W dniu 2 czerwca 2015 r. w siedzibie Rady Europy w Strasburgu autorki niniejszego sprawozdania uczestniczyły w konferencji zorganizowanej przez Akademię Prawa Europejskiego „Recent case law of The European Court of Human Rights in asylum law matters”. Przedmiotem konferencji była analiza praktycznych problemów związanych ze stosowaniem prawa azylowego w odniesieniu do najnowszego dorobku orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.

Zarówno prelegenci, jak i pozostali uczestnicy konferencji to osoby na co dzień zajmujące się tematyką prawa azylowego, posiadające szeroką wiedzę i doświadczenie w kwestiach związanych z przedmiotem konferencji.

Wykład wprowadzający wygłosiła Marie- ‑Laure Basilien-Gainche, profesor Uniwersytetu Jean Moulin w Lyonie, autorka wielu publikacji z zakresu prawa imigracyjnego i prawa azylowego. Prelegentka zwróciła uwagę na szerokie znaczenie problematyki migracji i prawa do azylu w dzisiejszych czasach. Podała, że od 2000 r. w rejonie basenu Morza Śródziemnego zarejestrowano 22 000 przypadków śmierci migrantów, w samym zaś 2014 r. liczba osób ubiegających się o azyl we wszystkich 28 krajach członkowskich Unii Europejskiej osiągnęła około 626 000. Biorąc więc pod uwagę fakt, że masowy napływ ludności do Europy odbywa się nie tylko z rejonów północnej i centralnej Afryki, ale również Bliskiego Wschodu, kwestia regulacji prawnej problematyki migracji, a w szczególności prawa azylowego, ma w obecnym czasie fundamentalne znaczenie, zarówno na gruncie prawa wewnętrznego  każdego państwa, jak i na gruncie prawa międzynarodowego.

Prawo do azylu jest jednym z fundamentalnych praw człowieka, znajdujących swoją podstawę w wielu aktach normatywnych o charakterze międzynarodowym, które z założenia tworzyć mają powszechny i jednolity system azylowy. Jednakże – zdaniem prelegentki – praktyka pokazała, że obowiązujące normy międzynarodowe nie są ani jednolite, ani powszechne, co pozwala na przyjęcie stwierdzenia, że do czynienia mamy nie z jednym, a z 28 niezależnymi od siebie systemami azylowymi (w ramach Unii Europejskiej). W związku z powyższym niepoślednią rolę pełni w tym zakresie orzecznictwo Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, którego działalność przyczynia się do ochrony prawa do azylu.

Kolejny referat wygłosiła Kay Everett – adwokat specjalizująca się w problematyce praw człowieka, a w szczególności prawie imigracyjnym. Jej wykład dotyczył aresztowania osób ubiegających się o azyl w świetle regulacji art. 5 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności. Wystąpienie rozpoczęło się od wskazania podstaw prawnych pozbawienia wolności, ze szczególnym uwzględnieniem kwestii konieczności ścisłego przestrzegania procedury aresztowań. Szczególną uwagę zwrócono na fakt, że aresztowanie osoby ubiegającej się o azyl powinno być stosowane wyjątkowo, przy wcześniejszej analizie możliwości zastosowania alternatywnych środków izolacyjnych. Zauważono jednak, że analiza spraw rozpoznawanych zarówno na gruncie wymiaru sprawiedliwości Wielkiej Brytanii (skąd pochodzi), jak i spraw rozpoznawanych przez Europejski Trybunał Praw Człowieka nakazuje przyjąć, że aresztowanie migrantów ubiegających się o azyl jest podstawowym i najczęściej stosowanym środkiem izolacyjnym, a jego wymiar jest nieproporcjonalny do potrzeb i częstokroć za długi. Kay Everett zwróciła również uwagę na kwestię relacji problematyki aresztu azylowego do indywidualnych cech poszczególnych osób bądź grup migrantów, wobec których się go stosuje. Zauważyła, że istnieją kategorie migrantów, których sytuacja związana z odbywaniem przez nich aresztu azylowego winna być różnicowana. Kategoriami takimi są przede wszystkim: sytuacja rodzinna, wiek, stan zdrowia, ale również to, jakiej narodowości (mniejszości) są osoby współosadzone. Prelegentka zwróciła również uwagę na prawne gwarancje ochrony prawa do wolności osobistych, jakimi są m.in. informowanie o przyczynach aresztowania (w języku zrozumiałym dla osoby zatrzymanej), stosowanie tego środka przez niezależny sąd lub organ do tego powołany oraz limity czasowe stosowania aresztu.

