Ź le sformułowany przepis artykułu 191 § 1 Kodeksu karnego Ustawa z 6.06.1997 r. – Kodeks karny (Dz.U. z 2022 r. poz. 2600 ze zm.), dalej k.k.  o przemocy nie obejmuje przemocy pośredniej i tym samym pozbawił prawnokarnej ochrony najemców lokali mieszkalnych przed działaniami kamieniczników, usiłujących przemocą, najczęściej przemocą pośrednią, skierowaną ku przedmiotom lub ku dostępowi do mediów (np. wody, prądu, gazu, ogrzewania i kanalizacji) uniemożliwić korzystanie z mieszkania. Czy kolejna nowelizacja Kodeksu karnego jest krokiem w dobrym kierunku? Czy przemoc pośrednia w polskim Kodeksie karnym ponownie stanie się przestępstwem?

Czas mija nieubłaganie. Dwadzieścia lat temu, w 2002 r., sygnalizowałem w artykule O właściwą treść i wykładnię przepisu regulującego przestępstwo zmuszania – art. 191 § k.k. J. Kędzierski, O właściwą treść i wykładnię przepisu regulującego przestępstwo zmuszania – art. 191 § 1 k.k. (w:) Ius et lex. Księga Jubileuszowa ku czci Profesora Adama Strzembosza, red. A. Dębiński, A. Grześkowiak, K. Wiak, Lublin 2002. poważną wadę, którą obarczony został przez twórców nadal obowiązującego Kodeksu karnego ten przepis.

Artykuł 251 k.k. z 1932 r. był najbardziej lakoniczny ze znanych mi przepisów penalizujących zmuszanie: „Kto przemocą lub groźbą bezprawną zmusza do określonego działania, zaniechania lub znoszenia (...)”. Tyle przepis, a reszta, to jego wykładnia oparta na Uzasadnieniu Komisji kodyfikacyjnej oraz na komentarzach doktryny prawa karnego W. Makowski, Kodeks karny 1932. Komentarz, Warszawa 1932, s. 559–562, i tam motywy uzasadnienia Komisji Kodyfikacyjnej. .

Przemoc stosowana, rzecz oczywista, wobec osoby mogła być akcją zarówno bezpośrednią, np. polegającą na skierowaniu siły fizycznej wobec osoby, która zgodnie z wolą sprawcy miała się mu podporządkować, jak i pośrednią, tj. moralną, psychiczną, bez bezpośredniego działania na ofiarę, lecz poprzez działania skierowane na przedmioty będące we władaniu osoby.

Kolejne kodyfikacje z XX w. rozbudowały analogiczny przepis przez wzbogacenie go o znamiona czasownikowe: „używa” i „stosuje” oraz osobowe: „innej osoby”, przy czym najnowsza kodyfikacja ponad to znamię dodała także znamię „osoby”. Znamiona czasownikowe były zbędne i ich użycie było pleonazmem; wszak wiadomo, że przemocy albo „używa” się, albo się ją „stosuje”, więc po co takie znamiona wprowadzać do treści przepisu.

Artykuł 167 § 1 k.k. z 1969 r. miał treść następującą: „Kto używa przemocy lub groźby bezprawnej w celu zmuszenia innej osoby do określonego zachowania się...” Nie mogę oprzeć się kolejnemu zastrzeżeniu: otóż znamię podmiotowe: „innej osoby” także jest zbędne, bo przecież nikt nie używa przemocy wobec siebie, aczkolwiek niekiedy bywa, że sam zmusza się do określonego zachowania Np. autor niniejszego tekstu po raz n-ty piszący na ten sam temat. . Nie mogę oprzeć się wrażeniu, że peerelowscy kodyfikatorzy stawali na głowie, by przepisy Kodeksu tamtejszej, niechlubnej epoki w jakiś bądź sposób różniły się od „burżuazyjnego”, Makarewiczowskiego Kodeksu karnego i efektem ich czynności była modyfikacja przestępstwa zmuszania przez wprowadzenie do treści przepisu penalizującego zmuszanie ww. znamion, całkowicie zbędnych.

Regulację zmuszania w Kodeksie karnym Andrejewa zastąpiono w Kodeksie karnym z 1997 r. przepisem art. 191 § 1. Kto stosuje przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. § 2. Jeżeli sprawca działa w sposób określony w § 1 w celu wymuszenia zwrotu wierzytelności, podlega karze pozbawienia wolności od 3 miesięcy do lat 5. § 3. Ściganie przestępstwa określonego w § 1a następuje na wniosek pokrzywdzonego. .

