7 czerwca 2014 r. w Bydgoszczy odbyła się kolejna, jedenasta już konferencja zorganizowana przez Naczelną Radę Adwokacją (NRA) oraz Komisję Praw Człowieka przy NRA (KPCz). Tradycją stało się, że podczas konferencji KPCz poruszane są tematy trudne, niewygodne, na co dzień często pomijane w dyskusji praktyków i teoretyków. Tym razem uczestnicy konferencji próbowali zmierzyć się z problemem realizacji praw więźniów. Co ważne, temat potraktowany został bardzo szeroko. Omawiano zarówno problemy osadzonych, jak i sytuację osób, które opuszczają mury więzienia. Prelegenci starali się odpowiedzieć na pytania dotyczące celowości kar oraz ich adekwatności, sposobu ich wykonywania, w tym warunków panujących w zakładach karnych i aresztach, programów resocjalizacyjnych, pracy z więźniami. Wiele miejsca poświęcono sytuacji osób opuszczających zakłady karne, w tym przede wszystkim realnym szansom zatrudnienia i zdolnościom adaptacyjnym w nowej rzeczywistości. Wśród prelegentów znaleźli się przedstawiciele palestry, służby więziennej, stowarzyszeń udzielających pomocy więźniom, wymiaru sprawiedliwości, nauki oraz organów konstytucyjnych i rządowych.

Gości powitali: adw. Justyna Mazur, dziekan ORA w Bydgoszczy, adw. Zenon Marciniak, członek Prezydium NRA oraz adw. Mikołaj Pietrzak, przewodniczący KPCz przy NRA.

