy oceniać m.in. przez pryzmat wieku, stanu zdrowia, wykształcenia, wymagań żywieniowych, warunków mieszkaniowych, a także ograniczony możliwościami zarobkowymi osób zobowiązanych do jego utrzymania. W szczególności usprawiedliwionych potrzeb nie można odrywać od pojęcia zarobkowych i majątkowych możliwości zobowiązanego, a także od zasady równej stopy życiowej. Pojęcia te w praktyce pozostają we wzajemnej zależności i obie przesłanki rzutują na siebie, zwłaszcza przy ustalaniu przez sąd wysokości alimentówOprócz obowiązku alimentacyjnego rodziców względem ich małoletnich dzieci istnieje także obowiązek alimentacyjny dzieci wobec rodziców, którzy znajdują się w niedostatku, oraz pomiędzy byłymi małżonkami. Zgodnie z art. 128 k.r.o. obowiązek dostarczania środków utrzymania, a w miarę potrzeby także środków wychowania (obowiązek alimentacyjny), obciąża krewnych w linii prostej oraz rodzeństwo. Obowiązek ten obciąża zstępnych przed wstępnymi, a wstępnych przed rodzeństwem (art. 129 § 1 k.r.o.). Zgodnie zaś z dyspozycją art. 60 § 1 k.r.o. małżonek rozwiedziony, który nie został uznany za wyłącznie winnego rozkładu pożycia i który znajduje się w niedostatku, może żądać od drugiego małżonka rozwiedzionego dostarczania środków utrzymania w zakresie odpowiadającym usprawiedliwionym potrzebom uprawnionego oraz możliwościom zarobkowym i majątkowym zobowiązanego. Zob. więcej T. Smyczyński, Pojęcie i metody pomiaru niedostatku jako przesłanki obowiązku alimentacyjnego, PiP 1982/12; J. Deputat, Powinność dziecka wobec rodziców na podstawie kodeksu rodzinnego i opiekuńczego (w:) Prawo małżeńskie jego relacje z innymi gałęziami prawa, Olsztyn 2017, s. 10; Uchwała Pełnego Składu Izby Cywilnej i Administracyjnej z dnia 16.12.1987 roku sygn. akt.: III CZP 91/86, https://standardyprawa.pl/orzeczenie/377787 (dostęp: 24.05.2023 r.); J. Gwiazdomorski, „Alimentacyjny” obowiązek między małżonkami, Warszawa 1970; I. Pawliczak, Dochodzenie alimentów na podstawie art 60 k.r.o. w razie właściwości prawa obcego do rozwiązania małżeństwa, „Studia Prawnicze” 2017; Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz aktualizowany, t. 1, Art. 1–729, red. A. Jakubecki, LEX/el. 2019, art. 444; Uchwała SN z 26.03.1969 r., III CZP 16/69, OSNC 1969/12, poz. 211..