Przepis art. 191 § 1 jest przepisem złym, tak złym, że eliminował pociągnięcie do odpowiedzialności karnej sprawców przemocy pośredniej. Sygnalizowałem o tym dwadzieścia lat temu J. Kędzierski, O właściwą treść... . Echem tej mojej sygnalizacji była inicjatywa Rzecznika Praw Obywatelskich, o czym 10 lat temu pisałem na innych, gościnnych dla mnie łamach J. Kędzierski, Przestępstwo zmuszania – przywrócić dawną treść i znaczenie..., https://www.rp.pl/opinie-prawne/art13384631-przestepstwo-zmuszania-przywrocic-dawna-tresc-i-znaczenie (dostęp: 10.01.2023 r.). .

Rzecz doczekała się senackiej inicjatywy ustawodawczej, która miała zaradzić złu. Dodano do art. 191 § 1a o treści następującej: „Tej samej karze podlega, kto w celu określonym w § 1 stosuje przemoc innego rodzaju uporczywie lub w sposób istotnie utrudniający innej osobie korzystanie z zajmowanego lokalu mieszkalnego”. Uznałem to za tzw. krok w dobrym kierunku, ale bardziej na zasadzie z braku laku to i kit dobry J. Kędzierski, Prawo karne a szykanowanie przez właściciela nieruchomości lokatorów, https://www.rp.pl/nieruchomosci/art11580001-prawo-karne-a-szykanowanie-przez-wlasciciela-nieruchomosci-lokatorow (dostęp: 10.01.2023 r.). . Zmiana ta razi kazuistyką, obcą dotychczasowym polskim, XX-wiecznym kodyfikacjom karnym. Rzecz można by ująć bardziej ogólnym zredagowaniem przepisu Takim jak w Kodeksie karnym z 1932 r. , lecz tego albo nie chciano, albo nie potrafiono. Skądinąd, ustawodawca, wprowadzając ten przepis, przyznał się do swojego błędu, polegającego na dekryminalizacji zmuszania przez stosowanie przymusu pośredniego, kryminalizując nadal zmuszanie jedynie przez przymus bezpośredni. Błąd ten potwierdziło orzeczenie SN: „Przemoc wobec osoby jako forma zmuszania – w rozumieniu art. 191 § 1 k.k. – może polegać tylko na bezpośrednim fizycznym oddziaływaniu na człowieka i nie obejmuje oddziaływania pośredniego (tzw. przemocy pośredniej) przez postępowanie z rzeczą” Uchwała SN z 10.12.1998 r. (I KZP 22/98), OSNKW 1999/1–2, poz. 2. .

W tej nowości „mieszkaniowej” razi nadanie temu występkowi charakteru przestępstwa skargowego, co znacznie zmniejsza ochronę lokatorów mieszkań przed szykanującymi ich właścicielami lub zarządcami nieruchomości mieszkaniowej. Zmuszanie w typie podstawowym należy nadal do występków publicznoskargowych.

W 2022 r. do laski marszałkowskiej trafił projekt „dużej” nowelizacji Kodeksu karnego. Proces legislacyjny został już zakończony, a nowelizacja ustawy wchodzi w życie 14.03.2023 r. Dz.U. z 2022 r. poz. 2600. Trzeba jednak zaznaczyć, że po drodze Senat podjął uchwałę o odrzuceniu projektu, jako że jest on wierną kopią projektu z poprzedniej kadencji, którego uchwalenie koniec końców nie zakończyło się po myśli uchwalającej go większości sejmowej Projekt został wówczas unicestwiony skutkiem werdyktu Trybunału Konstytucyjnego. Uchwała Senatu Rzeczypospolitej Polskiej z 4.08.2022 r. w sprawie ustawy o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, druk nr 2510. Z Uzasadnienia uchwały: „(...) Uchwalona przez Sejm ustawa stanowi (z niewielkimi wyjątkami) powtórzenie regulacji zawartej w ustawie z 13.06.2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw, która w wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 14.07.2020 r. została uznana za w całości niezgodną z art. 7 w związku z art. 112 oraz z art. 119 ust. 1 Konstytucji RP (Kp 1/19) (...)”, https://www.sejm.gov.pl/sejm9.nsf/PrzebiegProc.xsp?nr=2024 (dostęp: 10.01.2023 r.). .

Projektodawcy nie utracili z pola widzenia także przepisu art. 191 § 1 i uznali za potrzebne nadać mu nowe brzmienie, czego nie uczynili projektodawcy z 2019 r.

Artykuł 191 § 1 otrzymał brzmienie: „§ 1. Kto, stosując przemoc wobec osoby lub groźbę bezprawną, zmusza ją lub inną osobę do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3”.