Następnie swoją prezentację wygłosiła Pamela McCormick – prawnik zajmująca się sprawami Irlandii Północnej przy Europejskim Trybunale Praw Człowieka, ekspertka w zakresie prawa migracyjnego i azylowego. Prezentacja Pameli McCormick dotyczyła prawa do skutecznego środka odwoławczego (art. 13 Konwencji) w kontekście prawa azylowego i migracyjnego. Prelegentka wskazała, że w sprawach o wydalenie (deportację) reguła wyczerpania wszelkich środków odwoławczych w państwie dotyczy wyłącznie tych środków, które powodują automatyczne wstrzymanie procedury wydalenia. Tym samym nie jest konieczne wyczerpanie wszelkich dostępnych w prawie państwa środków odwoławczych. Ponadto podkreśliła, że aby skarga w ogóle została przez Trybunał przyjęta, jej przedmiot musi znaleźć odzwierciedlenie w przepisach Konwencji, a ponadto zawierać taką argumentację, która daje wystarczające powody do przypuszczenia, że zostanie uznana za zasadną (powinna zawierać problem prawny).

Kolejnym prelegentem był Marc Tysebaert, przedstawiciel Rządu Belgii w Trybunale Strasburskim, który wywołał uśmiech na twarzach uczestników konferencji, rozpoczynając wykład stwierdzeniem, że rola Przedstawiciela Rządu Państwa Strony Konwencji przy Trybunale jest bliżej nieznana. Jego wykład dotyczył reguły 39 Regulaminu Trybunału (interim measure). Prezentujący podkreślał, że decyzja podjęta na jej podstawie bezpośrednio ingeruje w działania organów państw stron nawet w sytuacji, gdy sprawa nie została jeszcze merytorycznie rozpoznana przez Trybunał. Podkreślił, że na przestrzeni kilku lat Trybunał zmienił podejście do przypadków stosowania reguły 39 i obecnie podchodzi do składanych wniosków o wiele ostrożniej i w sposób – jak to ujął – bardziej racjonalny. Marc Tysebaert wskazał również na zróżnicowane podejście państw stron do sposobu realizacji decyzji Trybunału.

Czwarty panel poprowadził albański sędzia Trybunału Praw Człowieka Ledi Bianku.

Na początku swojego referatu pokrótce przedstawił definicję osoby ubiegającej się o azyl, tzw. asylum seeker, wskazując m.in., że już w art. 14 Deklaracji Praw Człowieka zagwarantowano każdemu prawo do poszukiwania i otrzymania w innych krajach ochrony (azylu) przed prześladowaniami.

Przechodząc do analizy postanowień Konwencji, wskazał, że żaden z artykułów wprost nie wspomina o imigrantach, poszukujących azylu czy uchodźcach. Istnieje niewiele postanowień, które dotyczą obywateli innych krajów – wśród nich art. 16, art. 4 protokołu 4 oraz art. 1 protokołu 7.

Prawo do uzyskania azylu zagwarantowano natomiast w art. 18 Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej, który odwołuje się do reguł konwencji genewskiej oraz Traktatu ustanawiającego Unię Europejską.

W dalszej części prezentacji prelegent omówił kwestię odpowiedzialności państw w zakresie wydalenia z ich terytorium obywateli państw trzecich. W tej materii istotny pozostaje między innymi wyrok w sprawie Hirsi Jamaa przeciwko Włochom, w którym Trybunał wprost wskazuje, że państwa strony Konwencji mają prawo kontroli osób przekraczających ich granicę, kontroli ich pobytu na terytorium tego państwa, a także wydalenia cudzoziemców. Prelegent zaprezentował również, w jaki sposób ewoluowało orzecznictwo Trybunału w tej materii. Najistotniejsza zaś poruszona przez niego kwestia dotyczyła ewentualnej odpowiedzialności państwa strony za naruszenie art. 3 Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności w przypadku wydalenia cudzoziemca, który mógł być narażony w kraju pochodzenia na tortury czy niehumanitarne traktowanie. W swoim wystąpieniu dokonał pełnej analizy metodologii badania spraw zawisłych przed Trybunałem, w których skarżącym była osoba, której nie udzielono ochrony i która w konsekwencji została wydalona przez państwo stronę Konwencji. Wskazał takie elementy, jak czas dokonywania analizy ryzyka narażenia na traktowanie sprzeczne z art. 3 Konwencji, odniesienie tego ryzyka do sytuacji indywidualnej osoby w kraju pochodzenia oraz generalnej sytuacji panującej w tym kraju. W konkluzji zaś stwierdził, że co do zasady w każdym przypadku osoba ubiegająca się o ochronę w państwie trzecim jest tzw. osobą podatną na pokrzywdzenie – ang. vulnerable person.