MOŻLIWOŚCI ZAROBKOWE OSOBY POZBAWIONEJ WOLNOŚCI

Rozważając kwestię alimentów od osoby pozbawionej wolności, w pierwszej kolejności należy odróżnić sytuację skazanego, który przed osadzeniem posiadał stabilne zatrudnienie i możliwości zarobkowe, od sytuacji osoby, która już wcześniej wykazywała strukturalną niezaradność życiową. Gdy osoba skazana na karę pozbawienia wolności przebywa w zakładzie karnym na skutek popełnienia przestępstwa, którego skutki mogła i powinna była przewidzieć, nie można co do zasady przerzucać całego ciężaru utrzymania dziecka na rodzica pozostającego na wolności – tym bardziej że to na nim spoczywa codzienny ciężar wykonywania pieczy i wychowania małoletniego, a z kolei możliwości zarobkowe skazanego ulegają istotnemu ograniczeniu z uwagi na warunki odbywania karyUchwała Sądu Najwyższego z dnia 26.05.1995 r., sygn. akt: III CZP 178/94.. Sąd, ustalając wysokość obowiązku alimentacyjnego, nie opiera się na faktycznie uzyskiwanych przez zobowiązanego dochodach, ale na jego możliwościach zarobkowych, biorąc pod uwagę pełne wykorzystanie przez niego posiadanych sił fizycznych i zdolności umysłowych. Fakt przebywania zobowiązanego w warunkach penitencjarnych zasadniczo nie może rodzić przecież korzystnych dla niego skutków prawnych. Szczególnie wtedy, gdy osoba skazana na karę pozbawienia wolności przebywa w zakładzie wyłącznie w wyniku własnego zawinionego zachowania, którego skutki mogła i powinna przewidzieć. A zatem odbywanie kary o charakterze izolacyjnym nie może stanowić nagrody dla zobowiązanego skutkującej przerzuceniem wszystkich wydatków związanych z utrzymaniem małoletniego na rodzica pozostającego na wolności. Tym bardziej że rodzic ten swój obowiązek alimentacyjny realizuje w formie świadczonej opieki i wychowania małoletniego, osadzony zaś z chwilą umieszczenia w zakładzie karnym, z przyczyn oczywistych, w tym wychowaniu przestaje uczestniczyć.  Problematyka ta była przedmiotem analizy Sądu Najwyższego, który w uchwale 7 sędziów stwierdził, że zakres świadczeń alimentacyjnych jest uzależniony m.in. od możliwości zarobkowych i majątkowych zobowiązanego, jednakże możliwości te należy ustalać z pominięciem wymienionych w przepisie zdarzeń, które je faktycznie ograniczają lub nawet usuwają. Przebywanie w zakładzie karnym nie powoduje zatem, że obowiązek alimentacyjny względem małoletniego zostaje z tego powodu automatycznie ograniczonyZ kolei w orzeczeniu z sierpnia 1995 r. (III CZP 94/95) SN wskazał, że „nie jest uzasadnione jednakowe traktowanie takich spraw wniesionych przeciwko sprawcom nieumyślnych przestępstw w szczególności przestępstw komunikacyjnych, którzy swoim dotychczasowym postępowaniem nie dawali powodów do przypisywania im zachowań utrudniających realizację obowiązku alimentacyjnego i spraw dotyczących osób skazanych za czyny popełnione z pobudek chuligańskich, w szczególności wymierzonych przeciwko rodzinie, w okolicznościach wyraźnie wskazujących na negatywny stosunek sprawców do obowiązku alimentacyjnego (...) nie jest uzasadnione ocenianie we wszystkich wypadkach możliwości zarobkowych (majątkowych) osoby odbywającej karę pozbawienia wolności, nie zatrudnionej w zakładzie karnym, na podstawie ogólnej zasady, u podłoża której leży fikcja, że zobowiązany do alimentacji nie został pozbawiony wolności, a tym samym ustalenie zakresu świadczeń alimentacyjnych na podstawie zarobków, które pozbawiony wolności mógłby uzyskać, gdyby nie został umieszczony w zakładzie karnym”..  W najnowszym orzecznictwie dominuje pogląd, iż odbywanie przez osadzonego w zakładzie karnym kary pozbawienia wolności, w trakcie której nie wykonuje on pracy zarobkowej, nie stanowi przesłanki wpływającej na wysokość rat alimentacyjnych. Przyjmuje się bowiem fikcję, że jego możliwości zarobkowe pozostają na takim samym poziomie w stosunku do tych, jakie miałby, gdyby pozostawał na wolnościWyrok Sądu Apelacyjnego w Gdańsku z dnia 26.01.2016 r., III AUa 1403/15, LEX nr 2053835, zob. także: A. Partyk, Znaczenie pozbawienia wolności obowiązanego do alimentów dla wymiaru wysokości rat alimentacyjnych, LEX/el. 2014.. Oznacza to, że niedopuszczalne jest, aby zawinione osadzenie w zakładzie karnym mogło stanowić okoliczność wyłączającą lub zmniejszającą zakres obowiązku alimentacyjnego uprawnionego. Wszelkie zatem działania zobowiązanego godzące w możność zaspokajania usprawiedliwionych potrzeb uprawnionego należy oceniać jako godzące jednocześnie w zasadę godności i klauzulę ochrony praw dzieckaJ. Skowyra, Osadzenie w zakładzie karnym a zakres zdolności majątkowych i zarobkowych zobowiązanego do alimentacji, „Studia Prawnoadministracyjne” 2016/2, s. 53–58..

