N iewątpliwie najbardziej znanym polskim prawnikiem Cesarstwa Rosyjskiego był Leon Petrażycki, którego osobie i dziełom poświęcone są liczne monografie, artykuły i inne prace naukowePor. Bibliografia prac Leona Petrażyckiego, (w:) L. Petrażycki, O nauce, prawie i moralności. Pisma wybrane, oprac. A. Kojder, Warszawa 1985, s. 479–531; Bibliografia prac poświęconych Leonowi Petrażyckiemu – 1984–2001, oprac. A. Kojder, A. Habrat, K. Motyka, T. I. Podgorac, (w:) L. Petrażycki, O pobudkach postępowania i o istocie moralności i prawa, Warszawa 2002, s. 108–128.. Jednak obok L. Petrażyckiego istniała dość liczna grupa Polaków, którzy wpłynęli na rozwój nauki prawa rosyjskiego. Do owej grupy należał Gabriel Szerszeniewicz, który jest uznawany za jednego z najbardziej wpływowych cywilistów ostatnich dekad carskiej RosjiG. Gurwitsch, Übersicht der neueren rechtsphilosophischen Literatur in Russland, „Philosophie und Recht“ 1922, z. 2, wrzesień, s. 111 (116). oraz za współtwórcę idei państwa prawa w RosjiA. N. Meduschewskij, art. Šeršenevič, Gabriel Feliksovič, (w:) M. Stolleis, Juristen, Ein biographisches Lexikon, München 1995, s. 562.. Poniższy krótki artykuł ma zadanie przedstawić sylwetkę naukowca, a także jego poglądy na temat przestrzegania prawa.

Gabriel Szerszeniewicz urodził się 1 stycznia 1863 roku w polskiej rodzinie szlacheckiej mieszkającej w guberni chersońskiej na Ukrainie, jednak późniejsze lata jego życia i edukacji związane były z Kazaniem. W mieście tym ukończył on w roku 1881 Gimnazjum nr 2, a następnie wstąpił na Wydział Prawa. Po czterech latach studiów G. Szerszeniewicz, po obronie pracy „O spółkach akcyjnych“ (Об акционерных компаниях), uzyskał stopień kandydata nauk prawnych, który odpowiada polskiemu stopniowi magistra prawa. Władze wydziałowe poznały się na talencie młodego adepta jurysprudencji i postanowiły umożliwić mu przygotowanie się do objęcia profesury w katedrze prawa handlowego, przyznając mu stosowne stypendium. W roku 1887 G. Szerszeniewicz, po złożeniu egzaminu magisterskiego (odpowiednik polskiego doktorskiego) i obronie pracy: „System czynności handlowych. Krytyka podstawowych pojęć prawa handlowego”  (Системa торговых действий. Критика основных понятий торгового права), uzyskał od Uniwersytetu Moskiewskiego w roku 1888 tytuł magistra prawa. W tym samym roku, po wygłoszeniu dwóch próbnych wykładówTematy inauguracyjnych wykładów G. Szerszeniewicza brzmiały: „O prawie zamężnej kobiety na prowadzenie handlu“ (О праве замужней женщины на производство торговли) i „O czekach” (О чеках)., został G. Szerszeniewicz powołany na stanowisko docenta w Katedrze Prawa Handlowego swojej alma mater, na której od jesieni zaczął prowadzić wykłady prawa handlowego. Od samego początku swojej działalności dydaktycznej publikował pozycje naukowe, które wywarły znaczący wpływ na rozwój nauki prawa prywatnego w RosjiE. Waśkowski, Prof. Gabriel Szerszeniewicz (Z powodu 25-lecia od dnia śmierci), „Palestra” 1938, nr 1, s. 4–5.. Do tych pozycji należały w szczególności prace dotyczące prawa handlowego, w tym między innymi wydany w roku 1898 Kurs prawa handlowego (Курс торгового права), obejmujący swoim zakresem system prawa handlowego i wekslowego, jak i postępowanie w sprawach prawa handlowego. Dzieło to było jedynym kompletnym opracowaniem prawa handlowego w carskiej Rosji i doczekało się do roku 1917 czterech wydań. Obok pozycji z zakresu prawa handlowego ważniejszymi dziełami G. Szerszeniewicza z tego okresu były praca dotycząca prawa upadłościowego (Учение o несостоятеьности), jak i praca o historii nauki prawa cywilnego w Rosji (Наука гражданского права в России). Współcześni autorowi podkreślali piękny styl i lekkość języka jego dzieł, jak i szeroką znajomość rosyjskiej i obcej literatury przedmiotuG. Feldstein, Russland, A. Russisches Reich, „Jahrbuch der Internationalen Vereinigung für Vergleichende Rechtswissenschaft und Volkswirtschaftslehre“ 1897, vol. 3, Berlin 1898, s. 723. Zamiłowanie do pięknego stylu i lekkość pióra odziedziczył po ojcu z pewnością jego syn Wadim Szerszeniewicz (1883–1943), poeta, twórca i teoretyk imaginizmu..

