Z miany dokonane w polskiej ustawie z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnegoDz.U. nr 43, poz. 296 ze zm. – dalej jako k.p.c., w szczególności ustawą z 5 grudnia 2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustawDz.U. nr 234, poz. 1571., służyć miały reformie zawartej w części czwartej Kodeksu postępowania cywilnego regulacji międzynarodowego postępowania cywilnego oraz dostosowaniu jej do odpowiednich regulacji wspólnotowych. Obowiązujące dotychczas unormowanie międzynarodowego postępowania cywilnego pochodziło bowiem z okresu uchwalenia Kodeksu postępowania cywilnego i od tego czasu nie było poddawane poważniejszym zmianom. Chociaż unormowanie to – zważywszy na czas, w którym zostało przyjęte – zasługiwało na wysoką ocenę i stanowiło rzadki w skali europejskiej przykład kompletnej regulacji w jednym akcie prawnym zagadnień składających się na międzynarodowe prawo postępowania cywilnego, to nie odpowiadało ono jednak potrzebom współczesnego transgranicznego obrotu prawnego. Konieczność zmiany tego unormowania była dostrzegana w doktrynie od dłuższego czasuJ. Ciszewski, Przeprowadzanie dowodów w sprawach cywilnych i handlowych w państwach Unii Europejskiej. Komentarz, Warszawa 2005; K. Weitz, Współpraca państw członkowskich Unii Europejskiej w zakresie przeprowadzania dowodów w sprawach cywilnych lub handlowych, KPP 2005, z. 2; E. Wierzbowski, Międzynarodowy obrót prawny w sprawach cywilnych, Warszawa 1971..

Po przystąpieniu Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej potrzeba nowej regulacji międzynarodowego prawa postępowania cywilnego stała się jeszcze bardziej odczuwalna. Z jednej strony chodziło o harmonizację prawa krajowego z rozwiązaniami przyjętymi w prawie wspólnotowym, składającymi się na europejskie prawo procesowe cywilne, a z drugiej strony o stworzenie takich unormowań w polskim Kodeksie postępowania cywilnego, które we właściwy sposób uzupełnią – tam, gdzie jest to konieczne – przepisy prawa europejskiego.

Podstawowym założeniem przyjętym przez ustawodawcę w omawianym procesie było dążenie do daleko idącego zbliżenia przepisów Kodeksu postępowania cywilnego zawartych w części czwartej do regulacji prawa wspólnotowego, w tym w szczególności: rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowychDz. Urz. WE L 12 z 16 stycznia 2001 r., s. 1; Dz. Urz. UE polskie wydanie specjalne, rozdz. 19, t. 4, s. 42.; rozporządzenia Rady (WE) nr 2201/2003 z 27 listopada 2003 r. dotyczącego jurysdykcji oraz uznawania i wykonywania orzeczeń w sprawach małżeńskich oraz w sprawach dotyczących odpowiedzialności rodzicielskiej uchylającego rozporządzenie (WE) nr 1347/2000Dz. Urz. UE L 338 z 23 grudnia 2003 r., s. 1; Dz. Urz. UE polskie wydanie specjalne, rozdz. 19, t. 6, s. 243.; rozporządzenia nr 1393/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady z 13 listopada 2007 r. dotyczącego doręczania w państwach członkowskich dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych i handlowych („doręczanie dokumentów”) oraz uchylającego rozporządzenie Rady (WE) nr 1348/2000Dz. Urz. UE L 324 z 10 grudnia 2007 r., s. 79.czy rozporządzenia Rady (WE) nr 1206/2001 z 28 maja 2001 r. w sprawie współpracy między sądami państw członkowskich w przeprowadzeniu dowodów w sprawach cywilnych lub handlowychDz. Urz. WE L 174 z 27 czerwca 2001 r., s. 1; Dz. Urz. UE polskie wydanie specjalne, rozdz. 19, t. 4, s. 121..

