N aczelna Rada Adwokacka wraz z Komisją Praw Człowieka przy NRA w dniach 15 i 16 września 2012 r. zorganizowały konferencję „Pomoc prawna z urzędu a prawo do sądu”. Konferencję otworzył adw. Andrzej Zwara, prezes NRA. Pomysłodawca konferencji, adw. Mikołaj Pietrzak, przewodniczący Komisji Praw Człowieka przy NRA, podkreślił, że impulsem do podjęcia debaty na ten temat jest potrzeba zwrócenia uwagi na problemy związane z dostępem do pomocy prawnej z urzędu w świetle realizacji prawa do sądu i prawa do obrony.

Pierwszy panel, poświęcony konstytucyjnym standardom pomocy prawnej z urzędu, rozpoczął prof. Mirosław Wyrzykowski, wskazując konstytucyjne aspekty prawa do pomocy prawnej z urzędu. Prof. Ewa Łętowska mówiła o pomocy prawnej w świetle zasady zaufania do państwa. Pani profesor wskazywała, że system prawny jest coraz bardziej skomplikowany, co pociąga za sobą konieczność korzystania z pomocy profesjonalisty, a reforma procedury cywilnej nakierowana na coraz większą formalizację nie służy efektywności prawa do sądu. Prof. Paweł Wiliński postawił tezę, że pomoc prawną z urzędu trzeba rozszerzać oraz podnosić jakość świadczenia usług przez adwokatów. O pomocy prawnej z urzędu jako niezbędnym elemencie prawa do sądu na tle Konstytucji RP mówił dr Adam Bodnar. Wskazał, że niedookreśloność norm konstytucyjnych powoduje, iż ustawodawca od lat unika kompleksowego rozwiązania problemu uregulowania zasad pomocy prawnej z urzędu.

Pierwszy panel zakończyła dyskusja uczestników konferencji. Panel konstytucyjny moderował adwokat Krzysztof Stępiński.

Drugi panel, poświęcony europejskim standardom pomocy prawnej z urzędu, otworzyło wystąpienie adw. Renaty Degener z Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Pani mecenas omówiła najważniejsze zasady wynikające z orzecznictwa ETPCz w zakresie dostępu do sądu i pomocy prawnej oraz wskazała, że państwo nie ma obowiązku zapewnienia pomocy prawnej w każdym sporze cywilnym, ale, by sprostać wymogom rzetelności procesu gwarantowanym przez art. 6 Konwencji, system pomocy prawnej musi istnieć. Doktor Hanna Machińska kontynuowała prezentację standardów ETPCz z zakresu pomocy prawnej, przywołując orzeczenia w sprawach przeciwko Polsce: Siałkowska, Staroszczyk, Tabor, Kulikowski.

Kolejny panelista, prof. Holger Matt, wskazywał zmiany w prawie UE dotyczące  obrony z urzędu w postępowaniu karnym. Następnie głos zabrał Kenneth Car, adwokat i sędzia Woolwich Crown Cort w Londynie, który przybliżył system pomocy prawnej z urzędu w Anglii i Walii. Wskazywał prowadzenie przez państwo przetargów dla kancelarii prawnych, które chcą udzielać pomocy prawnej z urzędu. W trakcie dyskusji padło wiele głosów popierających ten pomysł i jego wprowadzenie na grunt prawa polskiego.

Moderatorem panelu była adw. Monika Gąsiorowska. Panel zakończyła ciekawa dyskusja, którą rozpoczął SSN Stanisław Zabłocki. Adwokat Bogna Słupska-Uczkiewicz wskazywała, że przy konstrukcji prawnej, gdzie adwokat sporządza opinię, gdy uznaje, że nie ma podstaw do wnoszenia kasacji czy skargi kasacyjnej, pojawia się kwestia bardzo delikatna etycznie, albowiem adwokat de facto występuje w roli sądu, jako oceniający czy istnieją podstawy kasacyjne.

