*OSNC 2012 , nr 11, poz. 125.

T eza glosowanej uchwały brzmi:

Kurator ustanowiony na podstawie art. 42 § 1 k.c. dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może, jeśli został do tego umocowany, wystąpić do sądu w imieniu reprezentowanej spółki z wnioskiem o jej rozwiązanie.

Glosowana uchwała została podjęta po przedstawieniu Sądowi Najwyższemu przez Sąd Apelacyjny w Katowicach zagadnienia prawnego, ujętego w formie pytania: „Czy kurator ustanowiony przez sąd opiekuńczy – sąd rejestrowy na podstawie art. 42 § 1 k.c. jest legitymowany do wytoczenia powództwa przeciwko spółce z ograniczoną odpowiedzialnością o jej rozwiązanie na podstawie art. 271 pkt 1 k.s.h., a w przypadku odpowiedzi pozytywnej: czy w postępowaniu o rozwiązanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością prowadzonym z powództwa kuratora ustanowionego na podstawie art. 42 § 1 k.c. sąd orzekający może ustanowić kuratora procesowego dla pozwanej spółki nieposiadającej organów uprawnionych do jej reprezentacji?”

Wyrażone w przedstawionym zagadnieniu prawnym wątpliwości Sąd Apelacyjny w Katowicach powziął podczas rozpoznawania zażalenia powoda – kuratora ustanowionego dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na podstawie art. 42 § 1 k.c. – na postanowienie sądu okręgowego o umorzeniu postępowania o rozwiązanie tej spółki, wydanego na podstawie art. 355 § 1 k.p.c. Działania kuratora nie doprowadziły do powołania organu uprawnionego do reprezentacji pozwanej spółki, co w ocenie sądu okręgowego skutkowało niemożliwością reprezentacji strony pozwanej, przy jednoczesnym braku podstaw do ustanowienia dla niej kuratora na podstawie art. 69 k.p.c., art. 143 k.p.c., względnie art. 253 § 2 k.s.h.

Podjęta po rozstrzygnięciu przedstawionego zagadnienia prawnego uchwała, pozornie nieodnosząca się wprost do treści pytania Sądu Apelacyjnego, ma kapitalne znaczenie zarówno dla praktyki orzeczniczej sądów, jak i funkcjonowania ustanawianych na podstawie art. 42 § 1 k.c. kuratorów dla osób prawnych, w tym kuratorów spółek z ograniczoną odpowiedzialnością.

W uchwale Sąd Najwyższy zwrócił uwagę, że rozwiązanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, poprzedzające otwarcie jej likwidacji, może nastąpić nie tylko w trybie procesowym, przewidzianym w art. 271 k.s.h., ale przede wszystkim w trybie nieprocesowym, stanowiącym regułę postępowania przed sądem rejestrowym (art. 7 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. o Krajowym Rejestrze Sądowym, Dz.U. nr 121, poz. 769 ze zm.).

I. Artykuł 42 § 1 k.c. stanowi o możliwości ustanowienia przez sąd kuratora dla osoby prawnej, również spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, która nie może prowadzić swoich spraw z powodu braku powołanych do tego organów. Nie ulega wątpliwości w świetle tego przepisu, że kurator dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może zostać ustanowiony jedynie w sytuacji, gdy spółka nie może prowadzić swoich spraw wobec braku organów, gdyż osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i opartym na niej statucie (art. 38 k.c.).

Wykładnia art. 42 § 1 k.c. przedstawia się jednolicie zarówno w orzecznictwie Sądu Najwyższego, sądów powszechnych, jak i w wypowiedziach przedstawicieli doktryny.

W uchwale z 30 kwietnia 1993 r., III CZP 4/93, Sąd Najwyższy wskazał, że przepis art. 42 § 1 k.c. nie może stanowić podstawy do ustanowienia kuratora dla osoby prawnej mającej właściwe organy do reprezentowania jej interesów przy dokonywaniu jednorazowej czynności prawnej, polegającej np. na zbyciu nieruchomościUchwała opublikowana w OSNCP 1993, nr 11, poz. 202.

