*Orzeczenie opublikowane w OSNC 2016, nr 6, poz. 79 oraz OSP 2016, nr 6, poz. 58, z glosą aprobującą T. Justyńskiego, tamże.

T eza glosowanego postanowienia brzmi:

Odwołanie testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego może nastąpić przez świadome zniszczenie przez spadkodawcę wypisu tego aktu (art. 946 k.c.).

1. W stanie faktycznym orzeczenia Sądu Najwyższego spadkodawczyni zniszczyła (podarła i spaliła) wszystkie wypisy aktu notarialnego (art. 946 k.c.). Zachodzi pytanie, czy odwołanie testamentu notarialnego przez zniszczenie wypisu aktu notarialnego w zamiarze odwołania testamentu jest skuteczne. Na to pytanie Sąd Najwyższy oraz sąd okręgowy udzieliły odpowiedzi pozytywnej, sąd rejonowy zaś – negatywnej. Ze stanowiskiem SN i SO zgadzam się. Rzecz wymaga jednak szerszego omówienia.Co do odwołania testamentu por. m.in. M. Niedośpiał, Testament w polskim prawie cywilnym – zagadnienia ogólne, wyd. 1, Wydawnictwo UJ, Kraków 1991, s. 73–98, wyd. 2, Studio „Sto”, Bielsko-Biała 1999, s. 71–96.

2. Na wstępie należy zaznaczyć, że słowo „testament” ma dwa znaczenia prawne: a) testamentu jako czynności prawnej lub b) testamentu – jako dokumentu, w którym zostało ujęte oświadczenie woli testatora, stanowiące testament w uprzednio sprecyzowanym znaczeniu (a). W pierwszym przypadku (a) na tle k.c. na ogół przyjmuje się, że testament jest jednostronną, odwołalną czynnością prawną, w której spadkodawca rozrządza swym majątkiem na wypadek śmierci. W pierwszym znaczeniu używa tego terminu k.c. np. w art. 941, 943–945, 947–948, 949–955; w drugim – np. w art. 946 k.c., w którym jest mowa o zniszczeniu testamentu, lub w art. 646 k.p.c., dotyczącym złożenia go w sądzie spadku. Terminu „testament” używa się przede wszystkim w pierwszym znaczeniu (a), drugie jest używane rzadko i można je wywnioskować z kontekstu wypowiedzi prawnej. Nieraz w tym samym przepisie prawnym używa się tego terminu w dwóch znaczeniach, np. w art. 946 k.c. [w znaczeniu pierwszym, gdy jest mowa o sporządzeniu nowego testamentu – art. 946 cz. I, w znaczeniu drugim – art. 946 cz. II po słowie: „bądź też w ten sposób (…)”].M. Niedośpiał, Testament, 1991, s. 14, 15.

Pogląd o dwóch znaczeniach słowa „testament” jest zazwyczaj przyjęty w doktrynie i orzecznictwie. Odmiennie twierdzi tylko Jan Gwiazdomorski.J. Gwiazdomorski, Wykładnia przepisów o testamencie na tle uchwały składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego, „Nowe Prawo” 1973, nr 6, s. 828 i n. Nie wchodzi to jednak w zakres niniejszej analizy, jako że jest to problem odrębny.Por. bliżej M. Niedośpiał, Testament, s. 15 i n.

3. Testament można odwołać wyraźnie nowym testamentem (art. 946 cz. I k.c.), w sposób dorozumiany nowym testamentem (art. 947 k.c.), w drodze działań faktycznych skierowanych na dokument testamentowy (art. 946 cz. II k.c.).Tamże, s. 79 i n. Precyzacja sposobów odwołania testamentu należy do każdego ustawodawcy; są one w znacznym stopniu zbieżne.