Obok prowadzenia wykładów i publikacji G. Szerszeniewicz pracował nad doktoratem – odpowiednikiem polskiej pracy habilitacyjnej – dotyczącym prawa autorskiego. Dzieło wydane w roku 1891 nosiło tytuł Авторское право на литературные произведения. W grudniu tego samego roku obronił G. Szerszeniewicz pracę doktorską i w wieku 28 lat uzyskał stopień doktora prawaG. Szerszeniewicz, podobnie jak L. Petrażycki, w bardzo młodym wieku i na początku swojej działalności naukowej uzyskał stopień doktorski, stąd też prezentowany w literaturze zachwyt nad wyjątkowością L. Petrażyckiego, który w wieku 31 lat zdobywa stopień doktora [por. J. Licki (opr. A. Kojder), Życie i twórczość Leona Petrażyckiego, (w:) L. Petrażycki, O nauce, prawie i moralności, Warszawa 1985, s. XXXVII; K. Pol, Leon Petrażycki, (w:) K. Pol, Poczet prawników polskich, Warszawa 2000, s. 729 (736)], powinien zostać w pewnym stopniu zweryfikowany. G. Szerszeniewicz uzyskał bowiem stopień doktora w wieku 28 lat. Nie odmawiając zatem L. Petrażyckiemu geniuszu, stwierdzić należy ponadto, że znaczna grupa naukowców w carskiej Rosji w młodym wieku, tj. około trzydziestki, uzyskała stopień doktora prawa. Por. M. Zieliński, Der Transfer juristischen Gedankenguts innerhalb Europas am Beispiel der Versuche der Modernisierung des Zivilrechts im ausgehenden Zarenreich, Hamburg 2007, s. 142, przypis 676.. Z dniem 1 lutego 1892 został mianowany na stanowisko profesora nadzwyczajnego Uniwersytetu w Kazaniu w Katedrze Prawa Handlowego i Procesu Handlowego. W roku 1894 opublikował pracę, która ugruntuje jego pozycję najbardziej wpływowego cywilisty ostatnich dekad carskiej Rosji. Owo dzieło to podręcznik do nauki prawa cywilnego: Учебник гражданскoго права. Aby docenić znaczenie i ważność tej pozycji, należy przyjrzeć się zarówno kodyfikacji rosyjskiego prawa cywilnego, jak i poziomowi literatury cywilistycznej tego okresu. Rosyjskie prawo cywilne, zebrane w Zwodzie Zakonów, było kompilacją starych przepisów społeczeństwa stanowego, które nie odpowiadały gospodarczym potrzebom intensywnie rozwijającego się w końcu XIX wieku państwa. Prawo to było wewnętrznie sprzeczne i zawierało liczne luki, np. nie regulowało w sposób dostateczny wielu istotnych dla obrotu prawnego instytucji, takich jak: osoby prawne, bezpodstawne wzbogacenie, umowa zlecenia czy sprzedażyPor. F. Schöndorf, Die Gerichtspraxis in Russland als Rechtsschöpferin, Leipzig–Berlin 1922, s. 4 i n; F. Neubecker, Die Grundzüge des russischen Rechts, (w:) M. Sering (wyd.), Russlands Kultur und Volkswirtschaft, Aufsätze und Vorträge im Auftrage der Vereinigung für Staatswissenschaftliche Fortbildung zu Berlin, Berlin–Leipzig 1913, s. 41 (51 i n.).. W takiej sytuacji na nauce prawa cywilnego powinien był spoczywać obowiązek naukowego opracowania prawa, tak aby mogło ono zarówno stanowić przedmiot nauczania, jak i spełniać potrzeby praktyki. Podręcznik prawa cywilnego powinien zatem pełnić w Rosji taką rolę, jak podręczniki prawa pandektowego w Niemczech, czyli