6 êdition mise a jour, Presses Universitaires de France 2011, ss. 944.

Wielkie wyroki Europejskiego Trybunału Praw Człowieka, bo tak należy tłumaczyć francuski tytuł, jest już szóstą edycją obejmującą wyroki wydane przez Europejski Trybunał Praw Człowieka do 2011 r., o największym znaczeniu dla obrony praw człowieka na gruncie Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Jest to praca zespołowa, autorstwa najlepszych znawców praw człowieka we Francji, a to prof. Frédérica Sudre z Uniwersytetu w Montpellier I, Jean‑Pierre’a Marguénauda – profesora Uniwersytetu de Limoges, Joëla Andriantsimbazovina – profesora Uniwersytetu w La Rochelle, Adeline Gouttenoire – profesora Uniwersytetu de Bordeaux IV-Montesquieu, Michela Levineta, profesora Uniwersytetu w Montpellier, przy współpracy profesora Uniwersytetu w Montpellier I Gerarda Gonzaleza.

Opracowanie odbiega od klasycznego zbioru najważniejszych orzeczeń w sposób pozytywny tym, że zawiera wyczerpujące komentarze do wyroków, wskazując dotychczasową linię orzecznictwa Trybunału i jej rozwinięcie, bądź też zmianę. Również oryginalny jest sposób prezentacji orzeczeń, albowiem nie według kolejności artykułów Konwencji, lecz według podziału tematycznego gwarantowanych praw. I tak tytuł pierwszy dotyczy skuteczności ochrony praw i omówione są w nim wyroki, które stwierdzały wyraźnie, że Konwencja ma chronić prawa człowieka w sposób konkretny i efektywny, a nie iluzoryczny, w tym wyrok Airey przeciwko Irlandii, w którym uznano naruszenie przez Irlandię Europejskiej Konwencji Praw Człowieka przez odmowę przyznania adwokata z urzędu w sprawie o separację, podkreślając, że państwo powinno umożliwić dostęp do sądu bądź przez ułatwienie procedury postępowania, bądź w przypadku jej skomplikowania, jak to ma miejsce w sprawach o separację w Irlandii, przez przyznanie adwokata z urzędu. W tytule tym są umieszczone także wyroki dotyczące marginesu swobody przyznanej państwom przy wprowadzeniu ograniczeń w korzystaniu z praw i wolności gwarantowanych w Konwencji, a także wskazujące wymóg udowodnienia przez państwo konieczności takiej ingerencji w demokratycznym społeczeństwie. Tytuł drugi dotyczy orzeczeń związanych z integralnością człowieka i zawiera między innymi omówienie ważnego wyroku Selmouni przeciwko Francji z 28 lipca 1999 r., stwierdzającego naruszenie art. 3 zakazującego tortur i nieludzkiego traktowania. W wyroku tym Trybunał uznał naruszenie przez Francję tego artykułu i jego znaczenie polega na tym, że Trybunał w precedensowy sposób przyjął zmianę ciężaru dowodu co do przyczyn obrażeń ciała doznanych przez osobę pozbawioną wolności przez państwo. Mianowicie to państwo, a nie osoba pozbawiona wolności, ma wyjaśnić przyczyny obrażeń ciała, których przed tym pozbawieniem nie posiadała. Przyjęto zatem domniemanie spowodowania tych obrażeń ze strony funkcjonariuszy państwa wobec osoby pozbawionej wolności, co stanowi wręcz rewolucyjną zmianę w interpretacji art 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W tytule tym znalazło się także orzeczenie w polskiej sprawie Kudła z 26 października 2000 r., dotyczące warunków tymczasowego aresztowania. W wyroku tym po raz pierwszy Trybunał stwierdził naruszenie art. 3 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka przez działania władz pozbawiające właściwej opieki lekarskiej osobę w areszcie tymczasowym (w Krakowie), wymagającą pomocy psychiatrycznej. Trybunał podkreślił, że pozbawiony wolności ma prawo do warunków zgodnych z poszanowaniem godności ludzkiej, a państwo nie może stosować dalej idących ograniczeń niż te, które są immanentnie związane z owym pozbawieniem wolności. Następnie omówione są wyroki dotyczące wolności człowieka, a także prawa proceduralne, w tym prawo do rzetelnego procesu, równości broni stron procesowych, jak również prawo do egzekucji (wykonania wyroku) oraz prawo do obrony w sprawach karnych i domniemania niewinności oskarżonego oraz prawo do obrony przez adwokata. Tego ostatniego zagadnienia dotyczy wyrok Salduz przeciwko Turcji z 28 listopada 2008 r., w którym uznano, że Turcja naruszyła art. 6 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, nie gwarantując podejrzanemu obecności adwokata przy pierwszym przesłuchaniu. Trybunał zaakcentował, że dowód ten jest często determinującym wynik procesu w razie oskarżenia, podkreślając niekorzystną sytuację, w jakiej znajduje się podejrzany postawiony przed policją lub prokuratorem bez obecności adwokata. Trybunał podkreślił, że gorszą pozycję podejrzanego od władz prowadzących postępowanie kompensuje obecność adwokata, którego zadanie polega na dopilnowaniu poszanowania praw podejrzanego, a zwłaszcza prawa do niesamooskarżania się. Następnie omówione jest prawo poszanowania życia rodzinnego, w tym niezwykle interesujące orzeczenie Niemietz przeciwko Niemcom z 16 grudnia 1992 r., uznające naruszenie art. 8 Konwencji przez dokonanie przeszukania kancelarii adwokata. Ważność tego orzeczenia polega na podkreśleniu, że z racji obowiązku zachowania tajemnicy zawodowej kancelaria adwokacka podlega podobnej ochronie jak życie prywatne i rodzinne. W rozdziale dotyczącym wolności myślenia i religijnej omówione zostały orzeczenia związane z wolnością prasy i poszanowaniem prawa rodziców do wychowania dzieci zgodnie z ich przekonaniami religijnymi i filozoficznymi. Podobnie w sprawach dotyczących wolności tworzenia stowarzyszeń autorzy zaprezentowali kilka orzeczeń. Odrębny rozdział został poświęcony prawu własności i omówiony w jego ramach został wyrok w sprawie Sporrong i Lonnrothw, w której Trybunał wypracował teorię wywłaszczenia de facto, kiedy to działanie państwa polega na takim ograniczeniu wykonywania praw własności, że mimo braku formalno-prawnego pozbawienia własności w istocie do tego dochodzi. W ostatnim rozdziale dotyczącym gwarancji poszanowania praw omówione zostały orzeczenia dotyczące kompetencji Trybunału, a także dopuszczalności skargi oraz wyroków, istoty wyroków Trybunału, w tym także ich egzekucji oraz odszkodowań zasądzanych przez Trybunał.