ZATRUDNIANIE OSÓB SKAZANYCH NA KARĘ POZBAWIENIA WOLNOŚCI

Zatrudnienie było historycznie jednym z najwcześniej i najpowszechniej stosowanych środków aktywizacji skazanych W czasach po II wojnie światowej do 1969 r. pracowało średnio 50% populacji osadzonych. Znaczny wzrost odnotowano jedynie na przełomie 1955 i 1956 r. Okres wyznaczony latami 1944–1956 był czasem odbudowy struktury więziennictwa po zniszczeniach II wojny światowej, który spowodował wzrost zatrudnienia ogółu skazanych do 70% (zob. więcej: M. Najder, Zasady oraz formy i rodzaje zatrudnienia skazanych (w:) Księga jubileuszowa więziennictwa polskiego 1918–1988, red. A. Marek, Warszawa 1990, s. 366). W poprzednim systemie politycznym zatrudnienie skazanych było nieomal powszechne. Przykładowo, w ostatnich dwudziestu latach PRL pracujący skazani stanowili średnio od 70% do 80% ogólnej ich liczby. Wynikało to m.in. z możliwości ich zatrudniania w systemie gospodarki socjalistycznej i wiązało się z maksymalnym wykorzystywaniem więźniów jako tzw. „taniej siły roboczej”. Praca skazanych miała wówczas charakter represyjny, a skazani odbywający karę w rygorze obostrzonym i surowym zatrudniani byli pod dozorem, przede wszystkim przy ciężkich pracach fizycznych. Pogłębiający się od końca lat 80. kryzys gospodarczy spowodował drastyczny spadek zatrudnienia, który w 1997 r. stanowił niecałe 30% (zob. więcej: T. Szymanowski, Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego, Warszawa 2004, s. 178–179, s. 321–322).. Kierowanie osadzonych do pracy pełniło przy tym rozmaite funkcje, m.in. ekonomiczne, represyjne i wychowawcze. Miało także zapobiegać fizycznej i psychicznej degradacji skazanych oraz umożliwiać im świadczenie pomocy na rzecz rodzinyT. Szymanowski, Polityka karna i penitencjarna w Polsce w okresie przemian prawa karnego, Warszawa 2004, s. 178–179. .   Obecnie zatrudnienie w warunkach izolacji więziennej jest jednym z podstawowych narzędzi oddziaływania penitencjarnego, a władze publiczne, kierując się obowiązkiem poszanowania godności osób osadzonych w jednostkach penitencjarnych, powinny umożliwić skazanym podejmowanie pracy za wynagrodzeniemZob. więcej: T. Kalisz, Pracodawcy pozawięzienni a zatrudnienie skazanych (w:) Służba Więzienna wobec problemów resocjalizacji penitencjarnej, pod red. W. Ambrozika i P. Stępniaka, Poznań–Warszawa−Kalisz 2004, s. 42; wyrok Trybunału Konstytucyjnego z 23.02.2010 r., sygn. P 20/09., zaś osadzonym mającym zobowiązanie alimentacyjne należy stworzyć warunki do wywiązywania się z niego, dając pierwszeństwo w uzyskaniu zatrudnieniaArt. 122 § 2 ustawy Kodeks karny wykonawczy z dnia 6.06.1997 r (Dz.U. z 2023 r. poz. 127).. Skazany jest zobowiązany do wykonywania pracyArt. 116 § 1 pkt 4 ustawy Kodeks karny wykonawczy z dnia 6.06.1997 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 127)., przy czym obowiązek pracy wyraźnie odróżniono od obowiązku wykonywania prac porządkowych oraz na rzecz jednostek organizacyjnych Służby Więziennej, a także prac na cele społeczne. W polskim systemie prawa istnieje zatem praca odpłatna skazanych oraz nieodpłatne świadczenie określonych prac w granicach określonych w art. 123a § 1 k.k.w.Należy podkreślić, że obowiązek pracy wykonywanej przez więźniów w ramach kary pozbawienia wolności nie stanowi „pracy przymusowej lub obowiązkowej”, w rozumieniu Europejskiej Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności z 1950 r. (art. 4 ust. 3 lit. a).Zatrudnienie skazanego następuje zawsze za zgodą i na warunkach określonych przez dyrektora zakładu karnego, który jest odpowiedzialny za prawidłowy przebieg odbywania kary pozbawienia wolności. Naruszenie przez skazanego lub podmiot zatrudniający warunków zatrudnienia określonych przez dyrektora zakładu karnego jest podstawą cofnięcia zgodyArt. 121 § 2 ustawy Kodeks karny wykonawczy z dnia 6.06.1997 r. (Dz.U. z 2023 r. poz. 127)..