być surogatem nowoczesnej kodyfikacji. Jednak Rosjanie z różnych względów stosunkowo późno zajęli się naukowym opracowywaniem obowiązującego prawa cywilnego. Stąd też niemal nie było książek do nauki obowiązującego prawa cywilnegoM. Пергамент, Памяти Г. Ф. Шершеневича, „Право“ 1912, nr 37, nb. 1959–1960.. Na rynku dostępny był tylko jeden kompletny podręcznik autorstwa Dymitra Mejera (1821–1856). Prezentował wykłady, które Mejer na początku lat 50. XIX wieku prowadził na Uniwersytecie w Kazaniu. Z tego powodu było to już dzieło przestarzałe, które ponadto stanowiło biblioteczną rzadkość, gdyż jego ostatnie wydanie miało miejsce w roku 1873Profesor Adolf Golmsten (1848–1920) aktualizuje i uzupełnia w roku 1894 podręcznik Mejera, który przez to staje się przydatną pomocą dla studentów prawa i prawników.. Spośród późniejszych podręczników i systemów prawa rosyjskiego wszystkie próby jego opracowania, m.in. przez Mikołaja Djuvernua (1836–1906), Kronida Małyszewa (1841–1907), Aleksandra Borzenkę (1847–1915), Konstantego Pobiedonoscewa (1827–1907) czy Piotra Cytowicza (1843–1913), nie zostały doprowadzone do końcaPodręcznik Konstantego Kawelina (1818–1885) prezentujący prawo cywilne według własnego systemu i teorii nie mógł być pomocny studentom, por. E. Васьковский, Учебник гражданского права, Moskwa 2003, s. 57–58.. Wśród studentów prawa, jak i praktyków, rosło zapotrzebowanie na podręcznik do nauki prawa cywilnego. Spełnienie tych potrzeb i wypełnienie istniejącej luki wziął na swoje barki G. Szerszeniewicz. Pierwsze wydanie jego podręcznika spotkało się z krytyką, wskazywano błędy i niedociągnięcia dzieła. G. Szerszeniewicz, który był tytanem pracyM. M. Винавер, Габриэль Феликсович Шершеневич (1863–1912), w: Г. Ф. Шершеневич, Курс гражданского права, Tuła 2001, s. 7., w każdym kolejnym wydaniu usuwał jednak błędy i wypełniał istniejące luki, powiększając nie tylko objętość książki, ale i podnosząc jej jakośćG. Feldstein, Russland, A. Russisches Reich, „Jahrbuch der Internationalen Vereinigung für Vergleichende Rechtswissenschaft und Volkswirtschaftslehre“ 1897, vol. 3, Berlin 1898, s. 722.. W wyniku  tego powstał wybitny podręcznikF. Bossowski, Przedmowa, do: Prawo cywilne dzielnic polskich, cz. IV, Prawo cywilne ziem wschodnich, opracował na podstawie dzieła Szerszeniewicza Dr Franciszek Bossowski, Poznań 1925, s. V., w którym obok dogmatycznego przedstawienia rosyjskiego prawa na gruncie obowiązującego ustawodawstwa były obecne elementy historyczne, prawnoporównawcze i krytyka obowiązującego prawa. Dzięki powyższej metodzie książka G. Szerszeniewicza stała się niezbędną pozycją zarówno dla studenta, jak i praktyka prawa. O popularności podręcznika świadczy fakt, że do roku 1914 doczekał się jedenastu wydańW tłumaczeniu na język polski dokonanym przez Franciszka Bossowskiego, podręcznik ten służył także studentom prawa w odrodzonej w 1918 roku Polsce, gdzie na niektórych terenach obowiązywał Zwod Zakonów. Por. E. Waśkowski, Prof. Gabriel Szerszeniewicz, s. 5..

