*OSP 2011, nr 2, poz. 13; LEX nr 602234.

T eza glosowanego wyroku brzmi:

1. W przypadku czynu niedozwolonego polegającego na pozbawieniu matki dziecka możliwości podjęcia ewentualnej decyzji o przerwaniu ciąży z powodu ciężkiego i nieodwracalnego uszkodzenia płodu art. 444 § 1 k.c. nie ma zastosowania. Obojgu rodzicom kalekiego dziecka przysługuje natomiast roszczenie odszkodowawcze na podstawie art. 415 k.c.
2. Prawo do planowania rodziny i wynikające z niego uprawnienie do legalnego przerwania ciąży w warunkach określonych w art. 4a ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciąży jest dobrem osobistym.

I. Wyrok Sądu Najwyższego z 6 maja 2010 r. jest kolejnym – obok wyroku z 13 października 2005 r.Wyrok SN z 13 października 2005 r., IV CK 161/05, OSP 2006, nr 6, poz. 71 z glosami: M. Nesterowicza, tamże; T. Justyńskiego, Glosa I do wyroku z 13.X.2005, IV CK 161/05, PiP 2006, nr 7, s. 110; W. Borysiaka, Glosa II do wyroku z 13.X.2005, IV CK 161/05, PiP 2006, nr 7, s. 116. oraz wyroku z 12 czerwca 2008 r.Wyrok SN z 12 czerwca 2008 r., III CSK 16/08, OSNC 2009, nr 3, poz. 48. – wyrokiem zapadłym na gruncie budzących wiele kontrowersji spraw wrongful birth, w których to rodzice, bądź wyłącznie matka, dochodzą przeciwko lekarzowi roszczeń z tytułu nierozpoznania uszkodzeń płodu w czasie ciążyLub też możliwości ich wystąpienia, zanim jeszcze doszło do poczęcia dziecka. i tym samym uniemożliwienia im podjęcia decyzji w przedmiocie obciążenia się defektywnym dzieckiemSzerzej na temat spraw wrongful birth: T. Justyński, Poczęcie i urodzenie się dziecka jako źródło odpowiedzialności cywilnej, Kraków 2003; Z. Pepłowska, Odpowiedzialność cywilna lekarza z tytułu wrongful life, wrongful birth i wrongful conception w prawie USA, PiM 2004, nr 1; M. Kowalski, Odpowiedzialność odszkodowawcza lekarza z tytułu wrongful birth w prawie niemieckim, PiM 2002, nr 11; D. Tykwińska-Rutkowska, Powództwa wrongful birth i wrongful conception w świetle orzecznictwa sądowego. Wybrane uwagi, PiM 2005, nr 3.. W glosowanym orzeczeniu poruszone zostały liczne zagadnienia prawne, których rozstrzygnięcie na gruncie polskiego prawa rodziło dotychczas spore wątpliwości, prowadzące do rozbieżnych ocen występujących wśród przedstawicieli doktryny, jak i leżących u podstaw wyroków oraz uchwał zapadłych w sprawach, w których pozbawiano kobiety możliwości podjęcia decyzji w przedmiocie prawnie dopuszczalnej aborcji na podstawie art. 4a ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciążyDz.U. nr 17, poz. 78 ze zm. – zwana dalej ustawą.. Za takie zagadnienie niewątpliwie uznać należy istnienie dobra osobistego w postaci uprawnienia do legalnego przerwania ciąży w warunkach określonych w art. 4a ustawy z 7 stycznia 1993 r. o planowaniu rodziny, ochronie płodu ludzkiego i warunkach dopuszczalności przerywania ciążyZa istnieniem dobra osobistego w postaci prawa do aborcji opowiedział się Sąd Najwyższy w wyroku z 21 listopada 2003 r., V CK 16/03, OSNC 2004, nr 6, poz. 104, w wyroku z 13 października 2005 r., IV CK 161/05, OSP 2006, nr 6, poz. 71 oraz w wyroku z 12 czerwca 2008 r., III CSK 16/08, OSNC 2009, nr 3, poz. 48, przeciwnie zaś w uchwale z 22 lutego 2006 r., III CZP 8/06, OSNC 2006, nr 7–8, poz. 123. Na stanowisku w przedmiocie występowania na gruncie prawa polskiego ww. dobra osobistego stoją M. Nesterowicz, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2003 r., V CK 16/03, OSP 2004, nr 10, s. 531; T. Justyński, Glosa do uchwały Sądu Najwyższego z dnia 22 lutego 2006 r., III CZP 8/06, OSP 2007, nr 2, s. 102; odmiennie S. Rudnicki, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z dnia 21 listopada 2003 r., V CK 16/03, MoP 2004, nr 10, s. 475; W. Borysiak, Glosa II, s. 116., a także odnoszące się do problematyki podstawy prawnej roszczeń odszkodowawczych rodziców w sprawach wrongful birth, określonej przez Sąd Najwyższy jako art. 415 k.c., nie zaś art. 444 § 1 k.c.Wskazać należy, że u podstaw rozstrzygnięcia Sądu Najwyższego z 13 października 2005 r. w sprawie wrongful birth, a także rozstrzygnięcia z 21 listopada 2003 r. oraz z 22 lutego 2006 r. w sprawie wrongful conception, leżał art. 444 k.c. Nieprawidłowość oparcia roszczenia z tytułu wrongful conception na art. 444 § 1 k.c. wskazał już wcześniej S. Rudnicki, Glosa, s. 476. Ich naświetlenie, z uwagi na mnogość powstających na ich tle problemów prawnych, przekraczałoby ramy glosy i, jako takie, wymaga odrębnego, obszernego opracowania. Przedmiot dalszych rozważań zostanie więc ograniczony wyłącznie do podjętej w uzasadnieniu glosowanego wyroku, a niezmiernie istotnej dla spraw wrongful birth, jako niejednokrotnie przesądzającej o istnieniu odpowiedzialności odszkodowawczej, problematyki związku przyczynowego jako jednej z jej przesłanek. W ich ramach konieczna będzie ocena znaczenia prawnego oświadczenia matki dziecka, stosownie do którego nie przerwałaby ona ciąży w przypadku uzyskania informacji w przedmiocie ciężkiego i nieodwracalnego uszkodzenia płodu, a więc w istocie w sytuacji nienaruszenia przez lekarza art. 19 ust. 1 pkt 1 i 2 ustawy z 30 sierpnia 1991 r. o zakładach opieki zdrowotnejDz.U. nr 91, poz. 408 ze zm. oraz art. 4 ustawy z 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentystyDz.U. z 1997 r. nr 28, poz. 152 ze zm., a tym samym niepozbawienia powódki przysługującego jej prawa: do rzetelnej informacji o stanie zdrowia i zagrożeniu ciąży, do skierowania na diagnostyczne badania prenatalne oraz do podjęcia decyzji, „czy chce i może obciążyć siebie i swoją rodzinę skutkami urodzenia dziecka upośledzonego”T. Justyński, Glosa I, s. 113.. Jej dokonanie jest uzasadnione z uwagi na oparcie przez pozwanego jednego z zarzutów kasacyjnych na naruszeniu art. 361 § 1 k.c. „przez niewłaściwe zastosowanie polegające na przyjęciu, że urodzenie dziecka powodów oraz konsekwencje majątkowe tego faktu stanowią normalne następstwo  braku poinformowania kobiety ciężarnej o kalectwie oczekiwanego dziecka, w sytuacji gdy kobieta […] w toku postępowania oświadczyła, że nie przerwałaby ciąży” oraz przyjęcie przez Sąd Najwyższy braku znaczenia oświadczenia matki upośledzonego dziecka dla istnienia na gruncie rozpoznawanej sprawy adekwatnego związku przyczynowego, przy uwzględnieniu niemożności oczekiwania „od zdrowej psychicznie i moralnie matki, kochającej kalekie dziecko, aby złożyła w procesie oświadczenie, że gdyby w czasie ciąży wiedziała o kalectwie, to usunęłaby ją”.

