I. Doręczenia adresatom pism sądowych i procesowych w postępowaniu cywilnym powinny być dokonywane we właściwym miejscu. Jedną z przesłanek przestrzegania tego istotnego założenia jest to, aby (aktualny) adres, pod który można dokonać doręczenia, znany był podmiotowi odpowiedzialnemu za dokonanie doręczenia, którym z regułyZob. wyjątek wynikający z art. 132 § 1 k.p.c. jest sąd (art. 131 § 1 k.p.c.). W związku z tym w art. 136 § 1 k.p.c. ustawodawca nałożył na strony i ich przedstawicieli ciężarChoć art. 136 § 1 k.p.c. posługuje się pojęciem „obowiązek”, to chodzi tu o ciężar procesowy, por. postanowienie SN z 13 kwietnia 1964 r., II PZ 7/64, NP 1964, nr 10, s. 1011 i M. Piekarski w notce do tego postanowienia, tamże, s. 1014; W. Broniewicz, Postępowanie cywilne w zarysie, Warszawa 2008, s. 90. zawiadamiania sądu o każdej zmianie swego zamieszkania. W razie niedopełnienia tego ciężaru pismaWbrew literalnemu brzmieniu art. 136 § 2 zd. pierwsze k.p.c. chodzi nie tylko o pisma sądowe, ale także pisma procesowe (ich odpisy). pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczeniaPoza niniejszymi uwagami pozostaje sporna kwestia, czy pozostawienie pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia jest rodzajem doręczenia (tak P. Grzegorczyk, Doręczenie zastępcze w postępowaniu cywilnym, (w:) Prawo wobec wyzwań współczesności. Materiały z sesji naukowej (Poznań, 19–21 maja 2003 r.), red. P. Wiliński, Poznań 2004, s. 158–159), czy też nie stanowi rodzaju doręczenia (tak G. Julke, Doręczenia w sądowym postępowaniu egzekucyjnym, PPE 2004, nr 5–6, s. 71)., chyba że nowy adres jest sądowi znany. O konieczności zawiadamiania sądu o każdej zmianie zamieszkania i skutkach niedopełnienia tego ciężaru sąd powinien pouczyć stronę przy pierwszym doręczeniu (art. 136 § 2 zd. pierwsze i drugie k.p.c.). Wynika stąd, że o ile są spełnione inne przesłanki pozostawienia pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, o tyle pozostawienie takie jest wykluczone w sytuacji, w której nowy adres jest sądowi znany. Podobnie rzecz przedstawia się w sytuacji, której dotyczy art. 139 § 3 k.p.c. Przepis ten przewiduje, że pisma dla osób prawnych, organizacji, osób fizycznych podlegających wpisowi do rejestru albo ewidencji na podstawie odrębnych przepisów – w razie niemożności doręczenia w sposób przewidziany w innych artykułach kodeksu z uwagi na nieujawnienie w rejestrze lub w ewidencji zmiany adresu, a w wypadku osób fizycznych miejsca zamieszkania i adresu – pozostawia się w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, chyba że nowe miejsce zamieszkania i adres są sądowi znaneSąd rejestrowy przy ogłoszeniu lub doręczeniu postanowienia o pierwszym wpisie poucza wnioskodawcę o skutkach zaniedbania ujawnienia w rejestrze zmian określonych w art. 139 § 3 k.p.c. (art. 139 § 4 k.p.c.)..