W podejmowanych pracach legislacyjnych uwzględniono ponadto okoliczność, że przepisy prawa krajowego będą miały zastosowanie również w stosunkach z państwami trzecimi spoza Unii Europejskiej, także z tymi, z którymi nie łączą Rzeczypospolitej Polskiej umowy międzynarodowe.

Termin „pomoc prawna” w polskim systemie prawnym używany jest od dawna, jednak w różnych znaczeniach. W szczególności ustawa z 2 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturzeTekst jedn. Dz.U. z 2009 r. nr 146, poz. 1188 ze zm., jak też ustawa z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnychTekst jedn. Dz.U. z 2010 r. nr 10, poz. 65 ze zm., odnoszą jednoznacznie to pojęcie do czynności obejmujących udzielanie porad prawnych, sporządzanie opinii prawnych oraz występowanie przed sądami i urzędami, a podejmowanych przez adwokata lub radcę prawnego na rzecz podmiotów prawa, w tym przedsiębiorców. Z kolei rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności adwokackie oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej z urzęduDz.U. nr 163, poz. 1348 ze zm. oraz rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 28 września 2002 r. w sprawie opłat za czynności radców prawnych oraz ponoszenia przez Skarb Państwa kosztów pomocy prawnej udzielonej przez radcę prawnego ustanowionego z urzęduDz.U. nr 163, poz. 1349 ze zm. odnoszą pojęcie „pomoc prawna” wyłącznie do zastępstwa prawnego strony, dla której ustanowiono pełnomocnika lub obrońcę z urzędu. Nieścisłości w tym względzie zawiera także Kodeks postępowania cywilnego, który w zależności od działu nadaje określeniu „pomoc prawna” różne znaczenia (por. nazwę działu II tytułu V księgi I k.p.c. oraz nazwę tytułu IV księgi II części IV k.p.c.).K. Gonera, (w:) A. Wróbel (red.), Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy, Kraków 2005, s. 756 i n.; J. Gołaczyński, Współpraca sądowa w sprawach cywilnych i handlowych w Unii Europejskiej, Warszawa 2007, s. 155 i n.

Zasadnicze znaczenie jako podstawa prawna udzielenia pomocy prawnej w międzynarodowym postępowaniu cywilnym mają przepisy prawa wspólnotowego i umów międzynarodowych. Jednakże, jak podkreśla się w literaturze, brak umowy międzynarodowej w tym przedmiocie nie powinien z reguły stanowić przeszkody do udzielenia pomocy  prawnejT. Demendecki, (w:) A. Jakubecki (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, wyd. 4, LEX, Warszawa 2010, s. 1372 i n.. Istotne znaczenie w tym względzie mają przede wszystkim regulacje zawarte w rozporządzeniu nr 1393/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady; rozporządzeniu Rady (WE) nr 1206/2001. Postanowienia w zakresie trybu porozumiewania się sądów w sprawach pomocy prawnej zawarte są także w wielu umowach międzynarodowych, których Polska jest stroną. Zob. m.in.: konwencja lugańska z 30 października 2007 r. o jurysdykcji i uznawaniu oraz wykonywaniu orzeczeń sądowych w sprawach cywilnych i handlowychDz. Urz. UE L 147 z 10 czerwca 2009 r., s. 5.; konwencja haska z 1 marca 1954 r. dotycząca procedury cywilnejDz.U. z 1963 r. nr 17, poz. 90 ze zm.; konwencja haska z 15 listopada 1965 r. o doręczaniu za granicą dokumentów sądowych i pozasądowych w sprawach cywilnych lub handlowychDz.U. z 2000 r. nr 87, poz. 968.; konwencja haska z 18 marca 1970 r. o przeprowadzaniu dowodów za granicą w sprawach cywilnych lub handlowychDz.U. z 2000 r. nr 50, poz. 582..