II. Na tle związku przyczynowego – pełniącego w prawie cywilnym podwójną rolę z uwagi na posiadanie przez niego przymiotu jednej z przesłanek odpowiedzialności odszkodowawczej określającej jednocześnie jej zakres (art. 361 k.c.) – w sprawach wrongful birth powstają konieczne do uwzględnienia specyficzne kwestieT. Justyński, Poczęcie i urodzenie, s. 218. . Wpływają one, jako charakterystyczne dla problematyki związanej z roszczeniami z tytułu wrongful birth, a także wrongful lifeWskazać należy, że sprawy wrongful life są w istocie „drugą stroną medalu” spraw wrongful birth (tak T. Justyński, Poczęcie i urodzenie, s. 20). Powstają one na gruncie tożsamych okoliczności faktycznych, przy czym różnią się podmiotem występującym z roszczeniem odszkodowawczym, którym jest w ich przypadku upośledzone dziecko, urodzone skutkiem zawinionego zachowania podmiotu świadczącego usługi zdrowotne (np. nierozpoznania wad płodu i tym samym uniemożliwienia rodzicom podjęcia decyzji w przedmiocie przerwania ciąży, niepoinformowania ich o jego wadach, nieprzeprowadzenia badań prenatalnych). Podnosi ono, że z uwagi na życie w stanie pokrzywdzenia fizycznego lub psychicznego nie powinno było się w ogóle urodzić, gdyż jego rodzice w sytuacji prawidłowego wypełnienia obowiązków przez sprawcę szkody uniknęliby poczęcia lub podjęliby decyzję o przeprowadzeniu zabiegu aborcji. Specyficzne więc kwestie dotyczące adekwatnego związku przyczynowego są, w zakresie rozważań będących przedmiotem niniejszej glosy, analogiczne zarówno dla spraw wrongful life, jak i wrongful birth. W celu bowiem wykazania istnienia adekwatnego związku przyczynowego zarówno rodzice, jak i dziecko będą obowiązani do udowodnienia tożsamych okoliczności. Podjęte więc w dalszej części niniejszej glosy ustalenia w ich przedmiocie w odniesieniu do spraw wrongful life pozostają aktualne także dla spraw wrongful birth., w sposób bezpośredni na możliwość ustalenia występowania, przy uwzględnieniu wszystkich okoliczności faktycznych sprawy będącej przedmiotem rozpoznania, adekwatnego związku przyczynowego, a tym samym przesądzenia istnienia obowiązku naprawienia szkody. Marginalizowanie lub deprecjonowanie ich znaczenia z powołaniem się na argumenty natury etycznej, przemawiające za niemożnością wymagania od strony powodowej podnoszenia twierdzeń leżących w istocie u podstaw uznania za spełnioną przesłanki odpowiedzialności odszkodowawczej określonej w art. 361 § 1 k.c.A wręcz przyjęcie braku znaczenia, dla stwierdzenia spełnienia na gruncie konkretnej sprawy przesłanki odpowiedzialności cywilnej w postaci adekwatnego związku przyczynowego, jednoznacznych twierdzeń strony powodowej wykluczających jego istnienie., podważa w sposób istotny wynikającą z art. 361 k.c. funkcję adekwatnego związku przyczynowego w sprawach wrongful birth.