W kolejnej części swojego wystąpienia sędzia Ledi Bianku zaprezentował rozważania dotyczące reguły non-refoulement oraz przytoczył najważniejsze przykłady orzecznictwa dotykające problemu naruszenia art. 3 Konwencji, który wyraża absolutne prawo każdego człowieka, odwołując się przy tym m.in. do słynnej sprawy Soering przeciwko Wielkiej Brytanii. Interesujące uwagi prelegent poczynił, opisując problem rozkładu ciężaru dowodu w sprawach o naruszenie art. 3 Konwencji. Na koniec swojego wystąpienia odwołał się do systemu dublińskiego, elementu prawa Unii Europejskiej, w szczególności zwracając uwagę na procedury krajowe odnoszące się do prawa pobytu cudzoziemców na terenie państw Unii. Po prezentacji uczestnicy konferencji mieli wiele pytań, na które Ledi Bianku starał się udzielić jak najpełniejszych odpowiedzi, zaznaczając jednakże, że każda sprawa zawisła przed Trybunałem jest indywidualna i podczas jej rozpatrywania Sąd bierze pod uwagę szereg okoliczności, orzeczenie zaś wydawane jest po rozważeniu, które argumenty przeważają za uznaniem bądź nie, że w danej sprawie indywidualnego skarżącego doszło do naruszenia art. 3 Konwencji.

Z wielkim zainteresowaniem uczestnicy  konferencji wysłuchali również prezentacji Michelle Lafferty, prawnika od blisko 7 lat pracującego w kancelarii Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, dotyczącej orzecznictwa Trybunału w zakresie naruszeń art. 8 Konwencji, tj. prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego w sprawach dotyczących imigrantów. Prelegentka rozpoczęła wykład od zwięzłej analizy art. 8, wynikających z niego praw oraz istotnych i koniecznych do ustalenia w każdej sprawie kwestii. Pozostała część prezentacji w całości została poświęcona analizie kolejnych wyroków Trybunału, wydanych zarówno w tych sprawach, w których stwierdzono naruszenie art. 8 Konwencji, jak i w tych, w których takiego naruszenia Trybunał się nie dopatrzył. Należy przyznać, że prostota przekazu, zarazem pełna szczegółowość prezentacji, a przede wszystkim jasne wypunktowanie argumentów, które w każdym przypadku Trybunał brał pod uwagę w trakcie orzekania, oraz ukazanie, które z nich i dlaczego przeważyły w danej sprawie, uczyniły wystąpienie Lafferty jednym z najbardziej wartościowych, merytorycznych i przydatnych w codziennej praktyce zawodowej adwokatów.

Ostatnie wystąpienie należało do Patrici Otvos – doradcy Komisarza Praw Człowieka w zakresie przede wszystkim kwestii migracyjnych oraz rasizmu. Prelegentka w swoim krótkim wystąpieniu przybliżyła uczestnikom urząd i kompetencje Komisarza Praw Człowieka, podkreślając w szczególności jego prawo do interwencji w każdej sprawie przed Trybunałem Praw Człowieka w Strasburgu. Patricia Otvos wskazała również, że aktywność Komisarza w sprawach migracyjnych jest coraz większa. Kończąc swoje wystąpienie, prezentująca zachęciła uczestników konferencji do kierowania próśb o interwencję oraz przesyłania sugestii odnośnie do podejmowania konkretnych interwencji w celu wsparcia i szerzenia idei ochrony praw człowieka w Europie i na świecie.

Całodzienna konferencja zakończyła się uroczystą kolacją w jednej z najstarszych restauracji w centrum Strasburga.