*Orzeczenie opublikowane w OSNC 2017, nr 4, poz. 45 oraz OSP 2017, nr 1, poz. 14c z glosą krytyczną T. Justyńskiego, tamże.

T eza glosowanego orzeczenia:

Nie jest wyłączone obniżenie należności z tytułu zachowku na podstawie art. 5 k.c. z powodu sprzecznego z zasadami współżycia społecznego zachowania uprawnionego w stosunku do spadkodawcy.

1. Stan faktyczny orzeczenia w skrócie był następujący. Wszystkie trzy sądy (SN, sąd okręgowy i sąd apelacyjny) zgodnie ustaliły następujący stan faktyczny. Powód wystąpił z powództwem o zachowek w stosunku do obciążonych zachowkiem (spadkobiercy i obdarowanego). Sąd okręgowy po ustaleniu stanu faktycznego, następnie bez zmian przejętego przez SA i SN, obniżył o połowę należny zachowek powodowi na podstawie art. 5 k.c. z powodu zachowania uprawnionego do zachowku względem spadkodawcy sprzecznego z zasadami współżycia społecznego. Sąd apelacyjny, rozpoznając apelację, nie zgodził się ze stanowiskiem SO, mimo istnienia przesłanek z art. 5 k.c., i zasądził pełny zachowek (nie obniżony o 1/2). Sąd Najwyższy, rozpoznając skargę kasacyjną, przyjmując naruszenie prawa materialnego, zmienił wyrok sądu apelacyjnego i orzekł tak samo jak sąd okręgowy. Trzy sądy ustaliły, że uprawniony do zachowku był (jak można wnosić) jedynym dzieckiem spadkodawcy (ojca). Gdy powód miał 4 lata, ojciec rozwiódł się z jego matką. Syn i ojciec utrzymywali bliskie kontakty, które były przyjazne, ojciec alimentował syna, niemniej po tym, jak ojciec całkowicie stracił wzrok oraz zapadł na padaczkę, syn zerwał kontakty z ojcem, który wyjechał do USA, aby się leczyć, tam zaginął, pozwana (siostra ojca) znalazła go w domu opieki społecznej. Po sprowadzeniu go z USA do Polski przez nią spadkodawca mieszkał u niej, a potem został umieszczony w domu opieki społecznej, siostra spadkodawcy załatwiła mu rentę. Powód nie utrzymywał żadnych kontaktów z ojcem po jego wyjeździe do USA i po powrocie, mimo że wiedział o jego zaginięciu oraz ciężkiej chorobie i pobycie w domu opieki społecznej. Nie był także obecny na pogrzebie ojca, którego koszty pokryła siostra spadkodawcy (pozwana). Powód nie alimentował ojca. Wyrok nie odnotowuje żadnych nagannych działań powo­da w stosunku do ojca (np. zabicia, pobicia, naruszenia nietykalności cielesnej, znieważenia). Zachowania naganne odnotowane przez sądy polegały wyłącznie na zaniechaniu (niedziałaniu) – wyżej opisanym. Zabić można nie tylko działaniem, lecz także zaniechaniem, milczeniem, pogardą, lekceważeniem, oszczerstwem, pomówieniem, sądami skorupkowymi, kapturowymi itd. Spadkodawca ustanowił spadkobiercą testamentowym swoją bratanicę, a siostrze (pozwanej) darował udział w nieruchomości. Synowi nic w testamencie nie przeznaczył, pominął go milczeniem, majątek za życia i po śmierci przeznaczył innym osobom. Przytoczono bliżej stan faktyczny, gdyż jest to istotne w tej sprawie (art. 5 k.c.).