III. Wskazać należy, że na gruncie spraw wrongful birth przyjęcie istnienia adekwatnego związku przyczynowego pomiędzy zawinionym zachowaniem podmiotu świadczącego usługi zdrowotne a skutkiem w postaci przyjścia na świat upośledzonego dziecka wymaga wykazania, że jego matka w przypadku posiadania wiedzy o defekcie albo nie zdecydowałaby się na poczęcie, albo poddałaby się zabiegowi aborcji. Występując więc z powództwem, strona powodowa obowiązana jest udowodnić nie tylko niedbalstwo lekarza i fakt urodzenia się defektywnego dziecka, ale także że będące do przewidzenia  ryzyko choroby potomka było informacją, od której uzależniała ona dalsze losy płoduZ. Pepłowska, Odpowiedzialność cywilna lekarza, s. 105–106., a zatem – na gruncie niniejszej sprawy – przerwanie już istniejącej ciąży. Okoliczność ta ma bowiem dla możliwości ponoszenia odpowiedzialności cywilnej za szkodę decydujące i zasadnicze znaczenieT. Justyński, Poczęcie i urodzenie, s. 219.. Hiszpański Sąd Najwyższy w wyroku z 7 czerwca 2002 r. (RJA, 5216)Zob. M. Paz Garcia Rubio, J. Lete, (w:) European Tort Law 2002, Wiedeń 2003, s. 380 i n. wydanym w sprawie wrongful birth oddalił powództwo właśnie z przyczyn nieudowodnienia, że matka dziecka dokonałaby aborcji, gdyby wiedziała o upośledzeniu płodu.