Miejsce zatrudnienia jest uzależnione m.in od typu zakładu karnego, w jakim przebywa skazany. Zgodnie z obowiązującymi przepisami skazany, który odbywa karę pozbawienia wolności w zakładzie karnym typu zamkniętego, może wykonywać pracę wyłącznie na terenie zakładu karnego (art. 121 § 10 k.k.w.). W przypadku osób będących w zakładach półotwartych możliwe jest ich zatrudnianie poza terenem zakładu karnego w systemie zmniejszonego konwojowania lub bez konwojenta, w tym również na pojedynczych stanowiskach pracy (art. 91 pkt 2 k.k.w.). Natomiast osadzonych w zakładach karnych typu otwartego zatrudnia się przede wszystkim poza terenem zakładu, bez konwojenta, na pojedynczych stanowiskach pracy (art. 92 pkt 2 k.k.w.).art. 92 pkt 2 k.k.w.).  W celu skłonienia skazanych do podejmowania pracy ustawodawca przewidział katalog przywilejów, np. w postaci przysługującego urlopu wypoczynkowego   (art. 124 k.k.w.), w trakcie którego skazany może korzystać z uprawnień do:   dodatkowego lub dłuższego widzenia,   dodatkowego zakupu artykułów żywnościowych i wyrobów tytoniowych oraz przedmiotów dopuszczonych do sprzedaży w zakładzie karnym,   dłuższych spacerów,   pierwszeństwa lub częstszego udziału w zajęciach kulturalno-oświatowych, z zakresu kultury fizycznej i sportu. Zakres wymienionych uprawnień określa dyrektor zakładu karnego indywidualnie dla każdego skazanego (art. 124 § 4 k.k.w.).  Za wyjątkiem prac porządkowych i pomocniczych, skazanemu przysługuje prawo do wynagrodzenia za pracę (art. 123 § 1 k.k.w.). Zasady wynagradzania są ustalane w porozumieniu zawieranym przez dyrektora zakładu karnego lub w umowie zawieranej przez skazanego, w sposób zapewniający osiągnięcie kwoty co najmniej minimalnego wynagrodzenia za pracę, ustalanego na podstawie odrębnych przepisów, przy przepracowaniu pełnego miesięcznego wymiaru czasu pracy lub wykonaniu pełnej miesięcznej normy pracy. W wypadku przepracowania niepełnej miesięcznej normy czasu pracy lub niewykonania pełnej miesięcznej normy pracy wynagrodzenie wypłaca się proporcjonalnie do ilości czasu pracy lub wykonanej normy pracy. W razie zatrudnienia skazanego w niepełnym wymiarze czasu pracy najniższe wynagrodzenie ustala się w kwocie proporcjonalnej do liczby godzin zatrudnienia, biorąc za podstawę kwotę minimalnego wynagrodzenia za pracę (art. 123 § 2 k.k.w.)Wynagrodzenia za pracę przysługującego skazanemu potrąca się 7% na cele Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej oraz 45% na cele Funduszu Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy (z art. 125 § 1 k.k.w.). Środki funduszu przeznacza się na finansowanie działań w zakresie resocjalizacji osób pozbawionych wolności, w szczególności na tworzenie dla nich nowych miejsc pracy oraz ochronę istniejących, tworzenie w zakładach karnych infrastruktury niezbędnej dla działań resocjalizacyjnych, modernizację przywięziennych zakładów pracy i ich produkcji, organizowanie nauki zawodu i doskonalenia zawodowego dla osób pozbawionych wolności, organizowanie szkolenia w zakresie aktywizacji zawodowej i umiejętności poszukiwania pracy.. Obowiązek alimentacyjny dotyczy wielu osadzonych. Na przestrzeni ostatnich 10 lat każdego miesiąca średnia liczba zobowiązanych wynosi około 12 000 osób. Poniżej przedstawiono tabelę zawierającą dane za lata 2012–2022 na temat średniomiesięcznej liczby zobowiązanych do alimentacji (w tym zatrudnionych), a także liczby potrąceń wraz z łączną kwotą potrąceń za każdy rok odrębnieRokrocznie wśród ogółu osadzonych kilkanaście procent (około 15–17%) to osoby zobowiązane do alimentacji – zob: A. Dębińska, Alimentacja dziecka przez rodzica osadzonego w zakładzie karnym, s. 55. .

Tabela 1.  Źródło: opracowanie własne na podstawie danych upublicznianych na stronie https://sw.gov.pl/dzial/Statystyka w statystyce miesięcznej oraz rocznej.