Sąd Apelacyjny w Gdańsku w uzasadnieniu wyroku z 28 września 2010 r., I ACa733/10, wyraził pogląd, że kurator spółki z ograniczoną odpowiedzialnością ustanowiony na podstawie art. 42 k.c., wobec braku organów do cywilnoprawnej reprezentacji tej spółki, jest uprawniony do czynności określonych w powołanym przepisie, uszczegółowionych w zaświadczeniu wydanym przez sąd na podstawie art. 604 k.p.c.„Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku” 2010, nr 3, poz. 7

Z kolei Łukasz Zamojski podkreślił, że kuratora dla osoby prawnej na podstawie art. 42 k.c. władny jest ustanowić sąd opiekuńczy (obecnie sąd rejestrowy)Por. art. 603 k.p.c. przed zmianą i po zmianie dokonanej ustawą z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks postępowania cywilnego (…), Dz.U. z 2010 r. nr 7, poz. 45., na podstawie art. 603 k.p.c., w sytuacji gdy osoba ta nie posiada organów, w odróżnieniu od kuratora, którego ustanawia sąd rejestrowy na podstawie art. 26 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, nazywanego w literaturze przedmiotu „kuratorem rejestrowym”Por. Ł. Zamojski, Ustawa o Krajowym Rejestrze Sądowym. Komentarz, Warszawa 2009, s. 208–212 i powołana tam obszernie literatura.. Ustanowienie kuratora rejestrowego uwarunkowane jest bezczynnością osoby prawnej, która posiada organy właściwe do jej reprezentacji, lecz mimo przeprowadzenia wobec niej postępowania przymuszającego, określonego w powołanym przepisie, nie wykonuje obowiązków rejestrowych, o których stanowi art. 24 ust. 1 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym. Brak organów uprawnionych do cywilnoprawnej reprezentacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością winien skutkować ustanowieniem dla niej kuratora na podstawie art. 42 § 1 k.c.

II. Kurator powinien postarać się o niezwłoczne powołanie organów osoby prawnej, a w razie potrzeby o jej likwidację (art. 42 § 2 k.c.).

Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 30 maja 2008 r., III CZP 40/08LEX nr 453601. trafnie uznał, że art. 42 k.c. wskazuje dostatecznie legitymację kuratora do wszczęcia postępowania sądowego, które winno doprowadzić do urzeczywistnienia celu powołanego w tym przepisie, tj. do likwidacji osoby prawnej, po podjęciu przez niego bezskutecznych starań o powołanie organów tej osoby, uprawnionych do jej reprezentacjiPogląd wyłączający z zakresu kompetencji kuratora ustanowionego na podstawie art. 42 § 1 k.c. uprawnienie do żądania rozwiązania osoby prawnej, wyrażony w uzasadnieniu wyroku Sądu Najwyższego z 20 listopada 2009 r., III CSK 57/09 (LEX nr 553700), uznać należy za odosobniony. Sąd Najwyższy w glosowanej uchwale uznał co prawda za „dyskusyjne” twierdzenie o wyrażeniu w powołanym wyroku takiego zapatrywania, gdyż zasadnicze znaczenie w sprawie rozstrzygniętej tym wyrokiem miała kwestia, czy kurator ustanowiony na podstawie art. 42 k.c. może być uznany za organ państwowy w rozumieniu art. 271 pkt 2 k.s.h., jednak nie można nie zauważyć, że w uzasadnieniu omawianego wyroku Sąd Najwyższy stwierdził, że przepis art. 42 § 2 k.c. „zakreśla kompetencje kuratora do czynności w nim wskazanych, z podkreśleniem niezwłoczności wyrażającej rationem legis unormowania. W przepisie tym, jak wskazano, nie ma mowy o kompetencji kuratora do żądania rozwiązania spółki”..

Nie wskazał jednak wówczas ani właściwego trybu postępowania, w którym sprawy o rozwiązanie osoby prawnej (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością), zainicjowane przez kuratora, powinny się toczyć, ani tego, jaki sąd winien je rozpoznać. Sąd Najwyższy stwierdził jedynie w powołanym orzeczeniu, że „kwestią otwartą pozostaje (…) zagadnienie, jaki sąd jest właściwy do rozpoznania takiej sprawy”, a także podkreślił, iż o istnieniu legitymacji kuratora do domagania się rozwiązania spółki nie może decydować zagadnienie właściwości sądu, w tym ocena właściwości funkcjonalnej sądu.

