I. Prawo materialne

Zakres ubezpieczenia OC posiadaczy pojazdów mechanicznych oraz odpowiedzialność za warunki odbywania kary

Ze względu na zakres stosowania odnotowania wymagają dwie uchwały składu 7 sędziów Sądu NajwyższegoUznaję, że wobec rozpowszechnienia internetowej formy sentencji uchwał (http://www.sn.pl/) nie ma potrzeby publikacji większości z nich w „Palestrze”.:

1. Uchwała z 17 listopada 2011 r. (sygn. akt III CZP 5/11) rozstrzygająca, że: „Odpowiedzialność ubezpieczyciela z tytułu umowy obowiązkowego ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za uszkodzenie albo zniszczenie pojazdu mechanicznego niesłużącego do prowadzenia działalności gospodarczej obejmuje celowe i ekonomicznie uzasadnione wydatki na najem pojazdu zastępczego; nie jest ona uzależniona od niemożności korzystania przez poszkodowanego z komunikacji zbiorowej”.

oraz

2. Uchwała z 18 października 2011 r. (sygn. akt III CZP 25/11): „Umieszczenie osoby pozbawionej wolności w celi o powierzchni przypadającej na osadzonego mniejszej niż 3 m2 może stanowić wystarczającą przesłankę stwierdzenia naruszenia jej dóbr osobistych. Odpowiedzialność Skarbu Państwa na podstawie art. 448 k.c. za krzywdę wyrządzoną tym naruszeniem nie zależy od winy” (zwłaszcza ze względu na zdanie drugie).

Ustalenie prawa lub stosunku prawnego

Przesłanka interesu prawnego, istotna w razie oparcia żądania pozwu na art. 189 k.p.c., pociąga niebezpieczeństwo oddalenia powództwa o ustalenie, zarówno ze względu na zarzut strony pozwanej, jak i z urzędu – w ramach stosowania prawa materialnego przez sąd. Zmiany wykładni tej przesłanki są niezbyt częste, a przykładem jest ukształtowana od dawna praktyka uwzględniania żądania ustalenia tzw. faktu prawotwórczego jako surogatu prawa (stosunku prawnego) wynikającego z tego faktu. Taki kierunek prezentuje również wyrok SN z 10 czerwca 2011 r., sygn. II CSK 568/10, wyrażający zapatrywanie, iż „żądanie powoda o ustalenie, że dokonane przez pozwanego wypowiedzenie umowy jest bezskuteczne, kwalifikować należy jako – dopuszczalne na podstawie art. 189 k.p.c. – żądanie ustalenia faktu prawotwórczego, zmierza bowiem w istocie do ustalenia, że strony łączy stosunek prawny w postaci zawartej umowy”.

Skład orzekający SN w uzasadnieniu nie wykluczył kwestionowania przez pozwanego dopuszczalności żądania na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenia faktu prawotwórczego, ograniczając ten zarzut (in casu) tylko do sytuacji, gdy określony fakt stanowi przesłankę oceny zasadności powództwa o zasądzenie świadczenia.

Zakres odpowiedzialności ex contractu

W wyroku z 21 czerwca 2011 r., sygn. akt I CSK 598/10, Sąd Najwyższy potwierdził wykładnię art. 471 k.c. w zakresie tożsamości pojęcia szkody z tego przepisu i art. 361 § 2 k.c., obejmującego również nieuzyskane korzyści.

Teza orzeczenia: „Niewykonanie umowy dzierżawy przez Skarb Państwa w postaci uniemożliwienia dzierżawcy procesu inwestycyjnego na nieruchomości objętej dzierżawą może uzasadniać odpowiedzialność wydzierżawiającego także za lucrum cessans (art. 361 § 2 k.c.); poszkodowany dzierżawca powinien wykazać realność uzyskania takich korzyści (art. 6 k.c.)”.