Z treści art. 1130 i n. k.p.c. wynika, że określenie „pomoc prawna” obejmuje składanie i realizację wniosków rekwizycyjnych o przeprowadzenie dowodów i o doręczenie pism za granicą, jak również dokonywanie innych czynności postępowania cywilnego (w szczególności dostarczanie zaświadczeń, odpisów i wyciągów z akt urzędowych, przedmiotów, informacji o istnieniu dowodów, wskazywanie świadków, doręczanie pism pozasądowychJ. Ciszewski, (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część czwarta. Przepisy z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego. Część piąta. Sąd polubowny (arbitrażowy), t. 5, wyd. 3, LexisNexis, Warszawa 2009, s. 350; T. Demendecki, (w:) A. Jakubecki (red.), Kodeks, s. 1546. Por. odmiennie K. Piasecki, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz do artykułów 1096–1217 k.p.c. oraz aktów prawnych UE regulujących międzynarodowe postępowanie cywilne, t. III , wyd. 4, C.H. Beck, Warszawa 2007, s. 91 i n.), co jednocześnie koresponduje z oznaczeniem czynności związanych z obrotem prawnym z zagranicą używanym w rozporządzeniu Ministra Sprawiedliwości z 28 stycznia 2002 r. w sprawie szczegółowych czynności sądów w sprawach z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego oraz karnego w stosunkach międzynarodowychDz.U. nr 17, poz. 164 ze zm., wydanego na podstawie art. 41 § 2 ustawy z 27 lipca 2001 r. – Prawo o ustroju sądów powszechnychDz.U. nr 98, poz. 1070 ze zm.. Por. także art. 1131¹ k.p.c.

Według doktryny pomoc prawna nie obejmuje natomiast wykonania przez sąd krajowy, sporządzonego przez sąd zagraniczny, wniosku o wykonanie orzeczenia tego sądu w przedmiocie zabezpieczenia powództwa czy wydania majątku spadkowego spadkobiercy zamieszkałemu za granicąT. Demendecki, (w:) A. Jakubecki (red.), Kodeks, s. 1546.. Co do niejednoznaczności przedmiotowego określenia por. również dyrektywę Rady 2003/8/WE z 27 stycznia 2003 r. o usprawnieniu dostępu do wymiaru sprawiedliwości w sporach transgranicznych poprzez ustanowienie minimalnych wspólnych zasad odnoszących się do pomocy prawnej w sporach o tym charakterzeDz. Urz. WE L 26 z 31 stycznia 2003 r., s. 41..

Uprawnienia sądów do doręczania pism oraz przeprowadzania czynności dowodowych z reguły ograniczają się do terytorium państwa, w którym sądy te mają swą siedzibę. Dlatego w wypadkach, gdy zachodzi konieczność przeprowadzenia tych czynności za granicą, z reguły istnieje obowiązek zwrócenia się do organów innego państwa o udzielenie pomocy prawnej (wyjątek stanowi możliwość zwrócenia się do przedstawicielstwa dyplomatycznego lub urzędu konsularnego własnego państwa o udzielenie pomocy prawnej przez dokonanie określonej czynności wobec własnego obywatela zamieszkałego za granicą).

Kodeks postępowania cywilnego w zakresie przeprowadzania dowodów i dokonywania innych czynności oraz doręczania pism sądowych oraz pozasądowych statuuje zasadę bezpośredniego porozumiewania się sądu orzekającego z sądami i innymi organami wezwanymi państwa obcego, a także polskimi przedstawicielstwami dyplomatycznymi i urzędami konsularnymi. Przedstawiona reguła podlega ograniczeniu bądź wyłączeniu tylko na podstawie przepisów szczególnych (por. art. 1132–1133¹ k.p.c.).

Zob. także postanowienie SN z 5 listopada 1976 r., III CRN 160/76, OSP 1977, z. 7–8, poz. 134, z glosą J. Ciszewskiego.

Wskazany mechanizm nie wyklucza zarazem korzystania z innych sposobów przesyłania wniosków o udzielenie międzynarodowej pomocy prawnej w zakresie przeprowadzania dowodów (art. 1131 § 2 k.p.c.). W szczególności przekazanie może nastąpić w każdy nadający się do tego sposób (przy użyciu wszelkich technologii komunikacyjnych), jeżeli dokument otrzymany pod względem treści dokładnie odpowiada dokumentowi wysłanemu, a wszystkie zawarte w nim dane są czytelne.