Trzeci panel poświęcony pomocy prawnej w postępowaniu karnym i karnym wykonawczym rozpoczęło wystąpienie dr Marty Kolendowskiej-Matejczuk, która przedstawiła działania Rzecznika Praw Obywatelskich w zakresie wystąpień generalnych do Trybunału Konstytucyjnego. Moderatorem panelu był adwokat Jacek Dubois. Dariusz Korneluk, prokurator apelacyjny w Warszawie, podzielił się z uczestnikami konferencji swoimi doświadczeniami i praktyką pomocy prawnej z urzędu w postępowaniach przygotowawczych. Pan prokurator wskazał na trudności w weryfikacji przesłanek do ustanowienia obrońcy. Podkreślał, że istnieją różne praktyki co do oceny, kiedy podejrzanemu należy wyznaczyć obrońcę, z uwagi na wątpliwości co do jego poczytalności. Adwokat Mikołaj Pietrzak przedstawił swoje doświadczenia w postępowaniach przygotowawczych z perspektywy obrońcy. Wskazywał, że w sprawach karnych największym problemem jest przyznawanie pomocy prawnej z urzędu z dużym opóźnieniem. Zdaniem adw. Mikołaja Pietrzaka realna pomoc z urzędu nastąpi tylko wtedy, kiedy obrońca z urzędu będzie mógł być obecny przy przesłuchaniu zatrzymanego bądź podejrzanego najpóźniej dwie godziny po tym, jak zażąda kontaktu z adwokatem. Tymczasem w praktyce pomoc prawna pojawia się zazwyczaj z kilkudniowym opóźnieniem.

Sędzia SN Stanisław Zabłocki przedstawił w swoim wystąpieniu rozwiązania zaproponowane przez Komisję Kodyfikacyjną Prawa Karnego i propozycje wprowadzenia większej kontradyktoryjności do procesu karnego. Pan sędzia postawił w swoim wystąpieniu tezę, że im bardziej proces będzie kontradyktoryjny, tym większa będzie potrzeba zapewnienia fachowej reprezentacji strony, a szczególnie oskarżonego. Proponowany model to fundamentalna zmiana roli sądu w zakresie ewentualnego „prowadzenia za rękę stron”.

Po zakończeniu panelu rozpoczęła się dyskusja, w której głos zabrali m.in. : SSN Stanisław Zabłocki, prokurator Dariusz Korneluk, dr Marta Kolendowska-Matejczuk, adw. Zbigniew Cichoń, adw. Mikołaj Pietrzak.

Pierwszy dzień konferencji zakończył czwarty panel z zakresu pomocy prawnej w postępowaniu karnym i karnym wykonawczym, który zainicjował prof. Piotr Kardas. W swoim wystąpieniu zwrócił uwagę na problem braku zapewnienia pomocy prawnej z urzędu na etapie przedsądowym, podkreślając, jakie znaczenie dla etapu jurysdykcyjnego mają czynności dokonywane na etapie przedjurysdykcyjnym. Prokurator Paweł Wierzchołowski, występujący jako kolejny prelegent, stwierdził, że aktualne przepisy  nie sprzyjają zapewnieniu pomocy osobom, którym pomoc z urzędu rzeczywiście powinna być zapewniona. Wskazał, że rola adwokata w postępowaniu przygotowawczym jest bardzo istotna, gdyż „legitymizuje” on swoją obecnością dokonywane czynności. Adwokat Wieńczysław Grzyb w swoim wystąpieniu zwrócił uwagę na istotne elementy obrony z urzędu: spotkanie z adwokatem, obecność adwokata podczas przesłuchań podejrzanego i rozpraw, obecność przy wszelkich czynnościach dowodowych i śledczych, brak ograniczeń częstotliwości i czasu trwania spotkań z adwokatem, prawo do poufności oraz kontrola warunków osoby zatrzymanej lub tymczasowo aresztowanej. Panel zakończyło wystąpienie SSO Barbary Piwnik, która podzieliła się swoimi doświadczeniami z sali rozpraw. Pani sędzia wskazała, że przy kolejnych zmianach legislacyjnych należy wracać do rozwiązań, które się sprawdzały wcześniej. Podała, że nie spotkała się z wyznaczeniem obrońcy ze względu na okoliczności utrudniające obronę. A także że obecnie rola prokuratora w sądzie sprowadza się do pilotowania sprawy, gdyż często istotne wnioski prokuratorzy pozostawiają do uznania sądu. Moderatorem panelu był prof. Piotr Girdwoyń.