Wyrok ten dotyczy niełatwego do kwalifikacji prawnej splotu okoliczności nacechowanych brakiem harmonizacji działania jednostek (urzędów) podległych organowi reprezentującemu właściciela przy zawieraniu umowy dzierżawy oraz jednostek (urzędów) podległych temu organowi, decydujących o koncepcji zagospodarowania nieruchomości wyrażanej np. w decyzjach dotyczących warunków zabudowy. W wyniku ujawnienia się odmiennych zainteresowań reprezentanta Skarbu Państwa – jako właściciela nieruchomości – oraz władzy decydującej o kształcie zagospodarowania terenu dzierżawca po zawarciu umowy dzierżawy zmuszony był do zmian projektu architektonicznego i budowlanego oraz poniesienia przez to poważnych wydatków. W przeciwnym razie nie mógłby rozpocząć koniecznych robót budowlanych. Doprowadzanie przez tę samą władzę (w rozumieniu art. 77 ust. 1 Konstytucji) do wyrządzenia szkody, za którą ostatecznie odpowiedzialnością obciążone są fundusze publiczne budzi usprawiedliwione zaniepokojenie.

Skarga pauliańska

Wyrok SN z 9 listopada 2011 r., sygn. akt II CSK 64/11, stwierdza: „Przepisu art. 527 § 3 k.c. nie stosuje się, gdy osoba trzecia uzyskała odpłatnie korzyść majątkową w warunkach art. 530 k.c.”.

Stanowisko Sądu Najwyższego jest prawidłowe. W art. 527 § 3 k.c. rozciągnięto świadomość wierzyciela odnośnie do pokrzywdzenia wierzyciela na osoby pozostające w bliskim stosunku z dłużnikiem. Jest to w gruncie rzeczy akceptacja wyniku dowodzenia, który mógłby zostać osiągnięty na podstawie art. 231 k.p.c. (domniemań faktycznych).

Artykuł 531 k.c. obejmuje ochroną również wierzycieli przyszłych. W tym wypadku nie byłoby usprawiedliwione ustanowienie domniemania, że osoba trzecia będąca w bliskim stosunku z dłużnikiem wiedziała o zamiarze pokrzywdzenia wierzyciela. Owszem, może się zdarzyć, że dłużnik, przewidując swoje zadłużenie jeszcze przed powstaniem wierzytelności, dokonuje czynności prawnych zmniejszających w przyszłości jego wypłacalność, ale w takim razie ciężar udowodnienia świadomości osoby trzeciej, mimo jej bliskich stosunków z dłużnikiem, obciąża wierzyciela, przy czym konieczne jest wykazanie tej świadomości, a nie tylko braku należytej staranności po jej stronie w ustalaniu zamiaru dłużnika.

Ochrona dóbr osobistych

Bogactwo form kontaktów międzyludzkich nie pozwala utworzyć katalogu zachowań ocenianych jako niedopuszczalne. Większe nadzieje można wiązać z określaniem form wypowiedzi uznawanych za pożądane, dlatego próba określenia wypowiedzi uznawanych za naganne podjęta przez Sąd Najwyższy w pkt 2 tezy wyroku z 4 listopada 2011 r., sygn. I CSK 34/11, musiała być opatrzona zastrzeżeniem mówiącym o roli nader ogólnej przesłanki „okoliczności konkretnego przypadku”. Inaczej być nie mogło, gdyż bez uwzględnienia usprawiedliwionego interesu osobistego albo społecznego, dobrej wiary, prawa do obrony prawdy w polemice itd. mogłoby dojść do erupcji żądań opartych na art. 24 § 1 k.c., zgłaszanych w celu zastraszania lub poniżenia przeciwnika. W pełni należy akceptować tezę pierwszą tego wyroku w następującym brzmieniu: „Okoliczność, że osoba fizyczna wchodząca w skład organu osoby prawnej działa – naruszając cudze dobro osobiste – w takim charakterze, nie zwalnia tej osoby od odpowiedzialności wobec pokrzywdzonego przewidzianej w art. 24 § 1 k.c.”.