2. Stosowanie art. 5 k.c. na tle zachowku można przedstawić na tle różnych stanów faktycznych. Było bezsporne w doktrynie oraz w orzecznictwie SN, że art. 5 k.c. ma zastosowanie do zachowku na linii: uprawniony do zachowku (wierzyciel)–obciążony zachowkiem (dłużnik)Por. np. orzeczenie SN z 11 listopada 1954 r., I CR 1573/54, OSN 1955, nr 3, poz. 63; uchwała SN z 19 maja 1981 r., III CZP 18/81, OSNCP 1981, nr 12, poz. 228; orzeczenie SN z 25 stycznia 2001 r., IV CKN 250/00 (niepubl.); orzeczenie SN z 7 kwietnia 2004 r., IV CK 215/03, „Biuletyn Sądu Najwyższego. Izba Cywilna” 2004, nr 11, s. 40. P. Księżak, Zachowek w polskim prawie spadkowym, wyd. 1, Warszawa 2010, s. 353–361 wraz z dalszą literaturą tam cytowaną. – można oddalić powództwo o zachowek lub zachowek obniżyć. Kwestie te nie budzą wątpliwości w orzecznictwie i doktrynie i nie będą tu omawiane. Nie tego zresztą dotyczy to glosowane orzeczenie SN, które także aprobuje poprzednie orzecznictwo Sądu Najwyższego w tym zakresie.

3. W tym orzeczeniu Sądu Najwyższego pojawił się nowy problem prawny, nieporuszany dotychczas w orzecznictwie Sądu Najwyższego. Problem prawny sprowadza się do odpowiedzi na pytanie, czy art. 5 k.c. ma zastosowanie także do nagannego zachowania uprawnionego do zachowku względem spadkodawcy. W doktrynie zazwyczaj przyjmowano, że w tym wypadku nie stosuje się art. 5 k.c. W tej kwestii możliwe są dwa przeciwstawne stanowiska prawne.

4. Jakie argumenty przemawiają za tym, że art. 5 k.c. nie ma zastosowania do zachowku na linii: uprawniony do zachowku–spadkodawca? Argumenty te są istotne.

a) Można twierdzić, że ustawodawca naganne zachowania na tej linii dostrzegł i uregulował to w przepisach o niegodności dziedziczenia lub zapisu (art. 928, 972 k.c.) oraz w przepisach o wydziedziczeniu (art. 1008 k.c.). Można te przepisy uznać za przepisy szczególne do art. 5 k.c., wyłączające zastosowanie normy ogólnej art. 5 k.c. Jest to bardzo poważny argument. Wydziedziczenie następuje w testamencie i może nastąpić z przyczyn enumeratywnie wyliczonych w ustawie (art. 1008 k.c.). Osoba wydziedziczona nie ma prawa do zachowku. Wydziedziczenie dotyczy zachowań nagannych, które nastąpiły za życia spadkodawcy. Spadkodawca ma w ręku także łagodniejszy środek prawny, może bowiem w drodze testamentu negatywnego wyłączyć spadkobiercę od dziedziczenia, nie pozbawiając go jednak prawa do zachowku. Może też po prostu rozdysponować majątkiem na rzecz innych osób, pomijając milczeniem uprawnionego do zachowku (tak było w niniejszym wypadku).

Oprócz wydziedziczenia istnieje jeszcze inna instytucja w prawie spadkowym, która sankcjonuje prawnie naganne zachowania spadkobiercy ustawowego lub testamentowego (czy zapisobiercy), a to niegodność dziedziczenia lub zapisu (art. 928, 972 k.c.). Uznania za niegodnego nie dokonuje spadkodawca, który już zmarł. Jest to środek prawny, który jest w ręku osób zainteresowanych, np. spadkobierców. Uznanie za niegodnego ograniczone jest krótkim terminem zawitym (art. 929 k.c.). Konstytutywny wyrok sądowy wyłącza spadkobiercę lub zapisobiercę od dziedziczenia lub zapisu na podstawie powództwa sądowego. Powództwo o uznanie za niegodnego może wytoczyć także prokurator (art. 7 k.p.c.).

Spadkodawca może, lecz nie musi wydziedziczyć. Pozostawione to jest jego swobodnemu uznaniu.

