W dniach 19–21 września 2011 r. w przypominającym kształtem znak paragrafu budynku Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Łódzkiego odbył się, objęty honorowym patronatem Ministerstwa Sprawiedliwości oraz Prokuratury Generalnej, Zjazd Katedr Postępowania Karnego. Tematem zjazdu były funkcje procesu karnego z uwzględnieniem aspektu prawa karnego skarbowego i europejskiego.

Łódzka konferencja zgromadziła licznych przedstawicieli ogólnopolskich procesualistów ze wszystkich uczelni państwowych, jak również szkół prywatnych, oraz przedstawicieli praktyki, m.in. sędziów, prokuratorów, adwokatów oraz radców prawnych.

Konferencję rozpoczęła uroczystość jubileuszu sześćdziesięciolecia pracy naukowej prof. dr. hab. Janusza Tylmana. Dostojny Jubilat, oprócz gratulacji i życzeń dalszych lat w zdrowiu i aktywności naukowej, uhonorowany został wręczonymi tego dnia Księgą JubileuszowąFunkcje procesu karnego. Księga Jubileuszowa Profesora Janusza Tylmana, red. T. Grzegorczyk, Warszawa 2011, ss. 830. oraz specjalnym wydaniem podręcznika Polskie postępowanie karne. Obecny na uroczystości Minister Sprawiedliwości Krzysztof Kwiatkowski wręczył prof. Tylmanowi nadane przez Prezydenta RP odznaczenie państwowe – Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski.

Dalsza część pierwszego dnia Zjazdu została poświęcona na prezentację dorobku naukowego Jubilata oraz goszczących w Łodzi osób z poszczególnych katedr.

Program konferencji został podzielony na trzy bloki tematyczne, obejmujące różnorodne funkcje, jakie ma do spełnienia proces karny, a więc funkcje: ścigania, obrony oraz orzekania. Pierwszej z wymienionych funkcji poświęcony był panel przedpołudniowy drugiego dnia Zjazdu. Moderatorem tej sesji był dr hab. Paweł Wiliński z Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu. W ramach funkcji ścigania przedstawiono 7 referatów. Szczególnie burzliwą dyskusję wywołało wystąpienie dr. hab. Ryszarda Stefańskiego, dotyczące problematyki, w jakim kierunku winna zmierzać reforma postępowania przygotowawczego. Palącym problemem tego postępowania są m.in. jego przewlekłość oraz znaczne koszty działania organów ścigania, brak efektywności w prowadzeniu postępowań przygotowawczych oraz funkcjonujący zbyt sformalizowany i nadmierny nadzór  w ramach instytucji śledczych. Jedyną drogą do usprawnienia postępowania przygotowawczego, zdaniem prelegenta, wydaje się być całkowita przebudowa tego postępowania. W toku dyskusji zaproponowano likwidację części służb postępowania przygotowawczego, rekompensowaną poprzez podniesienie kwalifikacji funkcjonariuszy Policji.

Dr Grażyna Artymiak (Uniwersytet Rzeszowski) w referacie dotyczącym gwarancji realizacji przez pokrzywdzonego prawa do sądu w trybie skargi subsydiarnej wskazała, że w ostatnich pięciu latach można zaobserwować zwiększenie roli tej skargi. Przeprowadzone badania ukazują, że 20% zainicjowanych w tym trybie spraw kończy się wydaniem wyroku skazującego bądź warunkowo umarzającego postępowanie. Jest to zasługą nowelizacji z 2007 roku, wskutek której odstąpiono od obligatoryjnego skierowania skargi subsydiarnej na posiedzenie w celu przeprowadzenia oceny jej zasadności. O ile sprawy z oskarżenia subsydiarnego dotyczą wszystkich typów przestępstw, o tyle aż 35% z nich stanowią czyny przeciwko mieniu. Dlatego też niezbędny jest dalszy proces usprawniania skargi subsydiarnej.

Pozostałe referaty dotyczyły problematyki subsydiarnego aktu oskarżenia, oskarżyciela posiłkowego ubocznego, organów postępowania przygotowawczego w postępowaniu karnym skarbowym, a także realizacji funkcji ścigania i oskarżania w postępowaniu prywatnoskargowym, jak również funkcji prokuratora Międzynarodowego Trybunału Karnego w postępowaniu przygotowawczym.