3 marca 1895 roku w wieku trzydziestu dwóch lat G. Szerszeniewicz został profesorem zwyczajnym w Katedrze Prawa Handlowego i Procesu Handlowego, rok później przechodzi do Katedry Prawa Cywilnego i Procesu Cywilnego, gdzie zostaje profesorem zwyczajnym. Na kazańskiej uczelni G. Szerszeniewicz pozostał do roku 1906G. Szerszeniewicz zaangażował się bardzo w zdobycie przez innego Polaka Eugeniusza Waśkowskiego (1866–1942) stopnia magistra prawa. Uniwersytet w Petersburgu nie dopuścił w roku 1893 E. Waśkowskiego do egzaminu magisterskiego z powodu braku dorobku naukowego i nieodbycia stażu naukowego na zagranicznym uniwersytecie. G. Szerszeniewicz wpłynął na Wydział Prawa w Kazaniu, aby ten zezwolił E. Waśkowskiemu na złożenie egzaminu magisterskiego, a po jego zdaniu skierował go na stypendium do Niemiec i Francji. W roku 1897 E. Waśkowski obronił na Uniwersytecie w Kazaniu pracę magisterską dotyczącą adwokatury pt: Организация адвокатуры. Por. B. Белов, «...Выдающийся русский ученый юрист...», (w:) Е. Васьковский, Цивилистическая методология, Moskwa 2004, s. 17–18. Por. także wspomnienia E. Waśkowskiego o pomocy G. Szerszeniewicza przy rozwoju naukowym, E. Waśkowski, Prof. Gabriel Szerszeniewicz, s. 9., kiedy to został wybrany z ramienia Partii Konstytucyjno-Demokratycznej (Kadetów) do I Dumy PaństwowejG. Szerszeniewicz był autorem wersji popularnej programu partii kadetów: Прогрaмма конституционно- -демократической партии в общедоступном изложении.. Po rozwiązaniu Dumy, w której prace G. Szerszeniewicz mocno się angażowałE. Waśkowski, Prof. Gabriel Szerszeniewicz, s. 7., razem z wieloma innymi członkami Partii Kadetów podpisał Manifest Wyborski. W dokumencie tym byli parlamentarzyści protestowali przeciwko rozwiązaniu Dumy i wzywali ludność do niepłacenia podatków i niewykonywania obowiązku służby wojskowej w celu wymuszenia ustępstw carskich. Za nawoływanie do nieposłuszeństwa wobec władzy G. Szerszeniewicz wraz z wieloma innymi sygnatariuszami manifestu został osądzony i skazany na karę trzech miesięcy pozbawienia wolności oraz pozbawiony biernych praw wyborczych. Karę pozbawienia wolności odbył w 1908 roku w Moskwie, w więzieniu na Tagance.

Jednocześnie z wyborem do Dumy G. Szerszeniewicz został powołany na stanowisko profesora, początkowo pozaetatowego, od 1908 r. zwyczajnego, prawa handlowego na Wydziale Prawa Uniwersytetu Moskiewskiego. Na tym stanowisku pozostał do 28 lutego 1911 r. Wtedy to G. Szerszeniewicz razem z dużą grupą innych wykładowców na znak protestu przeciwko reakcyjnej polityce ministra edukacji Lwa Cassa opuścił uczelnię. W okresie moskiewskim był G. Szerszeniewicz także wykładowcą innych stołecznych uczelni, m.in. tzw. Moskiewskiego Instytutu Handlowego i miejskiego uniwersytetu im. Szaniawskiego, w których pracował do dnia swojej śmierci, w pełni sił twórczych, w dniu 31 sierpnia 1912 roku.

Przy tak niestrudzonej pracy naukowej i wykładowczej G. Szerszeniewicz znajdował jeszcze siły na działalność między innymi w utworzonym w roku 1878 Kazańskim Towarzystwie Prawniczym, którego został prezesemE. Waśkowski, Prof. Gabriel Szerszeniewicz, s. 6.. Towarzystwo to zajmowało się m.in. rozpowszechnianiem i umacnianiem idei praworządności i poszanowania prawa wśród społeczeństwa. Było to bardzo ważne zadanie, gdyż Rosja należała do państw, których społeczeństwo z różnych względów nagminnie nie przestrzegało obowiązującego prawaE. Spektorsky, Der russsische Anarchismus, „Philosophie und Recht” 1922, s. 66–68; G. Guins, Soviet law and soviet society, Haga 1954, s. 9 i n.. Na jednym z posiedzeń Towarzystwa G. Szerszeniewicz wygłosił wykład dotyczący poczucia poszanowania prawa (O чувстве законности), w którym poruszył kwestie przestrzegania prawa oraz wzajemnego stosunku zasady praworządności i sprawiedliwości. G. Szerszeniewicz