Analiza danych dotyczących realizacji obowiązku alimentacyjnego w latach 2012–2023 ujawnia istotne tendencje oraz zmiany strukturalne w zakresie liczby zobowiązanych, ich statusu zatrudnienia oraz dynamiki postępowań alimentacyjnych. Średnia liczba osób zobowiązanych do świadczeń alimentacyjnych w analizowanym okresie kształtowała się na poziomie 12 648 osób rocznie, co świadczy o względnej stabilności w strukturze tej grupy. Jednocześnie odnotowano systematyczny wzrost liczby zobowiązanych zatrudnionych, który w latach 2012–2023 osiągnął średnią wartość 5 359 osób rocznie. To zjawisko można interpretować jako przejaw poprawy sytuacji zatrudnieniowej w tej populacji, co potencjalnie wpływa na zwiększenie efektywności realizacji świadczeń alimentacyjnych i poprawę sytuacji materialnej rodzin objętych tym obowiązkiem.  Szczególnej uwagi wymaga gwałtowny wzrost liczby postępowań alimentacyjnych oraz ich łącznej wartości, zwłaszcza w latach 2020–2023. O ile ogólna liczba zobowiązanych w tych latach uległa nieznacznemu obniżeniu, liczba postępowań wzrosła w sposób znaczący, co może świadczyć o intensyfikacji działań egzekucyjnych lub o wzrastającej liczbie przypadków, w których dochodzi do eskalacji konfliktów alimentacyjnych. Ponadto wyraźny wzrost średnich rocznych kwot postępów alimentacyjnych – przekraczających w ostatnich latach 15 milionów złotych – wskazuje na rosnące potrzeby finansowe rodzin, które to potrzeby mogą wynikać zarówno z czynników ekonomicznych, takich jak inflacja czy wzrost kosztów utrzymania, jak i z dynamicznych zmian w orzecznictwie sądowym dotyczących ustalania wysokości świadczeń alimentacyjnych.  Rosnąca liczba zatrudnionych zobowiązanych do alimentacji może być interpretowana jako pozytywny sygnał z punktu widzenia realizacji obowiązku alimentacyjnego. Stabilność zatrudnienia zobowiązanych ma bowiem kluczowe znaczenie dla zapewnienia regularności świadczeń i zmniejszenia  zaległości alimentacyjnych.

Niemniej jednak rosnąca liczba postępowań oraz ich wartość finansowa w ostatnich latach wskazują na zwiększoną presję na system prawny i instytucje odpowiedzialne za egzekucję alimentów, co wymaga dalszej analizy i potencjalnej interwencji systemowej.  Podsumowując, należy stwierdzić, że przeprowadzona analiza ujawnia potrzebę wypracowania bardziej skutecznych mechanizmów wspierających realizację obowiązku alimentacyjnego, zarówno w aspekcie prewencyjnym, jak i egzekucyjnym. Ponadto wzrost wartości i liczby postępowań alimentacyjnych implikuje konieczność badania zależności między zmieniającymi się warunkami społeczno-ekonomicznymi a realizacją obowiązku alimentacyjnego, co może dostarczyć cennych wskazówek dla kształtowania polityki rodzinnej i alimentacyjnej w Polsce.  W celu dokonania bardziej szczegółowej analizy obliczono stosunek zatrudnionych do zobowiązanych do alimentacji, a uzyskane wyniki przedstawiono na poniższych wykresach.

Na przestrzeni ostatniego dziesięciolecia sukcesywnie wzrasta liczba udziału zatrudnionych w grupie skazanych zobowiązanych do alimentacji. Najwyższy zanotowany stosunek zatrudnionych do zobowiązanych do alimentacji wynosi 63,41% (w 2023 r.), a najniższy 25% (w 2012 i 2013 r.). Mimo ogólnego trendu wzrostowego, widoczne są jednak pewne fluktuacje. Na przykład pomimo stałego wzrostu od 2012 do 2022 r., w 2020 r. trend spadł do 43% z 49% w 2019 r. i wyniósł 6 punktów procentowych. Przyczyną tego stanu rzeczy jest sytuacja pandemiczna, w której dochodziło do zawieszania funkcjonowania zakładów pracy, w konsekwencji osadzeni wypracowali mniej roboczogodzin niż w latach ubiegłych, otrzymując w związku z tym niższe wynagrodzenieMS, CZSW. (2020). Roczna informacja statystyczna za rok 2019; MS, CZSW. MS, CZSW. (2021). Roczna informacja statystyczna za rok 2020..  Największy roczny wzrost wystąpił natomiast między rokiem 2016 (34%) a 2017 (42%) i wyniósł 8 punktów procentowych. Ten nagły wzrost jest najprawdopodobniej skutkiem zainicjowanego przez Ministra Sprawiedliwości w 2016 r. programu „Praca dla więźniów”Program „Praca dla więźniów” zapewnia przedsiębiorcom zatrudniającym osoby odbywające karę pozbawienia wolności ulgi i ułatwienia organizacyjne, pozwalające na obniżenie kosztów związanych z zatrudnieniem, a także ryczałt z tytułu zatrudnienia osób pozbawionych wolności, który wynosi 35% wartości wynagrodzeń wypłacany z tytułu zwiększonych kosztów zatrudnienia skazanych ze środków Funduszu Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy. Zob. więcej: https://www.sw.gov.pl/strona/ministerialny-program-pracy-wiezniow, który to jest realizowany przez Służbę Więzienną i polega na wspieraniu szeroko rozumianej readaptacji społecznej osób odbywających kary poprzez ich aktywizację zawodowąPodstawę funkcjonowania programu stanowią przepisy następujących aktów prawnych: ustawy z dnia 28.08.1997 r. o zatrudnianiu osób pozbawionych wolności (Dz.U. z 2014 r. poz. 1116 z późn. zm.), ustawy z dnia 6.06.1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz.U. z 1997 r. nr 90 poz. 557 z późn. zm.), rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 8.06.2021 r. w sprawie Funduszu Aktywizacji Zawodowej Skazanych oraz Rozwoju Przywięziennych Zakładów Pracy (Dz.U. z 2021 r. poz. 1078)..