W glosowanej uchwale Sąd Najwyższy podjął kontynuację rozważań prawnych zasygnalizowanych w cytowanym wyżej orzeczeniu, dokonał ich głębszej analizy i wyprowadził na jej podstawie bardzo istotne wnioski, dotyczące zarówno trybu postępowania w sprawach o rozwiązanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, wszczynanych przez kuratora ustanowionego na podstawie art. 42 § 1 k.c., jak i sądu właściwego do orzekania w tych sprawach.

Należy zaaprobować wyraźne stanowisko Sądu Najwyższego, według którego kurator ustanowiony dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością na podstawie art. 42 § 1 k.c. może wystąpić do sądu rejestrowego z wnioskiem o jej rozwiązanie w postępowaniu toczącym się w trybie nieprocesowym.

Trafnie wskazano w komentowanej uchwale, że jeżeli mimo podjęcia przez kuratora starań o powołanie organów osoby prawnej do powołania tych organów nie dojdzie, powinna istnieć możliwość rozwiązania osoby prawnej (spółki z ograniczoną odpowiedzialnością) przez sąd, na żądanie kuratora.

Otwarcie likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, stosownie do treści art. 274 § 1 k.s.h., następuje m.in. z dniem uprawomocnienia się orzeczenia o rozwiązaniu spółki przez sąd. Aby zrealizować cel określony w art. 42 § 2 k.c., polegający na doprowadzeniu do likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, kurator musi mieć możliwość zgłoszenia żądania rozwiązania tej spółki przez sąd. Nie można wprawdzie wykluczyć zaistnienia sytuacji, kiedy mimo starań kuratora nie doszło do powołania organów spółki, ale starania te odniosły skutek w postaci podjęcia przez wspólników uchwały o rozwiązaniu spółki i wówczas określony wyżej cel zostanie osiągnięty, jednak sytuacje takie w praktyce zdarzają się bardzo rzadko.

Zgodzić należy się z poglądem zaprezentowanym w glosowanej uchwale, że nie jest prawidłową praktyką inicjowanie przez kuratora postępowania o rozwiązanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, dla której został on ustanowiony na podstawie art. 42 § 1 k.c., w trybie procesowym, tj. na podstawie art. 271 k.s.h.

Żądanie rozwiązania spółki wyrokiem mogą zgłosić, stosownie do art. 271 pkt 1 i 2 k.s.h., wspólnik lub członek organu spółki, jeżeli osiągnięcie celu spółki stało się niemożliwe albo jeżeli zaszły inne ważne przyczyny wywołane stosunkami spółki, a także oznaczony w odrębnej ustawie organ państwowy, jeżeli działalność spółki narusza prawo i zagraża interesowi publicznemu. Kurator ustanowiony na podstawie art. 42 § 1 k.c. nie został wymieniony w powołanym przepisie jako podmiot legitymowany do żądania rozwiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przez sąd wyrokiem.

Poglądy wskazujące na uprawnienie kuratora prawa materialnego do żądania rozwiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przez sąd wyrokiem nie znajdują uzasadnienia w treści art. 271 k.s.h.Por. Kodeks spółek handlowych. Komentarz, pod red. J. A. Strzępki, C. H. Beck 2005, wyd. 3, teza nr 7 do art. 271 k.s.h.; S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Kodeks spółek handlowych. Komentarz do art. 1–633 k.s.h., C. H. Beck 2005, wyd. 2, tezy do art. 271 k.s.h., a także: wyrok SA w Warszawie z 19 kwietnia 2000 r., I ACa 1462/99, OSA 2001, nr 3, poz. 16 i wyrok SA w Gdańsku z 28 września 2010 r., I ACa 733/10, „Przegląd Orzecznictwa Sądu Apelacyjnego w Gdańsku” 2010, nr 3, poz. 7.

Niezależnie od tego, że art. 271 k.s.h. nie przyznaje kuratorowi ustanowionemu na podstawie art. 42 § 1 k.c. legitymacji do żądania orzeczenia przez sąd wyrokiem rozwiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, Sąd Najwyższy słusznie zwrócił uwagę w komentowanej uchwale, że zainicjowanie procesu o rozwiązanie spółki przez kuratora wymagałoby powołania kuratora procesowego dla reprezentowania pozwanej spółki i skutkowałoby prowadzeniem procesu de facto pomiędzy dwoma kuratorami, co byłoby „rozwiązaniem sztucznym i niezrozumiałym”, jak i „niepotrzebnym” z punktu widzenia ochrony interesów spółki.