Kolejna sesja poświęcona była funkcji obrony. Jej moderatorem był dr hab. Zbigniew Kwiatkowski (Uniwersytet Opolski). Problematyka tego panelu została rozwinięta w sześciu referatach. Prof. dr hab. Piotr Kruszyński przedstawił referat na temat prawa oskarżonego do korzystania z pomocy obrońcy w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Przywołane w referacie judykaty pozwoliły wysnuć wniosek, że oskarżony ma od początku postępowania prawo do kontaktu z obrońcą, który powinien być obecny już przy pierwszym przesłuchaniu. Natomiast prof. dr hab. Cezary Kulesza, prezentując referat dotyczący uwarunkowań efektywności obrony w sprawach karnych skarbowych i gospodarczych, wysunął postulat – zaaprobowany przez większość uczestników dyskusji – utworzenia w sądach okręgowych wydziałów przeznaczonych wyłącznie do rozpoznawania spraw karnych skarbowych. Natomiast dr hab. Ryszard A. Stefański, wygłaszając referat o prawie do obrony osoby podejrzanej, wskazał konieczność dodania § 3 do art. 71 k.p.k., który zawierałby legalną definicję osoby podejrzanej, stanowiącą, że takim podmiotem jest osoba, wobec której istnieje uzasadnione przypuszczenie, że popełniła przestępstwo i podjęto wobec niej czynności procesowe. Zmiany w procedurze karnej powinny również przyznać osobie podejrzanej prawo do obrony, i to już od momentu wszczęcia postępowania w fazie in rem.

Dr. hab. Radosław Koper przedstawił referat pt. „Terminy tymczasowego aresztowania a realizacja prawa do obrony”. Zauważył, że wykonywanie tego najsurowszego środka zapobiegawczego wpływa negatywnie na wykonywanie prawa do obrony. Zwłaszcza przedłużające się jego stosowanie wpływa negatywnie na oskarżonych, którzy tracą wiarę w sens i powodzenie obrony. Dlatego też, zdaniem prelegenta, należy poważnie zastanowić się nad zróżnicowaniem terminów stosowania tymczasowego aresztowania, biorąc pod uwagę zarzucany czyn – czy jest on zbrodnią, czy występkiem, oraz ze względu na jego zagrożenie karne. Natomiast brak górnego limitu stosowania izolacyjnego środka zapobiegawczego należy ocenić negatywnie. Jego istnienie spełniłoby funkcję  aktywizacyjną dla organów ścigania oraz zwiększyłoby również prawo oskarżonego do obrony.

Projekt Dyrektywy Parlamentu UE z 18 czerwca 2011 r. – Prawo dostępu do adwokata w postępowaniu karnym i poinformowania osoby trzeciej o zatrzymaniu – omówiła w swym referacie mgr Monika Waluk-Zalewska. Wskazała, że projekt ten przewiduje prawo do obrony przy każdym przesłuchaniu, w tym nawet przy tzw. rozpytaniu. Ponadto, w myśl projektu, zapewniona miałaby być poufność kontaktów oskarżonego pozbawionego wolności z obrońcą.

Dyskusja, jaka rozgorzała po wysłuchaniu wszystkich referatów, dotyczyła głównie problemów związanych z korzystaniem z prawa do obrony na etapie postępowania przygotowawczego. Takim utrudnieniem jest niewątpliwie konieczność uzyskiwania każdorazowej zgody na widzenie z podejrzanym tymczasowo aresztowanym. Ponadto zwrócono również uwagę na nieskuteczność obrony wykonywanej z urzędu. Wynika to z faktu, że obrońca pojawia się na długo po pierwszym przesłuchaniu podejrzanego, a o treści jego wyjaśnień adwokat dowie się dopiero na koniec postępowania, w toku zaznajamiania z materiałami. Europejskie standardy prawa do obrony zostały znacznie rozluźnione po zamachach z 11 września 2001 r.

Trzeci, ostatni dzień Zjazdu, podczas którego wygłoszono siedem referatów, poświęcony był funkcji orzekania. Moderatorem tej części był gospodarz konferencji – prof. dr hab. Tomasz Grzegorczyk. W referacie zatytułowanym „Funkcja sądzenia – u progu przebudowy modelu” prof. dr hab. Piotr Hofmański zarysował aspekty, jakie w jego ocenie należy wziąć pod uwagę przy przebudowie obecnego modelu procesu. Należą do nich m.in. konieczność uaktywnienia stron postępowania, wzmocnienie obrony, modyfikacja zasady bezpośredniości w zakresie odczytywania akt i ujawnienia treści dokumentów zawartych w aktach sprawy, szczegółowość uzasadniania orzeczeń, odczytywanie całości aktu oskarżenia. Zmian, w ocenie referenta, wymaga też kwestia obecności oskarżonego na rozprawie i stosowania wobec niego przymusu, aby skorzystał z przysługującego mu prawa. Pod rozwagę należy również wziąć rozwiązanie, w myśl którego obecność oskarżonego byłaby wymagana tylko w sprawach o zbrodnie i tylko na pierwszej rozprawie.