EGZEKUCJA ŚWIADCZEŃ ALIMENTACYJNYCH

Zgodnie z przepisami Kodeksu postępowania cywilnego dotyczącymi egzekucji świadczeń alimentacyjnych, jeżeli dłużnik odbywa karę pozbawienia wolności, wierzyciel może złożyć tytuł wykonawczy bezpośrednio dyrektorowi zakładu karnego, który obowiązany jest wypłacać wierzycielowi należności za pracę dłużnika   (art. 1081 § 3 k.p.c.). Jeżeli zaś wnioski złożyło kilku wierzycieli, a należności za pracę dłużnika lub jego pieniądze znajdujące się w depozycie zakładu karnego nie wystarczają na zaspokojenie wszystkich należności tych wierzycieli lub jeżeli są zajęte przez organ egzekucyjny, przewidziana wypłata nie będzie dokonywana, a dyrektor zakładu karnego jest zobowiązany przekazać wnioski do właściwego komornika (art. 1081 § 3 k.p.c.). W przypadku jednak, gdy egzekucja okaże się bezskuteczna, rodzic może ubiegać się o przyznanie świadczenia z Funduszu Alimentacyjnego. Fundusz ten ma na celu pomoc osobom, które nie otrzymują zasądzonych na dzieci alimentów, pomimo prowadzonej egzekucji komorniczej wobec rodzica zalegającego z alimentami. Co do zasady, świadczenia z funduszu alimentacyjnego przysługują wyłącznie osobie uprawnionej do ukończenia przez nią 18. roku życia. Jednakże jeśli osoba uprawniona kontynuuje naukę w szkole lub szkole wyższej, wówczas świadczenie może fundusz wypłacać do ukończenia przez nią 25. roku życia. Natomiast w przypadku osoby posiadającej orzeczenie o znacznym stopniu niepełnosprawności świadczenie może być przekazywane bezterminowo. A zatem do świadczenia z funduszu alimentacyjnego ma prawo osoba uprawniona do alimentów od rodzica na podstawie tytułu wykonawczego pochodzącego lub zatwierdzonego przez sąd, jeżeli egzekucja okazała się bezskuteczna. Bezskuteczność egzekucji (w rozumieniu ustawy o pomocy społecznej)W rozumieniu ustawy z dnia 12.03.2004 r. o pomocy społecznej (Dz.U. z 2004 r. nr 64 poz. 593). oznacza egzekucję, w wyniku której w okresie ostatnich dwóch miesięcy nie wyegzekwowano pełnej należności z tytułu zaległych i bieżących zobowiązań alimentacyjnych.