II. Należy stwierdzić, że przesłanka negatywna, polegająca na tym, że sądowi znany jest nowy adres, bezwzględnie wyklucza dopuszczalność pozostawienia pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia zarówno w przypadku, o którym mowa w art. 136 § 2 zd. pierwsze k.p.c., jak również w przypadku, którego dotyczy art. 139 § 3 k.p.c., choćby strona nie wywiązała się ze spoczywającego na niej ciężaru zawiadomienia sądu o nowym adresie, względnie nie zgłosiła jego zmiany do rejestru. Jeśli więc mimo niewywiązania się strony z tego ciężaru nowy adres jest sądowi znany, to obligatoryjne jest zarządzenie doręczenia na ten nowy adres i nie zależy to od uznania sąduPor. wyrok SN z 5 marca 2002 r., I CKN 1079/00, Lex Polonica nr 379810. Tak również M. Jędrzejewska, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Część pierwsza. Postępowanie rozpoznawcze, red. T. Ereciński, t. 1, Warszawa 2009, art. 136, uw. 5, s. 433; K. Kołakowski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. K. Piasecki, t. 1, Warszawa 2010, art. 136, nb. 4, s. 747; T. Żyznowski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Wiśniewski, t. 1, Warszawa 2011, art. 136, uw. 1, s. 494. Odmiennie jednak SN w orzeczeniu z 5 sierpnia 1958 r., 2 CR 271/58, RPE 1959, nr 4, s. 268; W. Siedlecki, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. W. Siedlecki, Z. Resich, t. 1, Warszawa 1975, art. 136, s. 252.. Sąd może uzyskać wiedzę o nowym adresie w jakikolwiek sposóbM. Jędrzejewska, (w:) Kodeks, art. 136, uw. 5, s. 433; T. Żyznowski, (w:) Kodeks, art. 136, uw. 1, s. 494; G. Julke, Doręczenia, s. 76., np. od strony przeciwnej lub innego uczestnika postępowania, a nawet, co zdarza się często w praktyce, z informacji zamieszczonej na formularzu potwierdzenia odbioru pochodzącego z próby doręczenia pisma pod dotychczasowym adresemG. Julke, Doręczenia, s. 76. Por. § 11 ust. 1 rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z 12 października 2010 r. w sprawie szczegółowego trybu i sposobu doręczania pism sądowych w postępowaniu cywilnym (Dz.U. nr 190, poz. 1277).. W tym kontekście, jak również z uwagi na daleko idące następstwa ewentualnego pozostawienia przeznaczonego do doręczenia pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, postawić należy pytanie, w jakiej chwili sądowi musi być znany nowy adres, aby pozostawienie takie było niedopuszczalne.

III. W postanowieniu z 10 grudnia 2004 r., III CK 247/03OSNC 2005, nr 12, poz. 211., Sąd Najwyższy uznał, że przewidziany w art. 136 § 2 k.p.c. skutek niedoręczenia stronie pisma sądowego zachodzi także wtedy, gdy przewodniczący bezpodstawnie zarządził ponowne doręczenie pisma pod adresem wskazanym przez doręczyciela na niedoręczonej przesyłce. Tak sformułowana teza wypowiedziana została w stanie faktycznym, w którym pełnomocnik strony nie zawiadomił sądu o zmianie swojego adresu, jednak przesyłka, obejmująca wyrok sądu drugiej instancji, wysłana do niego na jego dotychczasowy adres została zwrócona z adnotacją zawierającą stwierdzenie, że adresat wyprowadził się pod inny adres, który został jednocześnie w tej adnotacji podany. Na tej podstawie przewodniczący zarządził doręczenie odpisu wyroku pod ten adres. Po doręczeniu wyroku sądu drugiej instancji na ten (nowy) adres pełnomocnik strony wniósł kasację w terminie liczonym od dnia  drugiego doręczenia, a później dopiero zawiadomił sąd o zmianie swojego adresu. Sąd Najwyższy przyjął, że w okolicznościach sprawy kasacja wniesiona została po terminie, gdyż wyrok został doręczony za pierwszym razem w następstwie pozostawienia go w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia zgodnie z art. 136 § 2 k.p.c., pełnomocnik strony nie wywiązał się bowiem z powinności zawiadomienia sądu o zmianie adresu. Późniejsza czynność przewodniczącego, polegająca na zarządzeniu doręczenia wyroku pod adres, który został wskazany przez doręczyciela na niedoręczonej przesyłce, była wadliwa i nie mogła wyłączyć skutków pozostawienia wyroku w aktach sprawy zgodnie z art. 136 § 2 k.p.c. Z powyższego wynika zatem, że Sąd Najwyższy uznał, iż powzięcie przez sąd wiadomości o nowym adresie na podstawie adnotacji znajdującej się na zwróconej przesyłce nie było wystarczające do stwierdzenia, że – w rozumieniu art. 136 § 2 zd. pierwsze k.p.c. – nowy adres był sądowi znany, co wykluczałoby pozostawienie pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia. Stanowisko to zostało zaakceptowane wyraźnie bądź w sposób dorozumiany przez część doktrynyPor. M. Jędrzejewska, (w:) Kodeks, art. 136, uw. 5, s. 433; T. Żyznowski, (w:) Kodeks, art. 136, uw. 2, s. 494– 495; A. Zieliński, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. A. Zieliński, Warszawa 2011, art. 136, nb. 4, s. 266..

