Wolters Kluwer, Warszawa 2015, ss. 458

P roblematyka umów ubezpieczeniowych od pewnego czasu jest niezwykle ważnym obszarem zainteresowań w doktrynie i w literaturze. Wobec powyższego monografia habilitacyjna pt. Umowa ubezpieczenia grupowego. Aspekty prawne, której autorem jest dr hab. Mariusz Fras, adwokat w Katowicach, adiunkt w Katedrze Prawa Cywilnego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego WPiA UŚ, niewątpliwie była oczekiwana na rynku wydawniczym. Jednocześnie należy zauważyć, że język publikacji jest komunikatywny i przystępny, a tym samym zrozumiały nie tylko dla osób wykonujących zawody prawnicze albo podmiotów zajmujących się zawodowo problematyką ubezpieczeń. Celem Autora, który to cel osiągnął, było bowiem skierowanie monografii do możliwie najszerszego kręgu odbiorców. Ale nie tylko to jest wartością recenzowanej publikacji. Oddaniu prawdziwej istoty umów ubezpieczenia grupowego służy tu również przedstawienie praktycznych problemów funkcjonowania umów ubezpieczenia grupowego.

Odnosząc się do układu recenzowanej rozprawy i jej rozległości, wskazać trzeba, że liczy ona 458 stron, składa się z sześciu rozdziałów, poprzedzonych wstępem i podsumowanych zakończeniem. Rozprawa składa się z dwóch części, z których jedna jest prezentacją umowy ubezpieczenia na płaszczyźnie prawa polskiego, a druga obejmuje problematykę kolizyjnoprawną. Tak obrana struktura pozwala na logiczny, przejrzysty i konsekwentny wywód zagadnień, co trafnie wyraża zamysł Autora.

Opracowanie oparte jest na kilku podstawowych metodach badawczych, a to metodzie analizy formalno-dogmatycznej, metodzie prawnoporównawczej, ekonomicznej oraz historycznej. Ta ostatnia pozwala na kompleksowe przedstawienie ewolucji poglądów, jaka dokonywała się w wielu państwach pod wpływem powstania i rozwoju pojęcia umów ubezpieczenia grupowego. Autor w swoich rozważaniach odnosi się do prawa francuskiego. Należy zaznaczyć, że we Francji umowa ubezpieczenia grupowego doczekała się kompleksowej regulacji, a bogata judykatura i piśmiennictwo francuskie jedynie potwierdzają złożoność problematyki umowy ubezpieczenia. System ten zawiera wiele rozwiązań normatywnych, które mogą stanowić wzorzec dla wciąż kształtującego się ustawodawstwa polskiego.

Pierwszy rozdział poświęcony został genezie i rozwojowi umowy ubezpieczenia grupowego, odpowiednio w Stanach Zjednoczonych, we Francji, w Niemczech oraz w Polsce. Wprawdzie okoliczności powstania ubezpieczeń grupowych budzą nader liczne wątpliwości, jednak bezsporne jest, że w tych państwach umowy ubezpieczenia mają długą, wypracowaną na przestrzeni wieków tradycję.

Szczególnej uwagi wymaga podrozdział 2 dotyczący podstaw prawnych umowy ubezpieczenia grupowego. W pierwszej kolejności Autor koncentruje swoje rozważania wokół źródeł prawa, które regulują umowę ubezpieczenia grupowego. Z uznaniem należy odnieść się do przeprowadzonego wywodu komparatystycznego. Fundamentalne znaczenie ma twierdzenie, zgodnie z którym umowa ubezpieczenia grupowego jest zawierana na zasadzie swobody umów z uwzględnieniem przepisów ius cogens, umieszczonych w Kodeksie cywilnym. Zatem wobec braku kompleksowej regulacji na gruncie polskiego ustawodawstwa należy sięgnąć po niewiążące regulacje prawne, czyli tzw. instrumenty miękkiego prawa (soft law). W tym kontekście Autor jedynie sygnalizuje wpływ pozanormatywnych źródeł regulacji stosunków prawa prywatnego na umowy ubezpieczenia grupowego kredytobiorców (banc assurance). Jest to istotne zagadnienie, zarówno teoretycznie, jak i praktycznie, i z pewnością powinno zostać poddane pogłębionej analizie w pracy mającej taki zakres rozważań, jak recenzowana monografia.