Odwołanie testamentu może nastąpić także w ten sposób, że spadkodawca w zamiarze odwołania testament zniszczy lub pozbawi go cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie w ten sposób, że dokona w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień (art. 946 cz. II k.c.). Jest to odwołanie „w drodze działań faktycznych” („faktyczne”) skierowanych na dokument testamentowy. Odwołaniu ulega tu czynność prawna (testament) w drodze działań skierowanych na testament (w znaczeniu dokumentu). Jest to odwołanie w sposób dorozumiany, przez czynności konkludentne (per facta concludentia). Jest to czynność prawna (oświadczenie woli) mortis causa (na wypadek śmierci) o odwołaniu testamentu, niebędąca testamentem, do której jednak w drodze analogii można stosować przepisy o testamencie (art. 941–948 k.c.). Przepis art. 946 cz. II k.c. jest czymś pośrednim między formą dowolną a formą prawnie określoną. Wolność (forma) składania oświadczenia woli jest większa niż przy formie określonej, nie jest jednak dowolna. Zgodnie z art. 944 § 2 k.c. testament można odwołać tylko osobiście. Wydaje się zatem, że odwołanie nie może być dokonane przez przedstawiciela ani posłańca, dotyczy to zatem także odwołania w drodze działań faktycznych, dokonanych na polecenie lub za zgodą testatora przez inną osobę. Sąd Najwyższy w tym postanowieniu dopuszcza jednak odwołanie w drodze działań faktycznych skierowanych na dokument testamentu przez inną osobę na polecenie testatora. Odwołanie musi być skierowane na oryginał testamentu, a nie na jego wypis czy odpis. Dopuszczalne jest jednak „odwołanie faktyczne” skierowane na wypis aktu notarialnego.Postanowienie SN z 30 czerwca 1972 r., I CR 403/72, OSPiKA 1973, nr 10, poz. 192; M. Niedośpiał, Testament, s. 82. Ponieważ przy testamencie notarialnym i allograficznym nie wydaje się oryginału tych testamentów, to „odwołanie faktyczne” jest wyłączone (poza wypisem aktu notarialnego, który nie jest oryginałem). Artykuł 946 cz. II k.c. ma zastosowanie zatem do testamentu holograficznego i ustnego (por. dalej), ale gdyby spadkodawca znalazł się w posiadaniu oryginału testamentu notarialnego lub allograficznego i zniszczył go, wydaje się, że trzeba przyjąć, iż odwołał testament. Akty odwołania w drodze działań faktycznych (art. 946 cz. II k.c.) powinny być skierowane na testament. Skoro zaś protokół testamentu ustnego nie jest testamentem (ani w znaczeniu dokumentu, ani czynności prawnej), to jego odwołanie w powyższym trybie nie jest możliwe. Czynność ta może być odwołana tylko przez nowy testament (wyraźnie lub dorozumianie). Niemniej wykładnia funkcjonalna, celowościowa przemawia za dopuszczalnością odwołania – w tym przypadku – także w drodze działań faktycznych (art. 946 cz. II k.c.), skierowanych na protokół testamentu ustnego. Będzie to też zgodne z wolą spadkodawcy. Uzasadnieniem prawnym będzie m.in. analogia legis. Spadkodawca może zniszczyć testament (np. podrzeć go, wyrzucić lub spalić) lub pozbawić go cech, od których zależy jego ważność (np. z testamentu odetnie podpis spadkodawcy lub świadków albo organu urzędowego), albo dokonać w testamencie zmian, z których wynika wola odwołania jego postanowień (np. przekreślić cały testament lub jego część, przekreślić podpisy konieczne do ważności, zamieścić na testamencie napis „uchylony” lub „odwołany”). W przypadku przekreślenia tylko niektórych postanowień pozostałe postanowienia są ważne (nieodwołane). Tekst przekreślony może być czytelny lub nieczytelny. Przekreślenie nieraz niektórych słów, a nie całego testamentu, może być równoznaczne z odwołaniem całego testamentu. Na przykład, jeśli zapis na rzecz Kowalskiego i Jesionowskiego opiewał na kwotę po 100 000 zł, to wykreślenie obu nazwisk jest równoznaczne z odwołaniem całego testamentu. Przy dacie, jeśli nie jest ona przesłanką ważności testamentu (art. 949 § 2 k.c.), jej wykreślenie nie oznacza – jak się wydaje – odwołania testamentu, chyba że odmienna jest wola spadkodawcy (tzn. że łączył z wykreśleniem takiej daty chęć odwołania całego testamentu). Powyższe działania faktyczne skierowane na dokument testamentowy (protokół testamentu ustnego) odnoszą skutek tylko wtedy, gdy spadkodawca podjął je w celu (w zamiarze) odwołania testamentu. Jeśli dana osoba twierdzi, że spadkodawca zniszczył testament w celu odwołania albo że testament został zniszczony nie w celu odwołania, to musi to udowodnić (art. 6 k.c.). Nie ma domniemania prawnego ani faktycznego odwołania testamentu, to znaczy nie można przyjąć, że jeśli spadkodawca zniszczył testament, to zrobił to w celu odwołania. Skutkiem odwołania w drodze działań faktycznych (art. 946 cz. II k.c.) będzie z reguły dziedziczenie ustawowe, chyba że odwołaniu uległy tylko niektóre postanowienia testamentu (wszystko zależy od treści testamentu – mowa tu o powołaniu do spadku).

