W dniach 5–7 września 2012 r. w Krakowie miał miejsce kolejny już Zjazd Katedr Prawa Karnego i Kryminologii. Każdy Zjazd Katedr jest wydarzeniem szczególnym, nieraz długo oczekiwanym przez przedstawicieli doktryny – to bowiem wyjątkowa okazja do wymiany myśli i poglądów, prowadzenia sporów naukowych i szukania kompromisów. Ma też każdy Zjazd, i nie wolno o tym zapominać, niepowtarzalny walor towarzyski, integruje bowiem środowisko wokół tego, co dla niego powinno być najważniejsze – nauki i jej rozwoju.

Nie inaczej było w tym roku w Krakowie, choć ten Zjazd był szczególny także z tego powodu, że został połączony z uroczystościami wręczenia Księgi Jubileuszowej Profesorowi Andrzejowi Zollowi. Właściwe otwarcie Zjazdu poprzedziło zaś Forum Młodych Karnistów zatytułowane „Prawo karne”, a zwieńczony został konferencją „Die Zukunf  des Strafrechts – Przyszłość prawa karnego”. Przy tak bogatym programie naprawdę każdy mógł znaleźć coś interesującego dla siebie, a piszący to sprawozdanie staje przed koniecznością ograniczenia relacji wyłącznie do właściwej części Zjazdu, i to tylko z tej przyczyny, że opisanie wszystkiego, co działo się w tych dniach w Krakowie, nie byłoby możliwe z uwagi na ograniczenia wydawnicze.

Podobnie jak w przypadku Zjazdu Katedr Postępowania Karnego organizowanego w Krakowie przed czterema laty, program obecnego Zjazdu został podzielony na część plenarną, składającą się z wykładu inauguracyjnego oraz poświęconej mu dyskusji w środę 5 września, oraz zróżnicowane sesje panelowe, wypełniające cały następny dzień. W piątek wszyscy uczestnicy Zjazdu zebrali się ponownie, aby wspólnie podsumować wyniki dyskusji panelowych.

Przyjęta przez organizatorów koncepcja ma tę zaletę, że pozwala na poruszenie absolutnej większości nurtujących środowisko zagadnień, niemniej, z uwagi na embarras de richesse, nie było możliwe uczestniczenie we wszystkich toczących się dyskusjach. Szczęśliwie umieszczenie ich nagrań w InternecieStrona internetowa: http://www.czpk.pl/2012/09/06/otwarcie-ogolnopolskiego-zjazdu-katedr-prawakarnego-i-kryminologii-zapis-video/ z 3 listopada 2012 r. umożliwia zapoznanie się z całością przebiegu Zjazdu.

Wreszcie, na co zwrócił uwagę sam prof. A. Zoll, otwierając Zjazd, tematy poszczególnych paneli, łączące zagadnienia prawa karnego materialnego, procesowego, kryminologii, a niekiedy i kryminalistyki, pozwalały na wzięcie udziału w Zjeździe badaczom tych różnych dziedzin prawa karnego, co – być może – w przyszłości zaowocuje jednym, wspólnym zjazdem wszystkich karnistów. Czas przyniesie odpowiedź.

Wykład inauguracyjny na temat „Aktualnego stanu nauki prawa karnego” wygłosił dr hab. Jarosław Majewski, prof. UKSW. Przedstawione tezy zmuszają do refleksji, bo nawet jeśli nie podziela się ich w całości, nie można odmówić im choćby częściowej słuszności, co już powinno niepokoić. Referent zwrócił zatem uwagę na systematycznie obniżający się poziom prac, także doktorskich i habilitacyjnych, niejednokrotnie sprowadzających się do prostego zreferowania dotychczasowych poglądów doktryny w danej kwestii, bez przedstawiania własnych, dodatkowo dobrze uzasadnionych, opinii i tez. Być może, na co wskazał prof. UKSW J. Majewski, przyczyna tkwi w pogarszającej się jakości recenzji, nieeliminujących dzieł bez większej wartości, oraz w braku realnego sporu i krytycznej, ale merytorycznej oceny dzieł innych badaczy. Nauka prawa karnego nie idzie też naprzód w najistotniejszych dla niej polach (np. nieopisana całościowo po pracy prof. W. Woltera problematyka błędu). Realizowane tematy dotyczą raczej peryferyjnych zagadnień, może nie mniej istotnych, ale niewyczerpujących aktualnych potrzeb nauki prawa karnego. Zauważalny jest także, zdaniem referenta, problem niewystarczającej obecności polskich karnistów w międzynarodowej wymianie myśli naukowej, co widać także w słabnącym zainteresowaniu literaturą niemieckojęzyczną, niegdyś silnie obecną w rozważaniach polskich przedstawicieli doktryny. Na plus prof. UKSW J. Majewski zaliczył odradzającą się tradycję zjazdów oraz konferencji, a nadto, powstający obecnie, System prawa karnego, dający panoramiczne spojrzenie na wszystkie ważkie zagadnienia nauki prawa karnego. Nie potrzeba chyba dodawać, że tak przedstawione tezy wywołały ożywioną dyskusję, której przebieg,  w znacznej mierze, zdawał się potwierdzać trafność tez przedstawionych przez prof. UKSW J. Majewskiego.