W dalszej części pracy został omówiony charakter prawny umowy ubezpieczenia oraz jej usytuowanie w systematyce umów ubezpieczenia bezpośredniego. Autor przedstawia cechy umów ubezpieczenia indywidualnego i grupowego. Wart rozważenia jest postulat Autora, aby wprowadzić do języka prawnego pojęcie „ubezpieczenie grupowe”. Interesujące i trafne są rozważania na temat roli i znaczenia umów ubezpieczenia grupowego poprzez wskazanie funkcji, jakie pełnią. Na uwagę zasługuje funkcja ochrony ubezpieczeniowej, oszczędnościowa i zabezpieczająca.

Rozdział 2, zatytułowany Charakter prawny umowy ubezpieczenia grupowego, składa się z pięciu podrozdziałów. Godnym podkreślenia aspektem monografii jest analiza definicyjna pojęcia „grupa”, z uwzględnieniem dorobku francuskiego, fińskiego, a także austriackiego i niemieckiego piśmiennictwa. Autor trafnie odróżnia pojęcie „spoistości grupy” od jej „trwałości”. Na kanwie tego podziału jest formułowany postulat wprowadzenia przepisu, który wiązałby w ubezpieczeniach grupowych powstanie ochrony ubezpieczeniowej z kryterium spełnienia warunków przynależności do grupy. Autor porusza także ważną kwestię podmiotów stosunku prawnego umowy ubezpieczenia, ponieważ to szczególny układ podmiotowy odróżnia ubezpieczenia grupowe od pozostałych ubezpieczeń. W tym kontekście niezmiernie istotny pozostaje obowiązek lojalności w trójstronnej relacji ubezpieczającego, ubezpieczyciela i ubezpieczonego.

W dalszej części zostaje poruszone zagadnienie interesu ubezpieczeniowego, w tym interesu sukcesywnego oraz interesu koincydującego, którym to w sferze ubezpieczeń grupowych przypisuje się największe znaczenie. Za słuszną należy uznać analizę charakteru prawnego umowy ubezpieczenia grupowego, a także przedstawienie koncepcji unitarnej, dualistycznej oraz rozproszonego stosunku ubezpieczeniowego. Autor wyróżnia umowy ubezpieczenia z przystąpieniem dobrowolnym oraz te, do których przystąpienie jest obligatoryjne.

W rozdziale 3 monografii prowadzone są rozważania dotyczące przystąpienia do umowy ubezpieczenia grupowego oraz obowiązków informacyjnych na etapie poprzedzającym przystąpienie do ubezpieczenia grupowego. W tym zakresie prezentacja Autora jest również twórcza i rzetelna. Jak zauważa Autor, obecna regulacja prawna w zakresie przystąpienia jest niewystarczająca i dotyczy jedynie umów ubezpieczenia na życie na cudzy rachunek. Z aprobatą należy odnieść się do postulatu, że konstrukcja jurydyczna przystąpienia powinna znaleźć miejsce w ramach kompleksowej regulacji prawnej ubezpieczeń grupowych. Nader interesujące są rozważania dotyczące zawarcia umowy ubezpieczenia w trybie ofertowym. W dalszej części rozprawy Autor omawia obowiązek deklaracji ryzyka oraz obowiązek informacyjny w umowie ubezpieczenia grupowego.

Warto skupić uwagę na lekturze rozdziału 4, jako że został poświęcony zmianie treści stosunku ubezpieczenia grupowego oraz zagadnieniu składki w ubezpieczeniu grupowym. Szczególnie cenne w tym zakresie są spostrzeżenia dotyczące podmiotu zobowiązanego do zapłaty składki w ubezpieczeniu. Nie bez racji Autor wskazuje, że należałoby wprowadzić regulację dotyczącą zapłaty składki w ubezpieczeniach grupowych z przystąpieniem dobrowolnym. W praktyce bowiem na przestrzeni lat ukształtował się zwyczaj, że ciężar pokrycia kosztów składki przenoszony jest na ubezpieczonego. Autor dokonał wnikliwej analizy zagadnienia zwrotu składki za okres niewykorzystanej ochrony ubezpieczeniowej, skutków niezapłacenia składki w terminie, a także dochodzenia roszczeń wynikających z umowy ubezpieczenia grupowego. Zastrzeżenia budzi jednak ograniczenie zakresu analizy do sytuacji ubezpieczonych. Autor powinien podjąć próbę wyjaśnienia i przybliżenia roli oraz funkcji grupy jako podmiotu kształtującego treść umowy ubezpieczenia.