Jeśli testament zniszczono lub pozbawiono cech, od których zależy jego ważność, bądź wreszcie dokonano w testamencie zmian, ale te czynności faktyczne nie zostały podjęte w zamiarze odwołania, testament jest ważny. Jego treść można ustalić za pomocą każdego środka dowodowego (np. z dokumentu, przykładowo z odpisu, z przesłuchania świadków, nie tylko testamentowych, z przesłuchania stron). Testament zniszczony przez spadkodawcę nie w zamiarze odwołania (np. przypadkowo podarty, spalony) albo przez osobę trzecią zachowuje swą moc prawną. Jest tak dlatego, że ustawa wymaga zachowania formy testamentu w chwili jego sporządzenia, istnienie testamentu po tej chwili nie jest konieczne do ważności testamentu, np. w chwili otwarcia spadku, stwierdzenia nabycia spadku. Przykładowo przypadkowe zgubienie, zniszczenie, przekreślenie, pozbawienie cech ważności dokumentu testamentowego lub pisma stwierdzającego treść testamentu ustnego nie jest odwołaniem testamentu. Wydaje się, że dopuszczalne jest powództwo o ustalenie treści zniszczonego testamentu (art. 189 k.p.c.), jest to zagadnienie bardziej ogólne, które tu nie może być przedmiotem analizy. Unika się w ten sposób odmiennych ustaleń co do treści testamentu w różnych postępowaniach. W literaturze i judykaturze wypowiedziano pogląd, że prawo polskie nie zna odrębnego postępowania nieprocesowego o odtworzenie zaginionego lub zniszczonego testamentu.J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, Warszawa 1959, s. 323 wraz z cytowanym tam orzeczeniem SN z 25 marca 1949 r. (przypis 80, s. 323). Niedopuszczalne jest – według części literatury – także powództwo o ustalenie treści zaginionego testamentu, gdy testament o przytoczonej treści został sporządzony i zaginął bez woli testatora lub po jego śmierci.Tak J. Gwiazdomorski, Prawo spadkowe, s. 323 wraz z cytowanym tam orzeczeniem SN z 23 kwietnia 1949 r. (przypis 81, s. 323), odmiennie B. Dobrzański w glosie do cytowanego orzeczenia („Przegląd Notarialny” XXII/I, s. 281). Wydaje się jednak, że powództwo o ustalenie treści zaginionego testamentu jest dopuszczalne, jednakże brak jest interesu prawnego w wytoczeniu powództwa, jeżeli interes ten może być zaspokojony w innym postępowaniu o stwierdzenie nabycia spadku albo w postępowaniu o uchylenie lub zmianę stwierdzenia nabycia spadku lub w postępowaniu o wykonanie zapisu.Por. uchw. 7 SN (zasadę prawną) z 30 grudnia 1968 r., III CZP 103/68, OSNCP 1969, nr 5, poz. 85. Kwestia takiego powództwa i ustalenia treści zniszczonego testamentu jest zagadnieniem prawnym, które tu nie może być omawiane.

4. Spadkodawca może pod tą samą datą sporządzić kilka testamentów (w znaczeniu czynności prawnych) o tej samej (lub odmiennej) treści. Odwołanie jednego z nich nie oznacza odwołania innych.W zasadzie podobnie postanowienie SN z 30 czerwca 1972 r., I CR 403/72, OSNCP 1973, nr 3, poz. 49, publ. także w: OSPiKA 1973, nr 10, poz. 192. Treść postanowienia ma następujące brzmienie: „1. Tylko oryginał testamentu jest testamentem w rozumieniu kodeksu cywilnego (art. 941 k.c.). Odpis testamentu zwykłego, chociażby sporządzony własnoręcznie przez spadkodawcę, nie jest testamentem. Zgodnie natomiast z prawem o notariacie wypis testamentu sporządzonego w formie aktu notarialnego (art. 950 k.c.) jest równoznaczny z oryginałem. 2. Jeżeli spadkodawca sporządzi kilka identycznych co do treści testamentów – w tej samej dacie lub w datach różnych – to wówczas jest kilka jednakowo skutecznych testamentów. Odwołanie (art. 946 k.c.) jednego z tych testamentów nie pozbawia ważności pozostałych, z samego zaś odwołania jednego z nich nie można wnosić, iż spadkodawca odwołał w ten sposób pozostałe testamenty, chyba że co innego wynika z okoliczności konkretnego wypadku”. Odwołanie przez działania faktyczne (art. 946 cz. II k.c.) może być skierowane tylko na oryginał testamentu, a nie na jego wypis, wyciąg, odpis (obojętnie, czy własnoręczny, czy w postaci kopii, czy w inny sposób zrobiony). Odwołanie może być skierowane na wypis aktu notarialnego.Tak postanowienie SN z 30 czerwca 1972 r. (cytowane w przypisie 11) i glosowane tu przeze mnie postanowienie SN. Dokumenty niesporządzone z wolą testowania nie mogą być oryginałami testamentu. Nie są oryginałem testamentu wszelkie wypisy, odpisy, wyciągi. Z istoty tych aktów wynika właśnie, że mają one być porównywane z oryginałem testamentu, i w ten sposób ustala się ich moc.