Profesor Ewa Łętowska zabrała głos w dyskusji i stwierdziła, że choć ciągle doskonalone są przepisy, w postępowaniu cywilnym wprowadzenie szerokiej zasady kontradyktoryjności doprowadziło do wielu problemów i nadmiernej formalizacji procesu, wbrew intencjom reformatorów. Wprowadzając reformę, trzeba zastanowić się nad konsekwencjami, gdyż zmiany ustawowe nie zawsze są najlepszym rozwiązaniem.

Podniesiono także, że wielokrotnie policjanci nie mają dostatecznego przygotowania prawnego. Za obecny stan prawny, szczególnie praktyki w zakresie pomocy prawnej, odpowiedzialni są zarówno sędziowie, adwokaci, jak i prokuratorzy.

Drugi dzień konferencji rozpoczęło wystąpienie pani Kamili Dołowskiej, dyrektorki Zespołu Prawa Cywilnego w Biurze Rzecznika Praw Obywatelskich. Tak jak inni uczestnicy konferencji, zwróciła uwagę na konieczność istnienia skutecznej pomocy prawnej na etapie przedsądowym i etapie postępowania sądowego. Wskazała, że dotychczasowe nowelizacje pogłębiły problemy i trudności postępowania cywilnego w zakresie wymagań formalnych wobec stron. Przypomniała o obowiązku państwa zapewnienia najuboższym bezpłatnej bądź symbolicznie opłacanej pomocy prawnej. Przekazała zgromadzonym, że Rzecznik od 2004 roku prowadził korespondencję z kolejnymi ministrami sprawiedliwości na temat potrzeby stworzenia odpowiedniego systemu pomocy prawnej, a także koncepcję Rzecznika dotyczącą stworzenia biura obrońcy publicznego, który udzielałby porad oraz zajmował się reprezentacją w sądzie. Mimo istnienia projektów ustawy wciąż nie ma. Obecnie ponownie opracowywane są założenia do projektu ustawy, jednak minister finansów zapowiedział już, że nie znajdą się na to środki w budżecie.

Do braku systemowej regulacji dotyczącej pomocy przedsądowej i pozasądowej – przed wszczęciem postępowania i po jego zakończeniu, tj. na etapie egzekucji, odniosła się w swoim wystąpieniu także sędzia SN Katarzyna Gonera. Stwierdziła, że części procesów sądowych, które są bardzo kosztowne, można by uniknąć, gdyby pomoc przedsądowa była możliwa. Mimo wsparcia ze strony organizacji społecznych czy związków zawodowych, które organizują pomoc przedsądową poprzez poradnictwo, albo nawet reprezentację w procesie, nie jest zapewniona wystarczająca pomoc przed rozpoczęciem procesu. Wskazała także brak edukacji prawnej i ekonomicznej na etapie liceum  i technikum. Podzieliła się uwagami dotyczącymi proponowanych zmian w Kodeksie postępowania cywilnego, który ma być oparty na zasadzie pełnej kontradyktoryjności. Wskazała, że nawet profesjonalny pełnomocnik może mieć problem ze sprawą z zakresu ubezpieczeń, gdyż prawo to jest bardzo hermetyczne. Krytycznie odniosła się do regulacji stawek wynagrodzeń pełnomocników z urzędu.