Osoby uprawnione do wytoczenia powództwa o uznanie za niegodnego mogą to uczynić, lecz nie muszą, np. nie zechcą lub nie wiedzą o takiej możliwości, a upłynął termin prekluzyjny do wytoczenia takiego powództwa (art. 929 k.c.).

Stąd logicznie można wyciągnąć poprawny wniosek, że w innych sytuacjach niż przewidziane w prawie spadkowym (niegodności – art. 928, wydziedziczenia – art. 1008 k.c.) spadkobierca nie może być pozbawiony zachowku. Przy niegodności osoba taka traci status spadkobiercy ustawowego, a tym samym uprawnionego do zachowku. W konsekwencji na podstawie art. 5 k.c. nie można żądać obniżenia lub całkowitego pozbawienia zachowku. Katalog przyczyn pozbawienia zachowku wprost lub pośrednio jest bowiem w istocie enumeratywnie wyliczony (zamknięty) (art. 1008, 928 k.c.). Artykuły 1008 i 928 k.c. można uznać za przepisy szczególne, które wyłączają stosowanie przepisu ogólnego (art. 5 k.c.). Tak też przyjmuje glosator T. Justyński, który wyłącza zastosowanie art. 5 k.c. do zachowku na linii: uprawniony do zachowku–spadkodawca.

b) Dalej można twierdzić, że art. 5 k.c. nie może być podstawą utraty prawa podmiotowego (utraty zachowku lub jego obniżenia). Na podstawie art. 5 k.c. można tylko tymczasowo oddalić całkowicie lub częściowo powództwo o zachowek (brak powagi rzeczy osądzonej, rei iudicatae). Natomiast stosunki prawne na linii: uprawniony do zachowku–spadkodawca są stałe, nie ulegną już zmianie (po śmierci spadkodawcy), zastosowanie zatem art. 5 k.c. w tej sytuacji w istocie prowadziłoby do całkowitej lub częściowej utraty prawa do zachowku (wierzytelności pieniężnej). Jest to też ważki argument prawny.

c) Można także przytoczyć względy społeczno-prawne. Zachowek jest pewnym minimum, które powinien uprawniony dostać ze spadku. Nieprzeznaczenie mu korzyści ze spadku (lub za życia w drodze darowizny) już ogałaca z majątku w poważnym stopniu taką osobę. Zachowek jest silnym prawem majątkowym, które nie powinno podlegać w dalszym ciągu pozbawieniu lub ograniczeniu na podstawie art. 5 k.c. Jest to też ważki argument. Może on nawet stanowić samodzielny kontrargument za niestosowaniem art. 5 k.c. do zachowku (niezależny od argumentów przytoczonych uprzednio w punktach a i b).

d) Dopuszczenie art. 5 k.c. do zachowku (na linii uprawniony do zachowku–spadkodawca) mogłoby doprowadzić do zbytniej dowolności, arbitralności, swobody w pozbawianiu zachowku lub w jego obniżaniu. Jest to wszak klauzula generalna, niedoprecyzowana, która może otwierać szerokie pole do dowolności w pozbawianiu zachowku lub w jego ograniczaniu. Z tym wiązałaby się także znaczna niepewność prawna.

e) Zachowek korzysta z ochrony ustawowej zwykłej (kodeksu cywilnego) oraz ochrony konstytucyjnej. Jego pozbawienie lub ograniczenie oznaczałoby pozbawienie lub ograniczenie jego ochrony prawnej.

Na tym zasadnicze argumenty przeciwko stosowaniu art. 5 k.c. do zachowku na linii uprawniony do zachowku–spadkodawca się wyczerpują.