Pierwszy panel, moderowany przez adw. Michała Bukowińskiego, członka KPCz przy NRA, dotyczył przede wszystkim rezultatów, jakie powinna nieść za sobą kara pozbawienia wolności. O „współczesnych mitach resocjalizacyjnych” opowiedział prof. dr hab. Marek Konopczyński z Pedagogium Wyższej Szkoły Nauk Społecznych w Warszawie. Profesor wskazał, że resocjalizacja rozumiana jest jako ponowne uspołecznienie. W jego ocenie nie jest możliwa resocjalizacja w warunkach izolacji więziennej. To dzięki budowaniu prawidłowych relacji społecznych poszczególni członkowie konkretnej społeczności odnajdują dla siebie odpowiednie role. Naturalne jest więc, że izolacja uniemożliwia wchodzenie w nowe role. Profesor podkreślił, że istnieją bardzo małe szanse, żeby osoba, która przebywa w izolacji więziennej powyżej trzech lat, odnalazła swoje miejsce w społeczeństwie po powrocie na wolność. Jako drugi mit Profesor wskazał wiarę w skuteczność resocjalizacyjną rozwiązań formalno-prawnych. W krajach o bardziej liberalnych systemach stosowania kary odsetek recydywistów się zmniejsza. W tym micie mieści się również przekonanie, że im surowsza kara, tym skuteczniejsza, im surowsze prawo, tym mniej przestępstw. Dodatkowo Profesor podkreślił, że przestępczość traktuje się często jako „chorobę społeczną” wymagającą leczenia. Szansą dla uzdrowienia systemu więziennictwa byłoby w jego przekonaniu m.in. silniejsze nastawienie na rozwój osobowy, edukację, znajdowanie mocnych stron skazanych (talentów czy zainteresowań), umożliwianie kontaktów społecznych, większy nacisk na kształcenie i samokształcenie na poziomie gimnazjalnym i ponadgimnazjalnym, co pozwoli więźniom wejść w nowe role społeczne. Jako drugi prelegent w pierwszym panelu głos zabrał Marek Łagodziński, prezes zarządu Fundacji „Sławek”, który w wystąpieniu pt. „Pomoc penitencjarna i postpenitencjarna w praktyce funkcjonowania fundacji” opowiedział, jak Fundacja „Sławek” pomaga osobom osadzonym oraz tym, którzy wychodzą na wolność po odbyciu kary. Wśród wielu inicjatyw podejmowanych przez Fundację wymienił program „Anioł Stróż”, który opiera się na pomocy świadczonej przez wolontariuszy. Towarzyszą oni więźniom korzystającym z przepustek i pomagają im oswoić się w „zewnętrznym” świecie oraz wspierają w kontakcie z rodziną. W utrzymaniu więzi z najbliższymi, szczególnie z dziećmi, pomagać ma również program „Poczytaj mi…” Więźniowie nagrywają czytane przez siebie bajki, które następnie otrzymują ich dzieci. Fundacja prowadzi również zajęcia muzyczne, plastyczne, taneczne, teatralne, oferuje poradnictwo psychologiczne, pedagogiczne, prawne (poradnia rodzinna), pomoc osobom uzależnionym. Marek Łagodziński podkreślił również, że Fundacja prowadzi kursy zawodowe i szkolenia. Praktyki zawodowe więźniowie odbywają w warsztacie samochodowym. Kapitan Filip Skubel z Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Poznaniu zaprezentował temat pt. „Prawa człowieka a polski system penitencjarny – na podstawie funkcjonowania jednostek penitencjarnych Okręgowego Inspektoratu Służby Więziennej w Poznaniu”. Omówił on Zalecenia Komitetu Ministrów do państw członkowskich Rady Europy w sprawie Europejskich Reguł Więziennych, które przyjęte zostały przez Komitet Ministrów Rady Europy w 2006 r., oraz przedstawił, jakie programy realizują jednostki okręgu poznańskiego i jak współpracują one z organizacjami pozarządowymi. Sporo uwagi poświęcił programowi realizowanemu w Zakładzie Karnym w Rawiczu pn. „Złota setka”, który więźniowie nazywają „biegiem do wolności”. Ideą biegu jest pokonanie dystansu półmaratonu (100 okrążeń wokół Zakładu). Innym niezwykle cennym przedsięwzięciem było zorganizowanie Ogólnopolskiego Konkursu Więziennej Twórczości Teatralnej 2014 w Poznaniu. Przedstawienia prezentowane były w poznańskich teatrach. Opinie widzów i profesjonalistów potwierdzały, że niektóre ze sztuk mogłyby zagościć na afiszu na stałe. Ponadto choćby na wspomnienie zasługuje działająca w poznańskim Areszcie Śledczym pracownia plastyczna, program ochrony dziedzictwa żydowskiego prowadzony w Areszcie Śledczym w Ostrowie czy współpraca Aresztu Śledczego w Szamotułach z lokalnym hospicjum. Jako ostatnia w panelu głos zabrała Justyna Chrzanowska, pełnomocnik Ministra Spraw Zagranicznych ds. postępowań przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka. Opowiedziała ona o kluczowych orzeczeniach strasburskiego Trybunału dotyczących praw osób pozbawionych wolności, m.in.: warunków, w jakich przebywają więźniowie (wyroki w sprawach Orchowski przeciwko Polsce, skarga nr 17885/04 oraz Sikorski przeciwko Polsce, skarga nr 17599/05), prawa do kontaktów z rodziną (wyrok w sprawie Giszczak przeciwko Polsce, skarga nr 40195/08), wolności wyznania (wyrok w sprawie Jakóbski przeciwko Polsce, skarga nr 18429/06) oraz prawa do zawarcia związku małżeńskiego (wyroki w sprawach Jaremowicz przeciwko Polsce, skarga nr 24023/03 oraz Frasik przeciwko Polsce, skarga nr 22933/02). Justyna Chrzanowska podkreśliła, że Trybunał w swoim orzecznictwie wskazał, iż pozbawienie wolności nie pozbawia praw, natomiast warunki, w jakich przebywa osadzony, nie powinny stanowić dla niego dodatkowej dolegliwości. W dyskusji poruszono m.in. problem dostępu byłych więźniów do zatrudnienia, przepustek losowych oraz zgonów w izbach wytrzeźwień.