Konieczność wykazania woli matki uniknięcia poczęcia lub przerwania ciąży, w przypadku braku zawinionego zachowania się sprawcy szkody, jest jednolicie akceptowana także wśród podejmujących, tożsamą w przedmiocie adekwatnego związku przyczynowegoZob. przyp. 12., problematykę spraw wrongful life przedstawicieli polskiej doktryny. Stosownie do ich poglądów – adekwatnych również dla spraw wrongful birth – warunkiem uwzględnienia roszczenia odszkodowawczego jest przeprowadzenie dowodu, że kobieta w przypadku dysponowania wiedzą o chorobie lub upośledzeniu płodu poddałaby się zabiegowi aborcjiP. Sobolewski, Glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 21 listopada 2003 r., „Palestra” 2005, nr 9–10, s. 238: „Warunkiem uzyskania odszkodowania jest natomiast przeprowadzenie dowodu, iż matka, gdyby dysponowała informacjami o chorobie lub upośledzeniu dziecka, podjęłaby decyzję o dokonaniu zabiegu”; M. Safjan, Odpowiedzialność prawna za szkody prenatalne i prekoncepcyjne, (w:) Prawne problemy ludzkiej prokreacji, red. W. Lang, Toruń 2000, s. 386: „Pokrzywdzony przez fakt urodzenia się z wadami człowiek, który domaga się od lekarza odszkodowania za złe życie, powinien uwiarygodnić twierdzenie, że jego matka w wypadku otrzymania prawidłowej porady lekarskiej nie zaszłaby świadomie w ciążę lub usunęłaby ciążę wiedząc o poważnym uszkodzeniu płodu”.. Brak więc „skłonności” matki do uniknięcia poczęcia lub usunięcia ciąży na gruncie spraw wrongful life prowadzi do przerwania adekwatnego związku przyczynowegoT. Justyński, Poczęcie i urodzenie, s. 282., a tym samym oddalenia roszczeń odszkodowawczych przez sąd. Tożsame skutki prawne powinny stać się konsekwentnie następstwem braku powyższej woli kobiety w sprawach wrongful birth.

W sytuacji bowiem, w której zachowanie matki upośledzonego dziecka byłoby analogiczne zarówno w przypadku naruszenia obowiązków spoczywających na podmiocie świadczącym usługi zdrowotne, jak i w przypadku ich należytego wypełnienia, nie sposób przyjąć, że jego zaniedbanie pozostaje w adekwatnym związku przyczynowym z poniesioną szkodą. Eliminacja wszak w powyższych okolicznościach szkodzącego zdarzenia sprawczego nie doprowadziłaby do niepoczęcia lub nieurodzenia dziecka. Stąd też dla spraw wrongful birth, jak i wrongful life zasadnicze znaczenie ma wykazanie, że w przypadku braku zawinionego zachowania się sprawcy szkody kobieta uniknęłaby poczęcia lub poddałaby się zabiegowi usunięcia ciąży, skutkiem czego nie doszłoby do urodzenia się upośledzonego potomka i powstania po jej stronie niezbędnych do poniesienia wydatków i kosztów związanych z jego przyjściem na świat. Nieudowodnienie powyższego, chociażby poprzez podniesienie w toku toczącego się postępowania o naprawienie szkody twierdzenia, stosownie do którego matka dziecka nie przerwałaby ciąży, prowadzić powinno do ustalenia braku adekwatnego związku przyczynowego,  a tym samym niespełnienia wszystkich przesłanek odpowiedzialności cywilnoprawnej koniecznych do zasądzenia odszkodowania za doznany uszczerbek majątkowy.

O ile więc racje moralne leżące u podstaw stanowiska Sądu Najwyższego, w przedmiocie etycznej zasadności wymagania od kochającej swe upośledzone dziecko kobiety dowodzenia jej woli poddania się zabiegowi aborcji, mogą zasługiwać na aprobatę, o tyle już ocena z ich perspektywy spełnienia na gruncie rozpoznawanej sprawy przesłanki adekwatnego związku przyczynowego rodzić musi uzasadniony sprzeciw. O możliwości bowiem przyznania odszkodowania za poniesiony uszczerbek powinny decydować zasady prawa odszkodowawczego, w tym odnoszące się do przesłanek odpowiedzialności cywilnoprawnej, nie zaś, nawet wymagające akceptacji, względy etyczneT. Justyński, Wrongful conception w prawie polskim, PS 2005, nr 1, s. 37.. Z samej istoty spraw wrongful birth wynika już, że treścią zarzutu stawianego sprawcy szkody jest na ich gruncie zawinione nierozpoznanie uszkodzeń płodu w czasie ciążyEwentualnie jeszcze przed poczęciem. i uniemożliwienie tym samym jej przerwaniaEwentualnie uniemożliwienie uniknięcia poczęcia dziecka.. Rezygnacja, wobec powyższego, z wymogu udowodnienia woli poddania się zabiegowi aborcji, mającej zasadnicze znaczenie dla istnienia adekwatnego związku przyczynowego, bądź też uznanie spełnienia przesłanki określonej w art. 361 § 1 k.c. w sytuacji niewykazania bądź wyraźnego zaprzeczenia zamiarowi skorzystania z uprawnienia przewidzianego w art. 4a ustawy, motywowane nawet moralnymi racjami, narusza reguły rządzące odpowiedzialnością cywilnoprawną w sprawach wrongful birth.