5. Przypatrzmy się teraz argumentom przeciwnym, które mogłyby przemawiać za stosowaniem art. 5 k.c. na linii uprawniony do zachowku–spadkodawca. Wnioskowanie powinno polegać na obaleniu uprzednio przytoczonych argumentów i przytoczeniu dalszych argumentów za stosowaniem jednak art. 5 k.c. w tym wypadku.

a) Sąd Najwyższy przeciwko przytoczonemu uprzednio argumentowi z art. 928 i 1008 k.c. podaje następujące argumenty. Stosowania art. 5 k.c. nie można wyłączyć wtedy, gdy z istotnych, uzasadnionych przyczyn leżących po stronie spadkodawcy nie mógł on lub nie zdążył wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, mimo że zachodziły do tego podstawy określone w art. 1008 k.c., jak również wtedy, gdy występują określone w art. 928 § 1 k.c. podstawy niegodności dziedziczenia, jednak z uzasadnionych, szczególnych przyczyn nikt nie wystąpił z takim żądaniem w przewidzianym terminie. W takich sytuacjach jedynie zastosowanie art. 5 k.c. pozwala na uczynienie zadość odczuciu sprawiedliwości, sprzeciwiającemu się przyznaniu zachowku w całości lub w części osobie, co do której istniały powody do uznania jej za niegodną lub istniały podstawy do jej wydziedziczenia. Przeciwko temu można by jednak argumentować, że skoro spadkodawca nie wydziedziczył lub osoby zainteresowane nie wytoczyły powództwa o uznanie za niegodnego, to po śmierci spadkodawcy i po upływie terminów prekluzyjnych uprawnienie to nie może być realizowane na podstawie art. 5 k.c. Wydziedziczyć może bowiem spadkodawca, a nie inna osoba (sąd). Przyczyny niegodności podlegają prekluzji, po upływie której uprawnienie do żądania uznania za niegodnego wygasa. Niepewność prawna nie może trwać długo. Jest też ona niewskazana w prawie. Burzy też istniejący porządek prawny.

b) Po drugie, Sąd Najwyższy przyjmuje, że przepisy art. 928 i 1008 k.c. nie są przepisami szczególnymi do art. 5 k.c. (nie działa zasada lex specialis derogat legi generali). SN przyjmuje, że mogą być takie sytuacje, które nie wyczerpują znamion niegodności lub wydziedziczenia (art. 928, 1008 k.c.), które jednak są naganne etycznie – wprawdzie nie tak rażąco jak w sytuacji „a” – lecz uzasadniają czasowe (a nie całkowite) pozbawienie prawa do zachowku. W tym przypadku („b”) nie byłoby podstaw do uznania za niegodnego lub wydziedziczenia (art. 928, 1008 k.c.), lecz mogą być podstawy do zastosowania art. 5 k.c. (zwykłe, nie rażące, naruszenie zasad współżycia społecznego). Tu po prostu art. art. 928 i 1008 k.c. w ogóle nie mogłyby znaleźć zastosowania, można natomiast w tych innych sytuacjach („zwykłych”) zastosować art. 5 k.c. W sytuacji „a” Sąd Najwyższy dopuszcza częściowe, a wyjątkowo całkowite pozbawienie prawa do zachowku. Zaś w sytuacji „b” Sąd Najwyższy dopuszcza tylko częściowe pozbawienie prawa do zachowku (nie całkowite pozbawienie prawa do zachowku).

W jakiej relacji logicznej pozostaje art. 928 i 1008 k.c. do art. 5 k.c.?

Po pierwsze, można przyjąć, że art. 928 i 1008 k.c. pozostają w stosunku logicznym lex specialis derogat legi generali (przepis szczególny wyłącza przepis ogólny). Tak przyjmuje stanowisko 4a (jw.).

Po drugie, można przyjąć, że przepisy art. 928 i 1008 k.c. pozostają w stosunku logicznym krzyżowania z art. 5 k.c. Tak przyjmuje stanowisko 5a (jw.).