Drugi panel, moderowany przez adw. Macieja Logę, członka KPCz przy NRA, rozpoczął Marcin Mazur, zastępca dyrektora Zespołu „Krajowy Mechanizm Prewencji” w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich. Opowiedział on o „respektowaniu praw osób pozbawionych wolności w doświadczeniach Krajowego Mechanizmu Prewencji”, który jest krajowym organem wizytującym ustanowionym na podstawie Protokołu fakultatywnego do Konwencji w sprawie zakazu stosowania tortur oraz innego okrutnego, nieludzkiego lub poniżającego traktowania albo karania. Od 2008 r. zadania te wypełnia Rzecznik Praw Obywatelskich.  Marcin Mazur przedstawił działania Rzecznika podejmowane na rzecz poprawy warunków odbywania kary pozbawienia wolności, m.in. wystąpienie w sprawie widzeń w dni świąteczne oraz ułatwienia więźniom dostępu do wiadomości publicznej. Wskazał również konkluzje kontroli RPO w zakresie warunków sanitarnych w celach, nadzoru sędziów penitencjarnych, kontaktów telefonicznych osób tymczasowo aresztowanych z pełnomocnikami. O rzeczywistym wykonywaniu praw więźniów opowiedziała pułkownik Luiza Sałapa, dyrektor Biura Penitencjarnego w Centralnym Zarządzie Służby Więziennej. Podkreśliła ona, że w dalszym ciągu w Polsce obowiązuje jedna z najniższych norm powierzchniowych w Europie (obecnie w Polsce powierzchnia w celi mieszkalnej przypadająca na skazanego wynosi nie mniej niż 3 m2 ). Podpierając się orzecznictwem Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, wskazała główne problemy w realizacji kontaktów skazanych z rodzinami, klasyfikowania więźniów jako szczególnie niebezpiecznych, prawa do praktykowania swojego wyznania, widzeń „bezdozorowych” jako prawa do prywatności i życia rodzinnego. Szeroko komentowany w mediach temat tzw. „ustawy o bestiach” omówił dr Michał Balcerzak z Katedry Praw Człowieka Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. Próbował on odpowiedzieć na pytanie, czy ustawa o postępowaniu wobec osób z zaburzeniami psychicznymi stwarzających zagrożenie życia, zdrowia lub wolności seksualnej innych osób może stanowić zagrożenie dla realizacji praw człowieka. Przedstawił główne wątpliwości, które ustawa budzi wśród ekspertów, w tym m.in., czy będzie ona rzeczywiście stosowana tylko wobec najgroźniejszych przestępców oraz czy jest zgodna z Europejską Konwencją Praw Człowieka. Adwokat dr Agata Michalska-Olek opowiedziała o stosowaniu „dozoru elektronicznego jako alternatywnej formie odbywania kary pozbawienia wolności w świetle praw człowieka”. Przedstawiła historię tej formy wykonywania kary, która po raz pierwszy pojawiła się w Stanach Zjednoczonych w 1983 r. (pierwszym państwem europejskim, które zaczęło stosować dozór, była Wielka Brytania), cele i przesłanki jej stosowania oraz korzyści płynące z jej wykonywania (zmniejszenie obciążenia finansowego państwa, resocjalizacja itd.). W dyskusji zwrócono uwagę m.in. na formę, w jakiej funkcjonariusze zwracają się do więźniów (per „ty”) i używanie w stosunku do nich wulgaryzmów. Mec. Mikołaj Pietrzak podkreślił, że kwestie te dotyczą godności więźnia oraz jego szacunku do samego siebie.

Podczas ostatniego panelu, prowadzonego przez adw. Mariusza Lewandowskiego, członka KPCz przy NRA, adw. dr Magdalena Sykulska-Przybysz, członek KPCz przy NRA, omówiła „warunki pozbawienia wolności w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w sprawach przeciwko Polsce”. Wskazała, że skargi przeciwko Polsce dotyczą najczęściej naruszeń art. 2, 3, 8, 9 i 10 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, po czym przytoczyła konkretne przykłady skarg rozpatrywanych przez Trybunał. Dr Maria Niełaczna ze Stowarzyszenia Interwencji Prawnej oraz Katedry Kryminologii i Polityki Kryminalnej Uniwersytetu Warszawskiego przedstawiła zagadnienie dotyczące więźniów drugiej szansy, czyli realizacji praw osób skazanych na długoletnie więzienie. Zwróciła ona uwagę na kwestie braku kryteriów badania w celu kwalifikowania więźniów do poszczególnych kategorii oraz prawa do rozwoju (edukacji) więźniów odbywających kary długoterminowe. Sędzia Ireneusz Drzazga z Wydziału V Penitencjarnego i Nadzoru nad Wykonywaniem Orzeczeń Karnych Sądu Okręgowego w Poznaniu omówił problemy resocjalizacyjne na przykładzie osób osadzonych w Zakładzie Karnym w Rawiczu. Sędzia przybliżył m.in. kwestie warunkowych przedterminowych zwolnień oraz ich odwoływania, kwestie przeludnienia w zakładach karnych i braku miejsc, w których więźniowie mogliby wykonywać pracę.

Ostatnia dyskusja toczyła się wokół tematu samookaleczania więźniów, osadzania w więzieniach osób ze znacznym upośledzeniem oraz osób z chorobami psychicznymi, które do  więzień nie powinny w ogóle trafiać, stosowania środków zabezpieczających oraz wieloletniego tymczasowego aresztowania.

Konferencję podsumował adw. Mikołaj Pietrzak, wspominając historię Elizabeth Fry, angielskiej reformatorki więziennictwa.