Rozdział piąty dotyczy zasadniczej kwestii wygaśnięcia stosunku ubezpieczenia grupowego. To, co jest szczególnie cenne w dysertacji i zasługuje na szczególną uwagę, to omówienie modelu niemieckiego, który przewiduje uprawnienie do tzw. indywidualnej kontynuacji ubezpieczenia w drodze oświadczenia składanego przez ubezpieczonego przed upływem dwóch miesięcy od dnia śmierci dotychczasowego ubezpieczającego.

W ostatnim, szóstym rozdziale Autor podejmuje jakże złożoną kolizyjną problematykę umów ubezpieczenia. Podkreślenia wymaga, że odszukanie prawa właściwego do oceny praw i obowiązków stron umowy ubezpieczenia grupowego pozostaje tym trudniejsze, jeśli zauważyć, że prawodawca unijny nie stworzył szczególnej normy kolizyjnej dla umów ubezpieczenia grupowego.

Autor trafnie przedstawia różnice występujące pomiędzy konstrukcją ubezpieczenia grupowego z przystąpieniem obowiązkowym a ubezpieczenia grupowego z przystąpieniem dobrowolnym. Powyższe rozważania prowadzą Autora do słusznego wniosku, że należy dokonać rewizji założeń związanych z kwalifikacją pojęcia umowy ubezpieczenia, jako że nie ma podstaw do uprzywilejowania umów ubezpieczenia z przystąpieniem obowiązkowym kosztem ubezpieczeń z przystąpieniem dobrowolnym.

Z uwagi na stopień złożoności poruszanych zagadnień z uznaniem przychylam się do rozważań w kwestii jurysdykcji w sprawach związanych z umową ubezpieczenia grupowego, która w obowiązującym stanie prawnym jest określana na podstawie przepisów rozporządzenia Bruksela I bis.

W tym miejscu zwrócę uwagę na omówienie modelowej regulacji prawa o umowie ubezpieczenia, a to Principles of European Insurance Contract Law (PEICL). Celem projektu było stworzenie jednolitej regulacji umowy ubezpieczenia. Ten fragment rozprawy habilitacyjnej zasługuje na szczególną uwagę co najmniej z kilku względów. W pierwszej kolejności należy zaznaczyć, że Autor nie poprzestaje na przywołaniu projektowanych rozwiązań, ale dokonuje starannej ich analizy.

Powyższe rozważania prowadzą Autora do konstatacji, że w Kodeksie cywilnym celowe byłoby wprowadzenie odrębnej, kompleksowej regulacji dotyczącej umowy ubezpieczenia grupowego, gdyż w obecnym stanie prawnym problematyka ubezpieczeń grupowych nie jest w żaden sposób uregulowana. W szczególności brak jest definicji umowy ubezpieczenia grupowego.

Wobec powyższego nie budzi wątpliwości, że recenzowana praca stanowi bardzo interesującą pozycję. Jak dotąd w piśmiennictwie problematykę umów ubezpieczenia grupowego analizowano jedynie fragmentarycznie, podczas gdy Autor dokonał analizy i oceny w sposób kompleksowy. Przedstawiona do recenzji praca prezentuje wysoki poziom merytoryczny. Jej niewątpliwą zaletą jest także fakt, że Autor, posiłkując się dorobkiem nauki, przekłada koncepcje prawne tam obecne na rodzime kategorie prawne. Z aprobatą należy odnieść się do próby rozwiązania trudnych zagadnień praktycznych, u podłoża których leży szeroka wiedza z zakresu ubezpieczeń. Z całą pewnością przygotowana rozprawa stanie się inspiracją do dalszych badań; będzie także pomocna dla praktyki ubezpieczeniowej i powinna dać asumpt do ożywionej dyskusji na temat charakteru normatywnego umowy ubezpieczenia grupowego.