Odmiennie wypowiedział się Sąd Najwyższy w wyrokach z 13 listopada 1970 r., III PRN 91/70 Lex Polonica nr 317686.oraz z 10 czerwca 2003 r., I CKN 406/01Niepubl.. W pierwszym z nich stwierdził, że wprawdzie art. 136 § 2 k.p.c. przewiduje pozostawienie ze skutkiem doręczenia pisma w aktach wówczas, gdy nowy adres nie jest sądowi znany, a strona zaniedbała zawiadomienie sądu o zmianie adresu. W okolicznościach sprawy Sąd uznał jednak, że zaniedbanie strony (chodziło o pozwanego) w tym względzie nie miało znaczenia, ponieważ na niedoręczonym stronie zwrotnym poręczeniu odbioru zawiadomienia o rozprawie organ pocztowy wymienił jej nowy adres. Podobna sytuacja wystąpiła w sprawie, której dotyczył wyrok z 10 czerwca 2003 r. Sąd drugiej instancji pozostawił w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia zawiadomienie dla pełnomocnika strony o rozprawie, chociaż w relacji organu pocztowego z próby doręczenia znalazło się stwierdzenie wskazujące adres miejsca, do którego wyprowadził się pełnomocnik strony. Wprawdzie pełnomocnik strony nie zawiadomił we właściwym czasie sądu o zmianie adresu, jednak Sąd Najwyższy uznał, że zaniedbanie w tym względzie nie miało znaczenia z uwagi właśnie na to, iż na niedoręczonym pełnomocnikowi zwrotnym potwierdzeniu odbioru zawiadomienia o rozprawie organ pocztowy wymienił nowy adres strony. Sąd apelacyjny, jak stwierdził Sąd Najwyższy, powziąwszy z relacji organu pocztowego wiadomość o nowym adresie kancelarii pełnomocnika, powinien był odroczyć rozprawę i zarządzić doręczenie zawiadomienia o rozprawie pod ten nowy adres. Pozostawiając natomiast zawiadomienie o rozprawie w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, naruszył art. 136 § 2 k.p.c., gdyż nowy adres pełnomocnika był mu znany. Stanowisko wyrażone przez Sąd Najwyższy w wyrokach z 13 listopada 1970 r. i z 10 czerwca 2003 r. także ma swoich zwolenników w doktryniePor. G. Julke, Doręczenia, s. 76; E. Stefańska, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, red. M. Manowska, t. 1, Warszawa 2011, art. 136, uw. 4, s. 291..

IV. Za prawidłowe uznać należy zapatrywanie, że pozostawienie pisma w aktach  sprawy ze skutkiem doręczenia na podstawie art. 136 § 2 zd. pierwsze k.p.c. bądź art. 139 § 3 k.p.c. jest wyłączone, jeżeli sądowi znany jest nowy adres w chwili, w której wydane miałoby być zarządzenie o takim pozostawieniu. Oznacza to, że jeśli wiedzę o nowym adresie sąd uzyskał z adnotacji dokonanej przez doręczającego lub placówkę pocztową na formularzu potwierdzenia odbioru pochodzącego z nieudanej próby doręczenia pisma adresatowi, to nie jest już w żadnym razie dopuszczalne wydanie zarządzenia o pozostawieniu pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia. Działanie takie stanowiłoby bowiem naruszenie art. 136 § 2 zd. pierwsze k.p.c., względnie art. 139 § 3 k.p.c. Za stanowiskiem takim przemawia kilka argumentów.

Po pierwsze, zgodnie z literalnym brzmieniem art. 136 § 1 zd. pierwsze k.p.c. i art. 139 § 3 k.p.c. – pozostawienie pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia w wypadku, gdy adresat nie poinformował sądu o nowym adresie stosownie do art. 136 § 1 k.p.c., względnie nie ujawnił nowego adresu w rejestrze lub ewidencji według art. 139 § 3 k.p.c., jest wykluczone, gdy nowy adres jest sądowi znany. Wynika stąd, że obok przesłanki niewywiązania się z ciężarów określonych w art. 136 § 1 k.p.c. lub art. 139 § 3 k.p.c. koniecznym warunkiem tego, aby pismo podlegało pozostawieniu w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, jest brak wiedzy sądu o nowym adresie. Jedyną chwilą, na którą należy oceniać stan wiedzy sądu, może być w tym wypadku chwila, w której miałoby być podjęte zarządzenie o pozostawieniu pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia.