Zarówno prof. dr hab. Piotr Hofmański, jak i prof. dr hab. Jerzy Skorupka poruszyli w swych referatach problematykę zmian w zakresie inicjatywy dowodowej (art. 167 k.p.k.). Pierwszy z referentów wskazał koncepcję pozbawienia sądu inicjatywy dowodowej, które to rozwiązanie jest jednak mało prawdopodobne, oraz postulat obciążenia strony ciężarem dowodu, w razie zgłoszenia wniosku dowodowego. Z kolei prof. Jerzy Skorupka, prezentując referat „Inkwizycyjna rola sądu w postępowaniu głównym”, zaproponował trzy rozwiązania – przypisanie całkowitej inicjatywy dowodowej stronom bądź też nałożenie ciężaru dowodu i obowiązku dowodzenia na oskarżyciela, przy zachowaniu inicjatywy dowodowej sądu, ograniczającej się jedynie do wyjątkowych okoliczności, jak przykładowo w zakresie przeprowadzenia dowodu korzystnego dla oskarżonego działającego bez obrońcy, oraz trzecie rozwiązanie, sprowadzające się do przekazania całkowitej inicjatywy dowodowej organom. Propozycje obu referentów spotkały się z żywą reakcją publiczności.

Dr hab. Hanna Paluszkiewicz, prezentując w imieniu własnym oraz pozostałych współautorów (prof. dr hab. Paweł Wiliński, mgr Szymon Stypuła) referat pt. „Usprawnianie procesu karnego poprzez koncentrację materiału dowodowego, propozycje de lege ferenda”, sformułowała postulaty dotyczące m.in. zapoznania oskarżonego wyłącznie z „esencją” dowodów obciążających, obowiązku dokonywania przez oskarżyciela preselekcji materiału dowodowego przesyłanego do sądu, zobowiązania oskarżonego do udzielenia obligatoryjnej odpowiedzi na akt oskarżenia, jak również obowiązkowej obecności stron na posiedzeniu w trybie art. 349 k.p.k. Propozycje te były następnie przedmiotem żywej dyskusji. Jak wskazała dr Maria Jeż-Ludwichowska, obowiązek wnoszenia przez oskarżonego odpowiedzi na akt oskarżenia jest nie do pogodzenia z prawem do obrony, w tym z prawem do milczenia.

„Zmiana prawa procesowego jako podstawa wznowienia postępowania karnego” - referat o tym tytule został wygłoszony przez dr. Antoniego Bojańczyka, który wskazał w nim, że nie każda zmiana przepisów procesowych stanowi podstawę wznowienia postępowania. Przyczynę takiego stanu rzeczy należy upatrywać w tym, że przepisy prawa materialnego są uwidocznione w treści wyroku, w przeciwieństwie do prawa procesowego. Ponadto referent wskazał, że jeżeli przepis traci moc wskutek orzeczenia Trybunału Konstytucyjnego, stanowi to podstawę do wznowienia postępowania, natomiast odmiennie jest, gdy dochodzi do zmiany przepisów prawa procesowego.

Po zakończeniu dyskusji dokonano podsumowania poszczególnych sesji Zjazdu.

Śmiałe postulaty reformy procesu karnego, a także burzliwe nad nimi dyskusje, stanowiły o wartości łódzkiej konferencji. Dawno już bowiem nie było okazji, aby w jednym miejscu zgromadzili się niemal wszyscy przedstawiciele doktryny karnoprocesowej. Dodatkowo, oprócz wymiany poglądów, Zjazd służył integracji środowiska, czemu sprzyjała część rozrywkowa, obejmująca m.in. uroczystą kolację, koncert jazzowy oraz wycieczkę po mieście śladami Łodzi wielokulturowej.

Konferencja zaowocowała wspomnianą już Księgą Jubileuszową Prof. Janusza Tylmana. Oprócz referatów wygłoszonych w czasie zjazdu nadesłano 38 referatów, które wraz z tekstami zebranymi w trakcie dyskusji głosów publiczności zostaną opublikowane w materiałach pokonferencyjnych. Różnorodność poruszonej w nich tematyki stanowi przekrojową diagnozę obecnego procesu karnego.