Przyznanie prawa do świadczenia z funduszu alimentacyjnego uzależnione jest także od spełnienia kryterium dochodowego. Świadczenia te przysługują, jeżeli dochód rodziny w przeliczeniu na osobę w rodzinie nie przekracza kwoty 725 zł. Wysokość wypłacanych alimentów odpowiada natomiast wysokości bieżąco ustalonych alimentów, jednakże w kwocie nie wyższej niż 500 zł.   Zasadniczo dłużnik alimentacyjny jest obowiązany do zwrotu właściwemu organowi należności w wysokości świadczeń wypłaconych z funduszu alimentacyjnego osobie uprawnionej łącznie z odsetkami ustawowymi za opóźnienie, liczonymi od pierwszego dnia następującego po dniu wypłaty świadczeń z funduszu alimentacyjnego, do dnia spłaty. W pewnych okolicznościach jednak organ na wniosek dłużnika alimentacyjnego może umorzyć jego należności z tytułu wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego łącznie z odsetkami w całości lub w części, odroczyć termin płatności albo rozłożyć na raty, uwzględniając jego wyjątkową sytuację dochodową i rodzinną (art. 30 ust. 2 ustawy o pomocy osobom uprawnionym do alimentów). W orzecznictwie powszechnie przyjęto jednak, że pobyt w zakładzie karnym nie stanowi przesłanki umorzenia świadczeń wypłaconych z funduszu alimentacyjnego, bowiem sytuacja będąca efektem zawinionych działań zobowiązanego do alimentacji nie może zostać uznana za wyjątkowąPor. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gorzowie Wielkopolskim z 19.12.2019 r., sygn. akt II SA/Go 532/19 oraz wyrok NSA z: 14.01.2010 r., sygn. akt I OSK 1166/09 oraz z 24.01.2008 r., sygn. akt I OSK 544/07.. Doprecyzowano, że „umorzenia należności z tytułu wypłaconych świadczeń z funduszu alimentacyjnego nie uzasadnia pobyt w zakładzie karnym, chęć podjęcia po jego opuszczeniu nowego życia bez obciążenia długami powstałymi przed i podczas pobytu w zakładzie karnym. Za wyjątkową nie może bowiem zostać uznana sytuacja będąca efektem zawinionych działań podmiotu zobowiązanego do alimentacji”Wyrok WSA w Gdańsku z 29.05.2013 r., III SA/Gd 791/12, LEX nr 1368942; zob. także: wyrok WSA w Poznaniu z 4.09.2015 r., II SA/Po 101/15, LEX nr 1934415.. Z powyższego wynika zatem, że zobowiązany ponosi odpowiedzialność za zaległości powstałe z tytułu wypłaconych przez Państwo zastępczo na rzecz jego dzieci świadczeń alimentacyjnych, co nakłada na niego konieczność zaangażowania i podjęcia starań w kierunku spłaty tych zaległości wraz z odsetkami. Zwrot należności jest zasadą, więc instytucję umorzenia lub rozłożenia na raty należy traktować jako odstępstwo od ogólnej zasady obowiązku zwrotu należności, które może mieć miejsce wyłącznie w sytuacjach nadzwyczajnych. Należy też mieć na względzie charakter zobowiązań alimentacyjnych, które zgodnie z art. 133 ustawy z 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy – w przypadku rodziców – w stosunku do dzieci mają charakter obligatoryjny i zwolnić się z nich można tylko w szczególnie uzasadnionych sytuacjachWyrok NSA z 14.07.2020 r., I OSK 2861/19, LEX nr 3042656..

WNIOSKI

Odbywanie kary pozbawienia wolności niewątpliwie wpływa na wykonywanie obowiązku alimentacyjnego. Przebywanie w warunkach penitencjarnych, choć nie zwalnia z obowiązku płacenia alimentów, to w niektórych sytuacjach może mieć wpływ na jego zakres i sposób realizacji. Mimo że przyjęte w Kodeksie karnym wykonawczym i w Kodeksie postępowania cywilnego rozwiązania ułatwiają wierzycielowi prowadzenie postępowania egzekucyjnego i stwarzają warunki do możliwie pełnego zaspokojenia roszczeń alimentacyjnych, to w dalszym ciągu wiele rodzin nie otrzymuje zasądzonych alimentów, z uwagi na brak aktywności zawodowej osadzonego zobowiązanego.  Obowiązek alimentacyjny osób odbywających karę pozbawienia wolności jest zagadnieniem, które balansuje na granicy sprawiedliwości społecznej i odpowiedzialności indywidualnej, angażując równocześnie prawo, etykę oraz politykę publiczną. Wymaga nie tylko dogłębnej analizy formalnoprawnej, lecz również przemyślanej i wielowymiarowej strategii, która harmonizuje cele ochrony interesów dzieci z koniecznością resocjalizacji i reintegracji skazanych.  Obowiązek alimentacyjny, jako instytucja oparta na zasadach solidarności rodzinnej, nie może być postrzegany w oderwaniu od szerszego kontekstu społecznego. Izolacja penitencjarna, choć nie zwalnia osadzonego z jego zobowiązań, istotnie komplikuje ich realizację. Jednakże współczesne prawo nie może ograniczać się do samego egzekwowania obowiązków alimentacyjnych w sposób formalny. Istotą nowoczesnego systemu prawnego jest zdolność do tworzenia mechanizmów, które nie tylko wspierają osoby uprawnione, ale również motywują zobowiązanych do aktywności zawodowej i odpowiedzialnego podejścia do swoich zobowiązań.  Do ustawowych zadań Służby Więziennej należy prowadzenie oddziaływań penitencjarnych resocjalizacyjnych wobec osób pozbawionych wolności, przede wszystkim poprzez organizowanie pracy sprzyjającej zdobywaniu kwalifikacji zawodowych w trakcie wykonywania kary pozbawienia wolnościArt. 2 ust. 2 pkt 1 ustawy o Służbie Więziennej.. Znalezienie zatrudnienia ma kluczowe znaczenie dla skazanych, na których ciąży obowiązek alimentacyjny. Praca daje im możliwość uzyskiwania dochodów, które mogą być przeznaczone na pokrycie alimentów.