Sędzia SO dr Krystian Markiewicz ze Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia” przedstawił problem pomocy prawnej z perspektywy sędziego. Wskazał, że postępowanie cywilne zawsze będzie skomplikowane, prawo do pomocy prawnej jest zaś immanentnym elementem procesu. Tak jak inni prelegenci zwrócił uwagę na brak systemowego rozwiązania w zakresie pomocy prawnej i na to, że pomoc przedsądowa wpłynęłaby na zmniejszenie liczby spraw w sądach. A także na to, że może budzić wątpliwości odmowa wyznaczenia pomocy prawnej z uwagi na oczywistą bezzasadność roszczenia. Jako możliwość rozwiązania problemu pomocy przedsądowej podał przykład, że w systemie niemieckim istnieje ubezpieczenie w zakresie podstawowej pomocy prawnej. Poinformował o projekcie Komisji Kodyfikacyjnej rozszerzenia przymusu reprezentacji przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji, przy jednoczesnym założeniu, że pełnomocnikiem mógłby być każdy, nawet nieprofesjonalny prawnik.

Panel poświęcony pomocy prawnej w postępowaniu cywilnym, moderowany przez adw. Katarzynę Bilewską, zakończyło wystąpienie adw. Andrzeja Tomaszka, wicedziekana Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie, który przedstawił statystykę „urzędówek” w izbie warszawskiej. Wskazał, że w 2010 r. w okręgu warszawskim wprowadzono system tzw. ankiet. Oznacza to, że można uzyskać urzędówkę zgodnie z zadeklarowaną specjalnością. Dodał, że niektóre przypadki pokazują, iż zbyt łatwo i zbyt szerokim gestem przyznawana jest pomoc z urzędu. Odniósł się do kwestii wynagradzania pełnomocników z urzędu, że z winy ustawodawcy korzystniej jest, jak się proces przegra, gdyż wówczas koszty zawsze płaci Skarb Państwa. Dodał, że istnieje potrzeba zmiany uregulowania, tak by adwokat otrzymywał wynagrodzenie każdorazowo od Skarbu Państwa, niezależnie od wyniku sprawy. Opowiedział się za rozwiązaniem problemu pomocy prawnej z urzędu poprzez stworzenie grupy adwokatów zapewniających pomoc z urzędu.

Głos w dyskusji, po zakończonym panelu, zabrali adw. Andrzej Siemiński, adw. Piotr Gujski, a także adw. Jakub Jacyna, adw. Kamila Zagórska oraz adw. Andrzej Rościszewski.

Panel o pomocy prawnej w postępowaniu sądowoadministracyjnym moderowany przez adw. dr Magdalenę Sykulską-Przybysz rozpoczęło wystąpienie sędzi Magdaleny Maliszewskiej z Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie, która przedstawiła perspektywę sędziego na zagadnienie spraw z urzędu. Wskazała, że zalew spraw, w jej ocenie, wynika z braku pomocy prawej na wstępnym etapie. Odniosła się pozytywnie do tematu istnienia wyspecjalizowanej instytucji z udziałem adwokatów chętnych do świadczenia pomocy prawnej z urzędu. Wspomniała o roli organizacji pozarządowych, takich jak Helsińska Fundacja Praw Człowieka czy Centrum Praw Kobiet, w wypełnianiu potrzeby pomocy prawnej, a także o problemie wysokości wynagrodzeń adwokackich.

Adwokat Marcin Radwan-Röhrenschef mówił o zagadnieniach pomocy prawnej w postępowaniu sądowoadministracyjnym. Zwrócił uwagę, że znacznie częściej zainteresowani wybierają adwokatów jako pełnomocników z urzędu. Podniósł, że trudno o uniwersalną instytucję pełnomocnika z urzędu dla wszystkich postępowań administracyjnych, gdyż są zbyt różne kategorie tematyczne i przedmiotowe w prawie administracyjnym.

Adwokat Robert Rynkun-Werner mówił o zmianach w przepisach pozwalających na wskazanie we wniosku o ustanowienie pełnomocnika konkretnego pełnomocnika, z imienia i nazwiska. Przytoczył statystyki składanych wniosków, z których wynika, że obywatele nie mają świadomości, że mogą się ubiegać o przyznanie pomocy prawnej. Wskazał nierówność podmiotową w postępowaniu sądowoadministracyjnym osób fizycznych i osób prawnych i innych jednostek organizacyjnych w zakresie kryteriów przyznawania pomocy prawnej. Podsumował, że ze wszystkich procedur procedura administracyjna ma obecnie najlepsze uregulowania w zakresie przyznawania pomocy prawnej.