Wykonanie wniosku rekwizycyjnego co do zasady następuje według prawa państwa wezwanego.

Ze względu na brak wyraźnego sformułowania w art. 1131 § 1 k.p.c., uzależniającego dopuszczalność zgłoszenia przez sąd polski wniosku rekwizycyjnego od toku postępowania przed tym organem, za dopuszczalne należy uznać także wystąpienie z przedmiotowym wnioskiem przez sąd działający z inicjatywy innego organu (por. art. 1192 k.p.c.).

W celu umożliwienia obecności przy przeprowadzaniu dowodu lub udziału w tej czynności, o ile nie sprzeciwia się to prawu państwa wezwanego, sędziego wyznaczonego, biegłego, strony lub ich przedstawicieli (w tym pełnomocników), sąd polski może wnosić o bezpośrednie zawiadomienie o miejscu i czasie przeprowadzenia dowodu przez właściwy organ (art. 1131 § 3 i 4 k.p.c.). Omawiane rozwiązanie wyraźnie dokonuje dystynkcji pomiędzy pojęciami „obecność przy przeprowadzaniu dowodu” oraz „udział w czynności dowodowej”. Obecność przy przeprowadzaniu dowodu oznacza bierne obserwowanie przebiegu przeprowadzania dowodu, udział w jego przeprowadzaniu obejmuje zaś aktywne współdziałanie w dokonywaniu przedmiotowej czynności. Realizacja wymienionych uprawnień jest możliwa na podstawie zawiadomienia o czasie i miejscu przeprowadzenia dowodu dokonywanego przez wezwany organ państwa obcego. Termin, w jakim stosowne zawiadomienie powinno być dokonane, określa prawo państwa wezwanego; jednakże powinien być on na tyle odległy, by zapewnić dotarcie informacji w odpowiednim czasie do adresata i w konsekwencji rzeczywiste zrealizowanie przewidzianych uprawnień. Dyspozycja art. 1131 § 3 i 4 k.p.c. nie stanowi przeszkody dla wydania samodzielnego zawiadomienia przez sąd wezwany, gdy taką możliwość przewiduje jego prawo wewnętrzne.

Możliwość obecności albo udziału przedstawiciela sądu krajowego (sędziego wyznaczonego lub biegłego) przy przeprowadzaniu dowodu nie ma charakteru bezwzględnego, nie może być bowiem sprzeczna z prawem państwa wezwanego.

Za zgodą państwa wezwanego dopuszczalne jest przeprowadzenie na jego terytorium dowodu bezpośrednio przez sąd orzekający lub sędziego wyznaczonego, pod warunkiem niestosowania środków przymusu (art. 1131 § 5 k.p.c.). Przedstawione rozwiązanie pozwala na zachowanie zasady bezpośredniości postępowania dowodowego i powoduje, że zarówno samo przeprowadzenie dowodu, jak i jego późniejsza ocena są dokonywane zasadniczo na podstawie tego samego prawa procesowego (państwa wzywającego). Wyłączenie przy tym dopuszczalności stosowania środków przymusu jest konsekwencją działania sądu orzekającego lub sędziego wyznaczonego na terytorium obcego państwa. Kodeks nie dopuszcza jednocześnie w omawianym przypadku możliwości stosowania środków przymusu przewidzianych prawem państwa wezwanego (także przez jego organy). Ponadto państwo wezwane nie może zwolnić sądu wzywającego od respektowania wskazanego zakazu. Niedopuszczalność stosowania środków przymusu dotyczy wszystkich środków dowodowych.

W wypadkach wskazanych w Kodeksie postępowania cywilnego przeprowadzenie dowodu (którego charakter się temu nie sprzeciwia) za granicą będzie mogło nastąpić przy użyciu urządzeń technicznych, umożliwiających obecność lub udział w dokonaniu tej czynności albo jej dokonanie na odległość, w szczególności w drodze telekonferencji albo wideokonferencji (art. 1131 § 6 k.p.c.).Szerzej na ten temat M. Muliński, M. Krakowiak, Przesłuchanie świadka w postępowaniu cywilnym za pomocą środków nowoczesnej techniki – postulat de lege ferenda, „Przegląd Sądowy” 2005, nr 3, s. 64 i n.Por. także art. 11352 k.p.c. w zw. z art. 235 k.p.c.