Następny dzień obrad został podzielony na trzy sesje, podczas których odbyło się, częściowo równolegle, aż 11 dyskusji panelowych. I tak podczas pierwszej sesji uczestnicy Zjazdu mogli wybierać między następującymi tematami: (1A) „Kryzys pozytywizmu w prawie karnym? Przemiany paradygmatu wykładni, czyli jak spierać się o treść prawa karnego materialnego”, (1B) „Tożsamość czynu w prawie karnym. Materialnoprawna i procesowa problematyka kryteriów i granic tożsamości czynu”, (1C) „Strona podmiotowa czynu zabronionego a współczesna psychologia kognitywna” oraz (1D) „Karalność posiadania czy używania narkotyków?”. W czasie pierwszego z tych paneli zastanawiano się nad współczesnym zakresem związania sędziego ustawą i jej treścią. Podnoszono stale poszerzający się zakres derywacyjnej koncepcji wykładni prawa, a z drugiej strony – obniżającą się jakość stanowionego prawa i jego inflację. Wykładnia takich przepisów nie zawsze jest możliwa wyłącznie metodą językową, ale inne sposoby mogą prowadzić do efektów niepożądanych, jak zmiana, contra legem, sensu i treści normy prawnej nadanej przez ustawodawcę. Kolejny z paneli poświęcony został próbie rozstrzygnięcia problemu dualizmu pojęciowego tożsamości czynu. Ujęcie prawnomaterialne, że ten sam czyn może stanowić jedno przestępstwo, jest istotne z perspektywy podstaw odpowiedzialności karnej i kwestii ewentualnego zbiegu przepisów lub przestępstw. Z kolei ujęcie procesowe ma charakter bardziej gwarancyjny, wymuszający respektowanie zasady ne bis in idem. Zastanawiano się, czy w istocie mowa tu o dwóch różnych ujęciach tożsamości czynu, czy też o dwóch różnych aspektach, ale tego samego pojęcia. Trzeci panel dotyczył strony podmiotowej przestępstwa, czyli przeżyć, emocji, świadomości sprawcy w chwili, gdy popełnia on czyn przestępny. Na tym tle poszukiwano związku z psychologią kognitywną, która zajmuje się procesami poznawczymi, zachodzącymi w układzie nerwowym i polegającymi na odbieraniu zewnętrznych informacji, ich przetwarzaniu i następującej po nich reakcji w postaci zachowania, czyli czynu. Ostatni, czwarty panel dotykał kwestii obecnej także w debacie publicystycznej, a mianowicie karalności posiadania i zażywania narkotyków. Paneliści koncentrowali się jednak na stanie de lege lata, usiłując odpowiedzieć na pytania, czy zażywanie narkotyków jest obecnie karalne, czy wprowadzona ostatnio norma art. 62a ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii posługuje się wystarczająco jasnymi kryteriami umorzenia postępowania, oraz zajęli się zagadnieniem racjonalnej kryminalizacji, zastanawiając się, na ile karalność samego zażywania narkotyków może wpłynąć na ograniczenie tego zjawiska w przestrzeni społecznej.

Podczas drugiej sesji organizatorzy zaoferowali uczestnikom Zjazdu możliwość dyskusji m.in. nad kwestią „Kary w prawie karnym, w prawie karnym skarbowym oraz administracyjnym a konstytucyjną zasadą ne bis in idem i zakazem podwójnej karalności oraz pojęcia odpowiedzialności karnej w rozumieniu art. 42 Konstytucji RP”. Panel poświęcony został zatem rozważaniom nad istotą pojęcia kary, zwłaszcza kary kryminalnej, a nadto, z uwagi na interdyscyplinarne ujęcie zasady ne bis in idem, poruszano m.in. kwestie idealnego zbiegu przestępstw, krzyżującej się odpowiedzialności karnej i administracyjnoprawnej czy wreszcie zbiegu odpowiedzialności karnej i cywilnej. Podczas równoległego panelu poświęconego tematowi zatytułowanemu „Przyczynienie się pokrzywdzonego a model obiektywnej przypisywalności skutku. O potrzebie  regulacji obiektywnego przypisania” zastanawiano się, czy brak jednolitości orzecznictwa w zakresie obiektywnego przypisania skutku nie uzasadnia wprowadzenia do Kodeksu karnego normatywnych przesłanek w zakresie odpowiedzialności za skutek. Dyskusja odbywała się zatem w bezpośrednim nawiązaniu do zmian legislacyjnych proponowanych przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego w art. 1a, 2 oraz 9 Kodeksu karnego. Ostatni panel tej sesji dotyczył rozstrzygnięcia sporu, „czy zachować wnioskowy tryb ścigania za przestępstwa z art. 197 k.k. – argument feministyczny w debacie karnistycznej i kryminologicznej”. Co ciekawe, część uczestników debaty wskazywała, że już dzisiejszy brak możliwości cofnięcia wniosku o ściganie przestępstwa z art. 197 k.k. jest rozwiązaniem satysfakcjonującym, co nie wyklucza wprowadzenia ścigania w pełni ex officio. Ważniejsze jest jednak nie to, w jakim trybie ścigane jest przestępstwo zgwałcenia, ale to, jak do samego ścigania podchodzą organy prowadzące postępowanie – na to również zwracali uwagę uczestnicy panelu.