Programy takie jak „Praca dla więźniów” stanowią krok w kierunku bardziej humanistycznego, ale i pragmatycznego podejścia do resocjalizacji. Zwiększenie wskaźników zatrudnienia osadzonych zobowiązanych do alimentacji do ponad 63,41% w 2023 r. jest dowodem na to, że system penitencjarny, wspierany odpowiednimi narzędziami prawnymi i organizacyjnymi, może znacząco wpływać na poprawę sytuacji materialnej rodzin osób zobowiązanych. Nie jest to jednak cel ostateczny, lecz punkt wyjścia do dalszych działań. Istnieje pilna potrzeba rozszerzenia współpracy pomiędzy zakładami karnymi a sektorem prywatnym, rozwoju nowoczesnych programów edukacyjnych oraz tworzenia mechanizmów, które pozwolą na długofalową reintegrację skazanych w strukturze społecznej i ekonomicznej.  W celu poprawy perspektyw zatrudnienia skazanych posiadających obowiązek alimentacyjny istnieje kilka rozwiązań, które warto rozważyć. Po pierwsze, należy rozwijać programy szkoleniowe i zawodowe w zakładach karnych, które umożliwią osadzonym zdobycie nowych umiejętności i kwalifikacji zawodowych. To zwiększyłoby ich szanse na zatrudnienie zarówno wewnątrz zakładu karnego, jak i poza nim. Po drugie, ważne jest, aby wspierać współpracę między zakładami karnymi a instytucjami zewnętrznymi, takimi jak firmy i organizacje, które mogą oferować skazanym możliwości zatrudnienia po odbyciu kary, a także tworzyć i rozwijać programy takie jak „Praca dla więźnia”. Partnerstwa te mogą obejmować programy reintegracyjne, staże czy umożliwienie skazanym podjęcia pracy na zewnątrz zakładu karnego pod nadzorem. Wzmacnianie perspektyw zatrudnienia skazanych jest nie tylko korzystne dla osadzonych i ich rodzin, ale również stanowi odciążenie dla budżetu państwa.   Zakończenie odbywania kary pozbawienia wolności nie może być traktowane jako zerwanie ze zobowiązaniami wobec rodziny. Wręcz przeciwnie – powinno być początkiem procesu odbudowy zaufania społecznego i odpowiedzialności za swoje działania. Tylko poprzez takie podejście możliwe jest osiągnięcie wyższego celu – przekształcenia obowiązku alimentacyjnego z narzędzia represyjnego w katalizator resocjalizacji i reintegracji.  Niniejsze rozważania wskazują na konieczność dalszych badań nad mechanizmami wspierającymi skuteczną realizację obowiązku alimentacyjnego przez osoby odbywające kary pozbawienia wolności. Pojawia się pytanie, czy można stworzyć system, który nie tylko egzekwuje prawo, ale również wspiera jego cele w sposób efektywny, sprawiedliwy i zgodny z wartościami humanistycznymi. W obliczu dynamicznie zmieniających się realiów społeczno-ekonomicznych odpowiedź na to pytanie może okazać się kluczowa dla przyszłości systemu prawa rodzinnego i penitencjarnego.  Ostatecznie obowiązek alimentacyjny osób pozbawionych wolności jest nie tylko wyzwaniem prawnym, ale również sprawdzianem zdolności społeczeństwa do tworzenia sprawiedliwych i zrównoważonych rozwiązań, które łączą ochronę najsłabszych z odpowiedzialnością indywidualną oraz resocjalizacyjną funkcją prawa. W obliczu dynamicznie zmieniających się realiów społeczno-ekonomicznych, odpowiedź na to pytanie może się bowiem okazać kluczowa dla przyszłości systemu prawa rodzinnego i penitencjarnego.