Umowa kredytu a świadczenia główne lub uboczne

Sąd Najwyższy w wyroku z 6 kwietnia 2004 r., sygn. akt I CK 472/03, wyjaśnił, że obowiązek uiszczenia przez posiadacza rachunku bankowego prowizji i opłat związanych z prowadzeniem rachunku bankowego (art. 54 ust. 2 prawa bankowego) nie stanowi „głównych świadczeń stron”, o których mowa w art. 3851 § 1 k.c. W uzasadnieniu tego wyroku zaliczył do świadczeń ubocznych również „wynagrodzenie za złożenie pieniędzy na rachunek bankowy”.

W wyroku z 4 listopada 2011 r., sygn. I CSK 46/11, podjęto ponownie wątek świadczeń głównych i ubocznych, lecz w odwrotnej konfiguracji. Sąd Najwyższy stwierdził, że „odsetki od udzielonego kredytu bankowego są elementem składowym świadczenia głównego stron umowy kredytu w rozumieniu art. 385¹ § 1 zdanie 2 k.c.”. Przy takiej klasyfikacji nie można kwestionować ich mocy wiążącej, mimo braku uzgodnienia indywidualnego oraz spełnienia pozostałych przesłanek „abuzywności” wymienionych w art. 385¹ § 1 k.c.

Termin przedawnienia a upadłość przedsiębiorcy

Zagadnienie wpływu ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy na termin przedawnienia wchodzących w skład masy upadłości roszczeń związanych z prowadzeniem działalności gospodarczej rozstrzygnięte zostało następująco w wyroku SN z 26 października 2011 r., sygn. I CSK 731/10: „Roszczenie przedsiębiorcy pozostające w związku z działalnością gospodarczą podlega przedawnieniu na podstawie art. 118 k.c., mimo że jest dochodzone przez syndyka wobec ogłoszenia upadłości przedsiębiorcy”.

Odpowiedzialność ubezpieczyciela i sprawcy szkody

Wyrok SN z 19 października 2011 r., sygn. akt II CSK 86/11, w następujący sposób wyjaśnia skutki ugody pozasądowej zawartej między ubezpieczycielem a poszkodowanym: „Wykonanie ugody pozasądowej zawartej przez poszkodowanego z ubezpieczycielem odpowiadającym za szkodę z jej sprawcą (ubezpieczonym) według konstrukcji in solidum oznacza spełnienie świadczenia przysługującego poszkodowanemu, pozbawiając go możliwości skutecznego dochodzenia dalszego odszkodowania od sprawcy szkody. Skutku takiego nie wywołuje oświadczenie poszkodowanego o cofnięciu pozwu i zrzeczeniu się roszczenia w stosunku do ubezpieczyciela, złożone po zawarciu z nim ugody pozasądowej”.

Zadośćuczynienie na podstawie art. 446 § 4 k.c.

Zauważyć należy wyrok z 5 października 2011 r., sygn. IV CSK 10/11, z następującą tezą: „Jeżeli wskutek obrażeń odniesionych w wypadku, który nastąpił przed dniem wejścia w życie art. 446 § 4 k.c. (…) poszkodowany zmarł już w dacie obowiązywania tego przepisu, to ma on zastosowanie do roszczeń osób bliskich zmarłego”.

Wskazana data oznacza wejście w życie ustawy z 30 maja 2008 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 116, poz. 731), przywracającej po 44 latach zadośćuczynienie z tytułu śmierci osoby najbliższej. Brak uzasadnienia wyroku w chwili oddawania przeglądu do druku nie pozwala ocenić, czy orzeczenie wyraża dystans wobec kierunku wykładni uznającego nowelizację art. 446 k.c. za akt potwierdzający jedynie stan prawny ukształtowany zmianą art. 24 i art. 448 k.c., dokonaną w 1996 r. (Dz.U. nr 114, poz. 542). W kwestii wykładni art. 446 § 4 k.c. zob.: uchwała III CZP 76/10 i wyroki: II CSK 248/10, II CSK 357/10 oraz I CSK 621/10.