Nadto za trybem nieprocesowym postępowania w sprawach o rozwiązanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, wniesionych przez kuratora ustanowionego na podstawie art. 42 § 1 k.c., przemawia przekonujący w swojej argumentacji wywód Sądu Najwyższego, wskazujący, że prowadzenie procesu zakłada uczestniczenie w nim, przynajmniej formalnie, dwóch stron pozostających w sporze o stosunek prawny lub prawo, w przypadku zaś żądania rozwiązania spółki przez kuratora sytuacja taka nie zachodzi, gdyż spółka nie posiada organów (kuratorowi nie udało się doprowadzić do ich powołania), z reguły od wielu lat nie prowadzi działalności gospodarczej, nie realizuje obowiązków rejestrowych, określonych w art. 24 ust. 1 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, i funkcjonuje jedynie jako pusty zapis w rejestrze przedsiębiorców.

Trafnie zauważył także Sąd Najwyższy, że ustawodawca w art. 271 k.s.h. wskazał tryb procesowy jako właściwy dla spraw o rozwiązanie spółki jedynie z przyczyn określonych w tym przepisie, rozwiązanie zaś spółki z ograniczoną odpowiedzialnością z innych przyczyn, w tym wskazanych w art. 21 k.s.h. i z powodu braku możliwości powołania organów spółki na skutek działań kuratora ustanowionego na podstawie art. 42 § 1 k.c., winno nastąpić w trybie nieprocesowym.

Do argumentacji przedstawionej przez Sąd Najwyższy na poparcie wyrażonego w uchwale stanowiska co do trybu rozwiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością przez sąd z inicjatywy kuratora dodać wypada jeszcze jeden argument. Skoro kurator „rejestrowy”, ustanowiony na podstawie art. 26 ust. 1 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, został w art. 29 ust. 2 tej ustawy uprawniony do wystąpienia do sądu rejestrowego o rozwiązanie osoby prawnej, w okolicznościach określonych w art. 29 ust. 1 ustawy, to tym bardziej uprawnienie to winno przysługiwać kuratorowi ustanowionemu na podstawie art. 42 § 1 k.c., którego zakres kompetencji, wynikający z tego przepisu, jest szerszy.

III. Wyraźne wskazanie w glosowanej uchwale sądu rejestrowego jako sądu właściwego do rozpoznania wniosku kuratora o rozwiązanie spółki z ograniczoną odpowiedzialnością jest z jednej strony konsekwencją uznania, że rozwiązanie tej spółki z inicjatywy kuratora ustanowionego na podstawie art. 42 § 1 k.c. następuje w trybie nieprocesowym, z drugiej natomiast strony koresponduje z dokonaną na podstawie art. 1 pkt 37 ustawy z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy Kodeks cywilny i niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2010 r. nr 7, poz. 45) zmianą stanu prawnego, obowiązującą od 19 kwietnia 2010 r., w zakresie dyspozycji art. 603 k.p.c. Zmiana ta postulowana była przez przedstawicieli literatury przedmiotuPor. A. Łopuszyński, Kurator w postępowaniu przed sądem rejestrowym, „Monitor Prawniczy” 2006, nr 3, s. 133.. Obecnie kuratora dla osoby prawnej nie ustanawia sąd opiekuńczy, jak stanowił art. 603 k.p.c. przed jego nowelizacją, lecz sąd rejestrowy, w którego okręgu osoba ta ma lub miała ostatnią siedzibę (art. 603 k.p.c.). Zmiana sądu właściwego do ustanawiania kuratora dla osoby prawnej, na podstawie art. 42 § 1 k.c., jest w pełni uzasadniona, gdyż sąd rejestrowy sprawujący kontrolę nad wykonywaniem przez osoby prawne, wpisane do rejestru przedsiębiorców, obowiązków określonych w art. 24 ust. 1 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym jest w zakresie oceny funkcjonowania zarejestrowanych podmiotów, wykonywania bądź niewykonywania przez nie określonych ustawowo obowiązków oraz okoliczności, czy posiadają one organy uprawnione do ich cywilnoprawnej reprezentacji, bardziej kompetentny aniżeli sąd opiekuńczy.

Sąd rejestrowy ponadto ma dostęp do całości akt rejestrowych poszczególnych osób prawnych, przez co ma możliwość dokładnego ustalenia, od kiedy nie posiadają one organów i nie wykonują obowiązków rejestrowych.