Po trzecie, można przyjąć, że art. 928 i 1008 k.c. pozostają w stosunku wyłączania do art. 5 k.c. – przepisy te wzajemnie się wyłączają, nie mają pól wspólnych całkowicie lub częściowo.

c) Można twierdzić, że mogą być sytuacje, w których następuje trwałe całkowite lub częściowe pozbawienie prawa podmiotowego, np. do zachowku. Sąd Najwyższy ilustruje to licznymi orzeczeniami zestawionymi na s. 75 glosowanego tu orzeczenia. Sąd Najwyższy przyjmuje, że sytuacje na linii uprawniony do zachowku–spadkodawca mają charakter trwały, nie ulegną zmianie i uzasadnia to całkowite lub częściowe pozbawienie prawa do zachowku. W ten sposób Sąd Najwyższy zanegował w tym przypadku uprzednie stanowisko przeciwstawne z punktu 4b.

d) Względy moralne, słusznościowe, które tkwią u podstaw stosowania art. 5 k.c., powinny dopuszczać stosowanie art. 5 k.c. w analizowanym przypadku. Wzrasta rola zasad moralnych, słuszności. Wzmacnia to element etyczny w prawie. Naruszenie norm moralnych może spotkać się z sankcjami prawnymi (art. 5 k.c.).

e) Jest podstawa prawna (art. 5 k.c.) do całkowitego lub częściowego pozbawienia prawa do zachowku. Nie jest to zatem bezprawie.

Zapewne oba poglądy – negatywny (4) i pozytywny (5)Za stosowaniem art. 5 k.c. na linii uprawniony do zachowku–spadkodawca P. Księżak, Zachowek, s. 360, 361. – będą ścierać się w literaturze. Jest to zagadnienie dyskusyjne. Osobiście przychylam się do stanowiska pozytywnego (5).

6. Wydaje się, że nie można stosować art. 5 k.c., gdy spadkodawca czyny nieetyczne, które mogłyby stanowić podstawę do wydziedziczenia, uznania za niegodnego lub zastosowania art. 5 k.c., spadkobiercy przebaczył. Wynika to z ogólnych zasad prawa i etyki, moralności oraz z wymienionych przepisów prawa, które wyłączają wydziedziczenie lub uznanie za niegodnego, gdy spadkodawca przebaczył spadkobiercy (zapisobiercy) – art. 930, 1010 k.c. Nie wspomina o tym glosowane tu orzeczenie Sądu Najwyższego. Ale stosowanie art. 5 k.c. należy wyłączyć, jeżeli spadkodawca przebaczył spadkobiercy (zapisobiercy) czyny nieetyczne. Wolę spadkodawcy należy uszanować. Jeżeli spadkodawca nie miał pełnej zdolności do czynności prawnych, przebaczenie jest skuteczne, gdy nastąpiło z dostatecznym rozeznaniem (art. 928 § 2 i art. 1010 § 2, a także art. 899 § 1 k.c.). Przepisy te są przejawem ogólnej zasady prawa cywilnego.

7. Moim zdaniem nie jest to przedmiotem analizy Sądu Najwyższego i T. Justyńskiego – w stosowaniu art. 5 k.c. na linii uprawniony do zachowku i spadkodawca trzeba brać pod uwagę także stosunki na linii obciążony zachowkiem–spadkodawca. Także na tej linii stosunki mogły być wysoce naganne (lub naganne w zwykłej postaci). Oczywiście nie może to prowadzić do pozbawienia lub ograniczenia zachowku, bo jest to bezprzedmiotowe w tej sytuacji, ale ma znaczenie dla oceny zachowania na linii uprawniony do zachowku–spadkodawca. Osoba obciążona zachowkiem, która rażąco naruszyła zasady współżycia społecznego na linii obciążony zachowkiem–spadkodawca, nie może powoływać się na analogiczne naruszenie zasad współżycia społecznego przez uprawnionego do zachowku na linii uprawniony do zachowku–spadkodawca. Osoba naruszająca zasady współżycia społecznego nie może powoływać się na naruszenie zasad współżycia społecznego przez inną osobę (jest to zasada przyjęta na tle art. 5 k.c.).