IV. Niezależnie od okoliczności, stosownie do której oświadczenie strony powodowej w przedmiocie nieprzerwania ciąży w przypadku posiadania wiedzy o kalectwie dziecka wykluczyło na gruncie podlegającej rozpoznaniu przez Sąd Najwyższy sprawy istnienie adekwatnego związku przyczynowego, zwrócić należy uwagę na jeszcze jeden istotny jej aspekt. Dotyczy on mianowicie pozostawania matki dziecka w ciąży bliźniaczej, co dodatkowo rzutować powinno na ustalenia w przedmiocie spełnienia przesłanki obowiązku naprawienia szkody określonej w art. 361 § 1 k.c. Wskazać bowiem należy, że odpowiedzialność odszkodowawcza w sprawach wrongful birth „może powstać jedynie wówczas, gdy w momencie popełnienia przez lekarza błędu prawnie dopuszczalne było podjęcie zabiegu aborcji”T. Justyński, Poczęcie i urodzenie, s. 218–219.. Prawna dopuszczalność aborcji w przypadku defektywności jednego tylko płodu ciąży bliźniaczej uzależniona jest od koniecznej do dokonania oceny w przedmiocie niebezpieczeństwa selektywnego zabiegu dla drugiego, zdrowego dziecka. W przypadku więc ustalenia niedopuszczalności na gruncie okoliczności konkretnej sprawy w chwili zaistnienia zdarzenia sprawczego aborcji selektywnej nie można mówić o istnieniu adekwatnego związku przyczynowego. Na podobnym stanowisku stanął Sąd Najwyższy w Niemczech, który w wyroku z 4 grudnia 2001 r. (VI ZR 213/00)J. Fedtke, (w:) European Tort Law 2001, Wiedeń 2002, s. 252 i n. oddalił roszczenie rodziców o pokrycie kosztów utrzymania upośledzonego dziecka, uznając, że w przypadku braku wskazań medycznych do usunięcia ciąży, niedopuszczalności pełnego jej przerwania oraz istnienia wysokiego ryzyka interwencji selektywnej dla zdrowia niedefektywnego płodu ciąży bliźniaczej, aborcja nie jest dopuszczalna. Tym  samym nie została spełniona – w jego ocenie – podstawowa przesłanka roszczeń rodziców w postaci istnienia ewentualności i możliwości przerwania ciąży.

Z treści uzasadnienia wyroku Sądu Najwyższego nie wynika, by poczynione zostały na gruncie podlegającej rozpoznaniu sprawy ustalenia w przedmiocie dopuszczalności przeprowadzenia zabiegu aborcji selektywnej, mające zasadnicze znaczenie dla stwierdzenia istnienia adekwatnego związku przyczynowego i możliwości uwzględnienia roszczeń odszkodowawczych strony powodowej. Ich brak, podobnie jak uznanie spełnienia przesłanki obowiązku naprawienia szkody określonej w art. 361 § 1 k.c., pomimo złożenia przez matkę dziecka oświadczenia w przedmiocie odmowy przerwania ciąży, rodzi uzasadnione wątpliwości co do prawidłowości zapadłego rozstrzygnięcia.

V. Będące przedmiotem niniejszej glosy orzeczenie Sądu Najwyższego, w zakresie, w jakim odnosi się do problematyki adekwatnego związku przyczynowego na gruncie spraw wrongful birth, ukazuje, że „potwierdzenie ekwiwalentności skutków i przyczyn (testem sine qua non) oraz ich adekwatności”T. Justyński, Poczęcie i urodzenie, s. 218. może rodzić spore trudności. O ile jednak w przypadku woli matki upośledzonego dziecka poddania się zabiegowi usunięcia ciąży, jako warunku niezbędnego do ustalenia istnienia adekwatnego związku przyczynowego, wynikają one z pewnych słusznie dostrzeżonych przez Sąd Najwyższy względów etycznych, o tyle te z nich, które powstają na gruncie stanów faktycznych dotyczących ciąży bliźniaczej, wymagają dopiero szerszego ustosunkowania się i próby ich rozstrzygnięcia w drodze orzecznictwa sądowego i wypowiedzi doktryny. Warto w tym miejscu wskazać tylko, że powołany już wyrok Sądu Najwyższego w Niemczech z 4 grudnia 2001 r., zapadły w sprawie wrongful birth obejmującej ciążę bliźniaczą, wzbogacił dotychczasowe orzecznictwo o zasadę, stosownie do której: „roszczenia rodziców z wrongful birth są wykluczone w przypadku ciąży mnogiej, jeśli upośledzenie nie dotyczy wszystkich dzieci”Ibidem, s. 191..