W obecnym stanie prawnym właściwy sąd rejestrowy może powołać kuratora dla osoby prawnej nie tylko na podstawie art. 26 ust. 1 ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym, czyli tzw. kuratora „rejestrowego”, ale także kuratora na podstawie art. 42 § 1 k.c., w sytuacji gdy osoba prawna nie posiada organów.

Skupienie kompetencji do ustanowienia obu rodzajów kuratorów w sądzie rejestrowym zapobiega wątpliwościom, jakie ujawniały się w orzecznictwie sądów i w doktrynie przed zmianą art. 603 k.p.c., dotyczącym właściwości sądu, który powinien rozpoznać żądanie kuratora, ustanowionego na mocy art. 42 § 1 k.c. dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, o rozwiązanie tej spółki. Od wątpliwości tych nie był wolny Sąd Najwyższy w cytowanym powyżej uzasadnieniu postanowienia z 30 maja 2008 r., III CZP 40/80.

Komentowana uchwała Sądu Najwyższego, wskazująca tryb nieprocesowy rozpoznania żądania kuratora ustanowionego na podstawie art. 42 § 1 k.c. w przedmiocie  rozwiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i właściwość sądu rejestrowego w tym zakresie, położyła kres określonym wyżej wątpliwościom.

Na podstawie treści tej uchwały można sformułować pogląd, że tryb procesowy rozwiązania spółki z ograniczoną odpowiedzialnością, o którym stanowi art. 271 k.s.h., znajduje zastosowanie na żądanie podmiotów i w okolicznościach określonych w tym przepisie, natomiast kurator ustanowiony na podstawie art. 42 § 1 k.c. jest uprawniony do żądania rozwiązania spółki przez sąd rejestrowy w trybie nieprocesowym.

Jeżeli kurator, którego starania o powołanie organów spółki z ograniczoną odpowiedzialnością zakończyły się niepowodzeniem, wystąpi do sądu z pozwem o rozwiązanie spółki, przewodniczący wydziału powinien skierować sprawę do właściwego trybu na podstawie art. 201 § 1 k.p.c., a gdy sprawę wszczęto lub prowadzono w trybie niewłaściwym, sąd winien przekazać ją właściwemu sądowi rejestrowemu do rozpoznania w trybie nieprocesowym (art. 201 § 2 k.p.c.).

Za nieprawidłową należy uznać praktykę rozpoznania żądania pozwu w procesie i oddalenia powództwa z powodu braku legitymacji procesowej czynnej kuratora, rozpatrywanej w kontekście art. 271 pkt 1 i 2 k.s.h.Por. stan faktyczny sprawy rozpoznanej przez Sąd Apelacyjny w Gdańsku wyrokiem z 28 września 2010 r., I ACa 733/10., czy też umorzenia postępowania na podstawie art. 355 § 1 k.p.c., z uwagi na brak organu uprawnionego do reprezentacji pozwanej spółki, jak miało to miejsce w stanie faktycznym sprawy, na tle którego została podjęta glosowana uchwała.

VI. Sąd Najwyższy w podjętej uchwale wskazał, że kurator ustanowiony na podstawie art. 42 § 1 k.c. dla spółki z ograniczoną odpowiedzialnością może wystąpić z wnioskiem do sądu o jej rozwiązanie, jeżeli został do tego umocowany.

Zakres umocowania kuratora wynika z zaświadczenia sądu rejestrowego, wydanego na podstawie art. 604 k.p.c

Ustanawiając kuratora w warunkach dyspozycji art. 42 § 1 k.c., sąd rejestrowy winien zawsze mieć na uwadze, że kurator ten w pierwszej kolejności powinien postarać się o niezwłoczne powołanie organów osoby prawnej, jednak w wypadku niemożliwości ich powołania spoczywa na nim obowiązek doprowadzenia do likwidacji tej osoby. Wydane na podstawie art. 604 k.p.c. zaświadczenie powinno być tak sformułowane, aby kurator miał możliwość należytego wykonania swoich obowiązków, wynikających z art. 42 § 2 k.c., tj. aby został w zaświadczeniu umocowany również do żądania rozwiązania osoby prawnej, bez konieczności późniejszego zwracania się do sądu rejestrowego o uwzględnienie tego uprawnienia w kolejnym zaświadczeniu.