Nadal obowiązywać ma przestępstwo zmuszania lokatorów mieszkań określone w art. 191 § 1a „§ 1a. Tej samej karze podlega, kto w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia stosuje przemoc innego rodzaju uporczywie lub w sposób istotnie utrudniający innej osobie korzystanie z zajmowanego lokalu mieszkalnego”.

Obydwa typy przestępstw znalazły się w zbiorze przestępstw prywatnoskargowych.

Prima facie, widząc, że art. 191 ma ulec zmianie, przez chwilę miałem nadzieję, że autorom nowelizacji Kodeksu przyświecała myśl przywrócenia penalizacji zmuszania także poprzez aplikowanie ofierze przymusu pośredniego, lecz niestety, okazało się, że to nie było ich celem Nie ukrywam, że uzasadnienie projektu w tej kwestii (pkt 12) jest dla mnie, jako karnisty, niezrozumiałe. Projekt zmienia konstrukcję przestępstwa zmuszania (art. 191 § 1 k.k.). Następuje rezygnacja z celowego charakteru tego przestępstwa oraz przesunięcie „dalej” skutku przestępstwa. W konsekwencji tego będzie ono dokonane dopiero w czasie zmuszenia do określonego działania, zaniechania lub znoszenia, w wyniku zastosowania określonych w tym przepisie środków przymusu, a nie jak obecnie w czasie zastosowania środków przymusu w celu zmuszenia innej osoby do określonego działania, zaniechania lub znoszenia. Samo zastosowanie tych środków w ww. celu, ale bez zmuszenia, obecnie kwalifikowane jako dokonanie przestępstwa – będzie mogło zostać zakwalifikowane jako usiłowanie. Wprowadzony zostaje również bezwzględnie wnioskowy tryb ścigania tego przestępstwa, co ma na celu niepodejmowanie ścigania wbrew woli pokrzywdzonego. Natomiast przestępstwo z art. 191 § 2 k.k. nadal będzie miało charakter celowościowy, gdyż ze względu na szerokie spektrum możliwych środków przymusu, w tym również tych o niskim stopniu ograniczenia swobody decyzyjnej pokrzywdzonego (niektóre formy tzw. przemocy wobec rzeczy), bezprawie tego czynu ulokowane jest w znaczniej mierze w celu działania sprawcy. Toż to bełkot kogoś, kto o prawie karnym nie ma najmniejszego pojęcia. . Utrzymany zespół znamion „Kto, stosując przemoc wobec osoby” nadal, rzecz oczywista, implikuje penalizację zmuszania wyłącznie w postaci zmuszania bezpośredniego, poprzez fizyczne oddziaływanie na ofiarę. Nie zmienia tu nic, że sprawca poniesie odpowiedzialność także wtedy, gdy celem i efektem zastosowanej przez niego przemocy będzie określone, pożądane przez niego zachowanie osoby trzeciej, innej niż doznająca agresji bezpośredniej.

Natomiast o infantylizmie „kodyfikatorów” świadczy to, że widzą oni jakąś różnicę pomiędzy zespołem znamion „Kto stosuje przemoc wobec osoby...” a „Kto, stosując przemoc wobec osoby”. Otóż ja najmniejszej różnicy tu nie dostrzegam. Kierunkowy charakter tego przestępstwa pozostaje niewzruszony. Ponadto nie poradzili sobie ustawodawcy z inną cechą tego przestępstwa, mianowicie z jego skutkowym charakterem. Ono dla jego bytu wymaga zmuszenia ofiary do określonego działania, zaniechania lub znoszenia. Nieosiągnięcie tego skutku implikuje zatamowaniem czynu w stadium usiłowania. Tak było zawsze, tj. począwszy od Kodeksu karnego z 1932 r. poprzez Kodeks karny z 1964 r. oraz aktualnie obowiązujący Kodeks karny i nie zmieni tego żadna zmiana W. Makowski, Kodeks..., s. 562. .

Ze zdumieniem przyjąłem pomysł kodyfikatorów pozbawienia procesowej pozycji przestępstwa zmuszania, bo z grupy przestępstw ściganych z urzędu miałoby ono zostać zdegradowane do grupy przestępstw ściganych na wniosek, co oczywiście oznacza osłabienie ochrony osób przed zmuszaniem. Tu po raz kolejny dostrzegam infantylizm „kodyfikatorów”, którzy wspaniałomyślnie okazali się być przeciwnikami podejmowania ścigania wbrew woli pokrzywdzonego.

Pomijając to, poprzestać wystarczy na postulacie wprowadzenia wersji przestępstwa zmuszania z Kodeksu karnego z 1932 r.: „Kto przemocą lub groźbą bezprawną zmusza do określonego działania, zaniechania lub znoszenia (...)”.