Jeden testament (w sensie czynności prawnej) może być sporządzony w kilku egzemplarzach, które są jego oryginałami. Nie dotyczy to oczywiście testamentu ustnego. Jeden testament (czynność prawna) może mieć kilka oryginałów. Zniszczenie jednego z nich (jak też przedsięwzięcie innych czynności wskazanych w art. 946 cz. II k.c.) powoduje odwołanie testamentu; niszczenie innych egzemplarzy nie jest konieczne. Odwołaniu ulega bowiem czynność prawna, a nie dokumenty, a skoro jest ona tylko jedna, to wystarczy zniszczenie któregokolwiek jej egzemplarza. Wszystkie oryginały takiego testamentu muszą spełniać przesłanki w zakresie formy, uchybienie jednak w jednym lub niektórych spośród nich nie szkodzi jego ważności. Spadkodawca musi sporządzić te dokumenty (oryginały) z wolą testowania, z tym że odnosi się ona do tej samej (jednej) czynności prawnej. Gdyby któryś z tych dokumentów nie został sporządzony z wolą testowania, lecz np. dla celów informacyjnych, nie byłby to oryginał testamentu.

Czy poszczególne egzemplarze sporządzone pod tą samą datą i mające tę samą treść są oryginałami jednego testamentu (czynności prawnej), czy dokonano tu kilku jednobrzmiących testamentów (czynności prawnych) o tej samej treści, to sprawa oceny in casu (na tle konkretnego przypadku), z uwzględnieniem ich treści i okoliczności, w jakich zostały sporządzone. Spadkodawca w drodze wyraźnego zastrzeżenia może tę wątpliwość rozstrzygnąć. W razie jej wystąpienia należałoby przyjąć, że spadkodawca sporządził kilka oryginałów tego samego testamentu (czynności prawnej).

Przy odwołaniu testamentu należy wyróżnić dwa znaczenia testamentu: a) czynność prawna, b) dokument. Przedmiotem odwołania (art. 946, 947 k.c.) jest testament jako czynność prawna, a nie testament jako dokument. Testament może być fizycznym przedmiotem, którego zniszczenie w celu odwołania (art. 946 cz. II k.c.) jest sposobem złożenia oświadczenia woli o odwołaniu. Odwołaniu ulega tu jednak także czynność prawna, a nie dokument (testament).

5. Prawo o notariacie obok wypisów aktu notarialnego, które mają moc oryginału (art. 109: „wypis ma moc prawną oryginału”), zna także odpisy aktu notarialnego (art. 112 ustawy z 14 lutego 1991 r. Prawo o notariacie, tekst. jedn. Dz.U. z 2014 r. poz. 164 z późn. zm.). Zachodzi uzasadnione pytanie, czy zniszczenie odpisu aktu notarialnego powoduje odwołanie testamentu notarialnego. Przy wykładni literalnej (gramatycznej) jest to niemożliwe. Prawo o notariacie łączy moc prawną oryginału tylko z wypisami aktu notarialnego, a nie jego odpisami. W praktyce często także notariusze traktują odpisy aktu notarialnego tak jak wypisy aktu notarialnego. Jeżeli spadkodawca żądał wypisu aktu notarialnego, a wydano mu tylko odpis, to powstaje pytanie, czy zniszczenie takiego odpisu jest odwołaniem testamentu notarialnego. Względy funkcjonalne (celowościowe) mogłyby przemawiać na rzecz stanowiska, że skuteczne jest wtedy odwołanie testamentu notarialnego. Zagadnienie to jest jednak wątpliwe, nie było poruszane w doktrynie. Z ostrożności procesowej należałoby przyjąć, że nie jest to odwołanie testamentu notarialnego. Kwestię tę uważam jednak za dyskusyjną. Artykuł 112 Prawa o notariacie wprawdzie odsyła do odpowiedniego stosowania przepisów o wypisie aktu notarialnego, niejasne jest jednak, czy dotyczy to także art. 109 Prawa o notariacie. Wydaje się, że potrzebny byłby tu wyraźny przepis prawny co do mocy prawnej oryginału także dla odpisu aktu notarialnego. Takiego wyraźnego przepisu prawnego jednak nie ma.

6. Zapis windykacyjny może być sporządzony tylko w formie aktu notarialnego (art. 950 k.c.). Dopuszczalne jest odwołanie testamentu notarialnego, także zawierającego zapis windykacyjny, w sposób dorozumiany lub wyraźny (art. 946, 947 k.c.) w drodze testamentu zwykłego lub szczególnego, w tym poprzez czynności konkludentne (art. 946 k.c.), skierowane również na wypis aktu notarialnego takiego testamentu notarialnego.

7. Reasumując, należy stwierdzić, że orzeczenie Sądu Najwyższego jest trafne.