Po drugie, pozostawienie pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia według art. 136 § 2 zd. pierwsze k.p.c. bądź art. 139 § 3 k.p.c. sprzężone jest z uprzednim zastosowaniem doręczenia na podstawie innych przepisów kodeksu pod adresem, pod którym wcześniej były dokonywane doręczeniaP. Grzegorczyk, Doręczenie, s. 158, przypis 8.. Tym niemniej pozostawienie to nie jest elementem doręczenia na podstawie innych przepisów kodeksu, lecz odrębnym, samodzielnym zdarzeniem, które może nastąpić w razie niemożności doręczenia według tych innych przepisów. Zdarzenie to, tak jak każde doręczenie na podstawie innych przepisów, musi być poprzedzone zarządzeniem przewodniczącegoG. Julke, Doręczenia, s. 77.. Innymi słowy, nie można przyjmować, że pozostawienie pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia następuje z mocy prawa. Brak zarządzenia przewodniczącego w tym zakresie, choćby spełnione były przesłanki pozostawienia pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia, spowoduje, że pozostawienie takie nie nastąpiIbidem.. Z kolei wydanie przez przewodniczącego odnośnego zarządzenia wymaga uwzględnienia stanu rzeczy z chwili, w której zarządzenie miałoby być wydane. Trzeba zatem uwzględnić wiedzę o nowym adresie, którą sąd ma w tej chwili, wynikającą z faktu odnotowania nowego adresu na formularzu potwierdzenia odbioru, które zostało zwrócone do sądu.

Po trzecie, pozostawienie pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia stanowi rozwiązanie, które w praktyce bardzo poważnie ogranicza prawdopodobieństwo zapoznania się adresata z pismem. Aczkolwiek jest to sankcja za niespełnienie ciężarów wynikających z art. 136 § 1 k.p.c. lub art. 139 § 3 k.p.c.Zob. na tle art. 147 § 2 d.k.p.c., który przewidywał jednak inną sankcję niż art. 136 § 2 zd. pierwsze k.p.c., W. Miszewski, O doręczeniach według kodeksu postępowania cywilnego (ciąg dalszy), „Gazeta Sądowa Warszawska” 1932, nr 12, s. 158., to jednak pamiętać z kolei należy,  że ustanowienie tych ciężarów ma służyć temu, aby sąd miał wiedzę o prawidłowym adresie, pod który można skutecznie doręczać pismaW. Miszewski, O doręczeniach, s. 158.. Jeśli sąd wiedzę tę uzyska, choćby nie dopełniono wskazanych ciężarów, to odpada sens stosowania sankcji. Taki jest cel zastrzeżenia, że pozostawienie w aktach sprawy pisma ze skutkiem doręczenia jest wyłączone, gdy nowy adres jest sądowi znany. Znaczenie tego zastrzeżenia zostałoby całkowicie zanegowane, gdyby sąd miał wiedzę o nowym adresie z adnotacji na formularzu potwierdzenia odbioru pochodzącego z próby doręczenia pod dotychczasowym adresem i mimo to zastosowana zostałaby sankcja w postaci pozostawienia pisma w aktach sprawy ze skutkiem doręczenia.

Na zakończenie dodać należy, że w wypadku gdy sąd powziął wiadomość o nowym adresie z adnotacji na formularzu potwierdzenia odbioru pochodzącym z próby doręczenia pisma pod dotychczasowym adresem, ewentualne późniejsze zawiadomienie przez stronę o zmianie adresu stanowi tylko dodatkowe potwierdzenie tej wiedzy. Jeśli więc przewodniczący zarządzi doręczenie na nowy adres, o którym sąd dowiedział się ze wspomnianej adnotacji, to nie oznacza to, że spóźnionemu zawiadomieniu o zmianie adresu przypisywany jest skutek ex tunc, albowiem podstawą działania przewodniczącego będzie tu okoliczność, że nowy adres był sądowi znany niezależnie od zawiadomienia strony, które było spóźnioneNie dostrzegł tego SN w powołanym postanowieniu z 10 grudnia 2004 r., III CK 247/03. Zasadne jest natomiast założenie przyjęte przez SN, że zawiadomienie o zmianie adresu nie działa względem sądu ex tunc i nie może pozbawić skuteczności czynności sądu dokonanych przed tym zawiadomieniem..