Obowiązywanie reguł analogicznych do omawianych przewidział ustawodawca, w razie gdy sąd lub inny organ państwa obcego wystąpi o przeprowadzenie dowodu lub doręczenie pisma na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

W świetle art. 1135 § 1 k.p.c. pomocy prawnej na terytorium Polski, na wniosek organów zagranicznych, udzielają sądy krajowe. Właściwe w tym zakresie są sądy rejonowe, w których okręgu ma być przeprowadzony dowód lub ma nastąpić doręczenie pisma. W literaturze reprezentowany jest pogląd, że ze względu na to, iż wniosek o udzielenie pomocy prawnej pochodzić musi wyłącznie od podmiotów wskazanych w dyspozycji art. 1135 § 1 k.p.c., niedopuszczalne jest wykonanie wniosku o udzielenie pomocy prawnej pochodzącego od zagranicznego sądu polubownego czy też zagranicznej osoby fizycznejJ. Ciszewski, (w:) T. Ereciński (red.), Kodeks, s. 396.. Por. postanowienie SN z 9 lutego 1999 r., I CKN 887/98, OSNC 1999, nr 10, poz. 172. Przyjmuje się także, że wniosek o udzielenie pomocy prawnej powinien pozostawać w ścisłym związku z postępowaniem przed organem zagranicznym. Sąd polski może odmówić udzielenia pomocy prawnej w sprawie należącej do wyłącznej jurysdykcji sądów polskich.

W zakresie wykonywania wniosków sądów lub innych organów państw obcych o udzielenie pomocy prawnej utrzymano w znowelizowanym Kodeksie postępowania cywilnego zasadę, że następuje to według prawa polskiego, ale możliwe jest zastosowanie także innego sposobu przeprowadzenia dowodu lub doręczenia niż przewidziany w prawie polskim, jeżeli wnioskuje o to sąd lub inny organ państwa obcego, a przedmiotowy sposób wykonania wniosku nie jest zakazany przez prawo polskie i nie jest sprzeczny z podstawowymi zasadami polskiego porządku prawnego (art. 1135¹ § 1 k.p.c.). Por. także: postanowienie SN z 21 lutego 1979 r., I CR 23/79, niepubl.; postanowienie SN z 7 maja 1980 r., IV CR 116/80, OSNC 1980, nr 11, poz. 220; postanowienie SN z 26 listopada 1981 r., IV CR 422/81, OSNC 1982, nr 5–6, poz. 85.

Ustawa procesowa zakłada ponadto uregulowanie sytuacji, w której adresat odmawia przyjęcia pisma, do którego nie dołączono tłumaczenia na język polski, jak również kwestii kosztów związanych z wykonaniem przez sąd polski wniosku o pomoc prawną (art. 1135¹ § 2 i 3 k.p.c.).

Jak wykazuje powyższa analiza, rozwiązania przyjęte w polskim Kodeksie postępowania cywilnego nie tylko są wzorowane na postanowieniach prawa europejskiego, ale w kwestiach szczegółowych stanowią ich uzupełnienie. Ma to służyć zapewnieniu możliwości praktycznego stosowania rozwiązań wynikających przede wszystkim z przepisów rozporządzenia nr 1206/2001 Rady (WE) i rozporządzenia nr 1393/2007 Parlamentu Europejskiego i Rady. W tym kontekście zaprezentowane zmiany ustawowe należy oceniać zdecydowanie pozytywnie, jako wpływające znacząco na podniesienie efektywności sądowej współpracy transgranicznej w ramach pomocy prawnej. Reguły współpracy sądowej w sprawach cywilnych są bowiem oparte na równej wartości i pozycji systemu sądownictwa w poszczególnych państwach.