8. Omówiono wyżej stosunki prawne na linii uprawniony do zachowku–spadkodawca oraz (pkt 7) na linii obciążony zachowkiem– spadkodawca. Naruszenie zasad współżycia społecznego może nastąpić także w innych sytuacjach (relacjach). Na przykład na linii uprawniony do zachowku–osoba bliska spadkodawcy (np. zabicie osoby bliskiej spadkodawcy przez uprawnionego do zachowku). To samo dotyczy sytuacji: obciążony zachowkiem a osoba bliska spadkodawcy. Przepisy o wydziedziczeniu wspominają o osobie bliskiej spadkodawcy (art. 1008 pkt 2 k.c. – osoba najbliższa). Nie ma tej wzmianki w art. 928 k.c. na tle niegodności, lecz moim zdaniem także tamtą przesłankę można stosować (art. 928 § 1 pkt 1 k.c.) w drodze analogii. Zagadnienie to może być jednak dyskusyjne na tle niegodności. A jak to jest w przypadku art. 5 k.c. Kto zaneguje stosowanie art. 5 k.c. do relacji uprawniony do zachowku–spadkodawca (stanowisko 4), ten oczywiście zaneguje także to stanowisko co do osób bliskich. Kto przyjmie, że stosuje się art. 5 k.c. na linii: uprawniony do zachowku–spadkodawca, ten ma otwarte pole do stosowania w tym przypadku do osób bliskich spadkodawcy art. 5 k.c. Moim zdaniem mogą być sytuacje, w których należy wziąć pod uwagę nie tylko relacje: uprawniony do zachowku–spadkodawca, ale także relacje: uprawniony do zachowku–osoba bliska spadkodawcy (np. dziecko czy małżonek spadkodawcy, znęcanie się nad nim, pozbawienie go życia, ciężkie uszkodzenie ciała lub rozstrój zdrowia itd. itp.). To samo według mnie należy wziąć pod uwagę przy ocenie stosunku uprawniony do zachowku–spadkodawca, badając jednocześnie zachowanie na linii obciążony zachowkiem–osoby bliskie spadkodawcy (por. wyżej). Nie może powoływać się na naruszenie zasad współżycia społecznego (nadużycie prawa) ten, kto sam narusza te zasady współżycia społecznego.

9. Artykuł 5 k.c. do zachowku stosuje się z urzędu lub na zarzut strony.

10. Jeżeli otwarte są terminy do uznania za niegodnego, a sąd chce zastosować z tego powodu (art. 928 k.c.) art. 5 k.c., to moim zdaniem powinno się w pierwszej kolejności wykorzystać instytucję niegodności (przez osoby zainteresowane lub przez prokuratora).

11. Sąd Najwyższy nie sprecyzował dokładnie przesłanek stosowania art. 5 k.c. do zachowku (na linii uprawniony do zachowku–spadkodawca). Można przypuszczać, że kwestie te muszą być rozstrzygane na tle okoliczności konkretnego przypadku. W opisanym w orzeczeniu Sądu Najwyższego stanie faktycznym moim zdaniem były przesłanki zastosowania art. 5 k.c. Stosowanie art. 5 k.c. powinno być ograniczone do wyjątkowych sytuacji szczególnych, przepis ten nie powinien być tu nadużywany. Dla zilustrowania dopuszczalności stosowania art. 5 k.c. można przytoczyć jeden przykład: spadkobierca zabił spadkodawcę, ten nie mógł go oczywiście wydziedziczyć za życia, upłynął też termin prekluzyjny do wytoczenia powództwa o uznanie za niegodnego (np. z powodu braku znajomości prawa), na podstawie art. 5 k.c. taką osobę można całkowicie pozbawić zachowku (art. 5 k.c. stosowany z urzędu lub na wniosek osoby zainteresowanej).

12. Konkludując – orzeczenie Sądu Najwyższego jest trafne.