Omawiane dzieło jest cennym źródłem informacji dla każdego, kto interesuje się tematem Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i funkcjonowania Trybunału w Strasburgu w praktyce, a dla adwokatów pożytecznym narzędziem pracy. Z analizy orzeczeń dokonanych przez autorów wynika, jak żywym instrumentem jest Europejska Konwencja Praw Człowieka, pochodząca przecież z 1950 r., stosowana przez sędziów jako narzędzie rzeczywistej, a nie iluzorycznej obrony tych praw. Cennym uzupełnieniem opracowania jest bardzo dokładny indeks hasłowy wydanych przez Trybunał orzeczeń, jak i wyroków Trybunału Kasacyjnego Francji (Cour de Casation) i Rady Stanu (Conseil d’Etat), tj. odpowiedników Sądu Najwyższego i Naczelnego Sądu Administracyjnego, co niezwykle ułatwia odnalezienie interesującego czytelnika tematu lub orzeczenia. Przytaczane orzeczenia najwyższych instancji sądowych we Francji są doskonałą ilustracją, jak sądy krajowe stosują w praktyce Konwencję, co we Francji było dość żmudną drogą, niepozbawioną elementów kontestacji Konwencji i orzecznictwa Trybunału strasburskiego, nim wypracowano model respektowania i Konwencji, i jej interpretacji przez Trybunał. Jedynym mankamentem i kwestią do dyskusji może być przypisywanie orzeczeń nie zawsze adekwatne do konkretnych artykułów Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. W opracowaniu wymienione i omówione są także orzeczenia w sprawach polskich, a to obok wspomnianej sprawy Kudła, sprawa Broniowskiego – pierwsza w historii Trybunału sprawa pilotażowa, a także sprawa Frasik oraz Hutten-Czapska. Widać zatem, że polskie sprawy również znajdują poczesne miejsce wśród 75 wyroków uznanych przez autorów za najważniejsze w dotychczasowym orzecznictwie Trybunału, który obejmuje obecnie 47 państw-członków Rady Europy.