Adwokat Andrzej Zwara, prezes Naczelnej Rady Adwokackiej, zwrócił uwagę, że adwokatura ma obowiązek chronić prawa i wolności jednostki w procesie stosowania i kształtowania prawa. Określił, że temat pomocy prawnej z urzędu jest dla samorządu adwokackiego wyzwaniem, ale musi nastąpić też zmiana spojrzenia polityków na kwestie pomocy z urzędu. Wskazał konieczność zmian w zakresie szkolenia aplikanckiego.

Głos w dyskusji zabrali sędzia NSA Małgorzata Niezgódka-Medyk oraz adw. Maciej Łaszczuk.

Ostatni z paneli poświęcony pomocy prawnej dla ubogich rozpoczął moderator, adw. Ziemisław Gintowt, dziekan Okręgowej Rady Adwokackiej w Warszawie, przywołując swoje doświadczenia z występowania w roli pełnomocnika z urzędu. Następnie głos zabrał dr Piotr Kładoczny z Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, który podzielił się swoimi doświadczeniami z Fundacji, do której zwraca się wiele osób z prośbą o pomoc prawną. Wskazał ogromną ignorancję obywateli w zakresie znajomości podstaw prawa. Zwrócił uwagę, że prawo jest coraz bardziej skomplikowane, co będzie powodować nieodzowność uzyskania pomocy prawnej.

Profesor Eleonora Zielińska przedstawiła z kolei swoje doświadczenia z pracy w Klinice Prawa. Wskazała, że często organizacje pozarządowe, ośrodki pomocy czy kliniki prawa zapewniają pomoc prawną zainteresowanym.

W zastępstwie prezesa Krajowej Rady Radców Prawnych wystąpił r.pr. Jan Łoziński, wiceprezes KRRP. Stwierdził, że pomoc pro bono to część misji zawodu. Podzielił się uwagą, że państwo albo nie dostrzega problemu konieczności uregulowania systemu pomocy prawnej, albo nie wyciąga z niego prawidłowych wniosków. Uznał, że samorządy zawodowe wyręczają państwo poprzez realizowanie misji działalności pro bono. Tak jak i inni uczestnicy, podkreślił ogromną wagę pomocy prawnej na etapie przedsądowym i pozasądowym. Przyłączył się także do opinii o niskiej świadomości prawnej społeczeństwa.

Dr hab. Michał Królikowski, podsekretarz stanu w Ministerstwie Sprawiedliwości, mimo planowanego wystąpienia niestety nie mógł uczestniczyć w konferencji.

Moderator panelu wskazał brak podstawowego wykształcenia prawniczego społeczeństwa, które często odbiera zagadnienia prawne przez pryzmat seriali telewizyjnych, a także zwrócił uwagę na niewiedzę zainteresowanych o konieczności czy możliwości konsultacji z prawnikiem, szczególnie przed rozpoczęciem procesu sądowego.

Dyskusję rozpoczęło wystąpienie adw. Macieja Łaszczuka. Pani Iwona Kujawa z Ministerstwa Sprawiedliwości wskazała, że istnieją od lat projekty ustaw dotyczące pomocy  prawnej z urzędu, z czego dwa zostały złożone do Sejmu. Nie są jednak realizowane ze względu na koszty, szacowane na kilkaset milionów złotych.

Adwokat Mikołaj Pietrzak podsumował konferencję słowami, że duża liczba osób przechodzi przez postępowanie bez profesjonalnego pełnomocnika czy też obrońcy. Istnieje potrzeba systemowego rozwiązania problemu dostępu do pomocy prawnej, reformy w tym zakresie. Niektóre jednak problemy muszą być rozwiązane niezwłocznie, w szczególności dotyczy to pomocy prawnej w postępowaniu przygotowawczym dla osób zatrzymanych czy tymczasowo aresztowanych.