Ostatnia, trzecia sesja poświęcona została następującym tematom: (3A) „Pojęcie szkody w prawie karnym materialnym jako znamię typu czynu zabronionego przewidzianego w art. 231 k.k. i art. 296 k.k.”, (3B) „Wpływ procesowej konstrukcji postępowania dowodowego na kształt i treść regulacji prawa karnego materialnego”, (3C) „Pojednanie pokrzywdzonego ze sprawcą jako przesłanka rezygnacji z ukarania – niepodleganie karze czy oportunizm procesowy? Bezwzględna sprawiedliwość czy prywatyzacja wymiaru sprawiedliwości” oraz (3D) „Warunkowe przedterminowe zwolnienie – instytucja prawa karnego materialnego czy wykonawczego”. Szkoda, jako pojęcie zaczerpnięte z prawa cywilnego, jest jednak obecna w polskim ustawodawstwie karnym nieprzerwanie od pierwszej kodyfikacji z 1932 r., przez co jej wykładnia na gruncie ustawy karnej ma dość autonomiczny charakter. Jednak do dziś wątpliwości budzi m.in. kwestia ustalenia czasu, na który powinna być mierzona szkoda, czy jej kwantyfikacji jako elementu decydującego o zmianie kwalifikacji prawnej czynu zarzucanego lub ostatecznie przypisanego. Kolejny panel dotknął problemu nie mniej istotnego, a mianowicie całościowego charakteru postępowania dowodowego określonego w ustawie karnoprocesowej, skoro samo postępowanie dowodowe jest determinowane przez znamiona czynu zabronionego, a więc konstrukcję prawa karnego materialnego. Panel dotyczący warunkowego umorzenia postępowania koncentrował się wokół proponowanej zmiany Kodeksu karnego przez dodanie art. 59a, wprowadzającego możliwość umorzenia postępowania na wniosek pokrzywdzonego w sprawie o występek zagrożony karą nieprzekraczającą 5 lat pozbawienia wolności w przypadku pojednania pokrzywdzonego ze sprawcą. Powstaje pytanie, czy nowa instytucja nie spowoduje np. zagrożenia interesów procesowych pokrzywdzonego poprzez wywieranie na niego bezprawnych nacisków. Ostatni zaś z równoległych paneli poszukiwał odpowiedzi na pytanie, czy obecna regulacja instytucji warunkowego przedterminowego zwolnienia, częściowo umiejscowionej w Kodeksie karnym, a częściowo w Kodeksie karnym wykonawczym, jest właściwa. Poruszano nadto zagadnienie prawidłowego ukształtowania przesłanek formalnych i materialnych warunkowego przedterminowego zwolnienia, a także przedstawiono tezę dalej idącą: czy nie byłoby właściwe odwrócenie obecnej regulacji poprzez przyjęcie, co do zasady, automatycznego, wcześniejszego zwolnienia dla odbywających kary krótsze i dyskrecjonalnego dla skazanych za czyny poważniejsze.

Przegląd, i tak skrócony, tematów poruszanych w czasie Zjazdu, świadczy o jego  bogactwie merytorycznym. Nie jest tu możliwe wyczerpujące podsumowanie obrad bez uszczerbku dla wszystkich poruszanych wątków, skoro było to trudne do przeprowadzenia nawet w czasie prezentacji wyników dyskusji panelowych podczas dyskusji plenarnej w ostatnim dniu Zjazdu. Moim zdaniem największą wartością tego Zjazdu będzie ewentualne zainspirowanie licznie zebranych przedstawicieli doktryny, a także praktyki, do podjęcia nowych, wciąż oczekujących na realizację wyzwań badawczych. Zakończony Zjazd udowodnił po raz kolejny, że praca naukowa nigdy nie ma, szczęśliwie, końca.