jako przedstawiciel pozytywizmu prawniczegoCo do pozytywizmu prawniczego Szerszeniewicza por. A. Schlüchter, Gabriel Feliksovič Šeršenevič – Eine rechtspositivistische Verteidigung des Rechts und des Rechtsstaates in Russland, „Rechtstheorie“ 2004, t. 35, z. 3–4, s. 563 i n. stał na stanowisku, że prawo jako ogół norm, które regulują stosunki międzyludzkie, jest zabezpieczone sankcją stosowaną przez organy państwowe. Ten strach przed przymusem państwowym był jednak w oczach G. Szerszeniewicza niewystarczającym zabezpieczeniem dla przestrzegania prawa. Stąd też konieczne było jego zdaniem wykształcenie w społeczeństwie poczucia poszanowania prawa. G. Szerszeniewicz przyznał dużą rolę w tym procesie organom władzy państwowej. Ich działanie na podstawie i w granicach prawa miało bowiem wzmacniać poczucie poszanowania prawa u obywateli. Jednocześnie to społeczeństwo, świadome ważności własnych praw, miało kontrolować organy państwowe, by funkcjonowały one na podstawie przepisów prawa. Zdaniem G. Szerszeniewicza tam, gdzie poczucie praworządności wśród obywateli jest rozwinięte, trudniej jest organom państwowym naruszać zasady praworządności, i na odwrót, gdzie jest ono słabo rozwinięte, tam żadne ustawowe gwarancje nie zapewnią społeczeństwu, by organy państwa działały zgodnie z prawemГ. Шершеневич, О чувстве законности, Kazań 1897, s. 10–11..

Duże znaczenie w rozwoju poczucia poszanowania prawa w społeczeństwie widział G. Szerszeniewicz ponadto w stopniu znajomości prawa i rozpowszechnieniem podstawowych wiadomości o prawie wśród społeczeństwaG. Szerszeniewicz pragnął, by podstawy prawa były przedmiotem nauczania w szkole średniej. Ponadto przywiązywał on dużą rolę do rozwoju i działalności sądów przysięgłych, wprowadzonych w wyniku reform cara Aleksandra II, gdyż one jego zdaniem rozpowszechniały wiedzę o prawie wśród społeczeństwa. Por. Г. Шершеневич, О чувстве, s. 11.. Jego zdaniem trudno bowiem wymagać, by obywatele przestrzegali prawa, jeśli nie znają swoich podstawowych praw i obowiązków. A z takiej nieświadomości może zrodzić się jedynie strach przed prawem, nie zaś szacunek dla niegoTamże..

G. Szerszeniewicz pragnął ponadto, aby każdy obywatel mógł poznać i zrozumieć całość obowiązującego prawa, stąd też postulował, aby ustawy były pisane zwięźle, prostym językiem, bez specjalistycznej terminologii i nadzwyczajnych uogólnień, które zrozumiałe są tylko dla specjalistów. Jego zdaniem, jeśli obywatel z każdym pytaniem jest obowiązany zwrócić się do prawnika i jeśli będzie dowierzał bardziej jego kunsztowi niż literze prawa, to nie może wykształcić się u niego poczucie poszanowania prawa.  W konsekwencji niedopuszczalne jest, by tylko prawnicy znali i rozumieli prawo, gdyż prawo musi znać każdy obywatel, a prawnik tylko lepiejTamże, s. 13..

W opinii G. Szerszeniewicza poczucie poszanowania prawa wyraża się w dwóch nakazach: „nie naruszaj czyjegoś prawa” oraz „nie dopuszczaj do naruszenia własnego prawa”. Pierwszej formule nie poświęcił on w swoim wykładzie zbyt wiele miejsca, gdyż była ona jego zdaniem zgodna z moralnymi zapatrywaniami społeczeństwa. Zaakcentował jedynie, że powstrzymanie się przed naruszeniem cudzego prawa, gdyż grozi za to sankcja, nie ma nic wspólnego z poczuciem poszanowania prawa. Konieczne jest, by ktoś nie naruszał cudzego prawa, chociaż wiedziałby, że mógłby czynić to bezkarnie. Więcej uwagi poświęcił G. Szerszeniewicz omówieniu drugiego nakazu, gdyż jego zdaniem ludzie rezygnują z walki o swoje prawa w imię moralnego chrześcijańskiego imperatywu nieprzeciwstawiania się złu. Te tendencje były w Rosji szczególnie mocno obecne i wzmacniane przez Lwa Tołstoja, który głosił, powołując się na nauki Chrystusa, że nie należy przeciwstawiać się złu oraz iż powinno się przebaczać nieprzyjaciołomPor. E. Spektorsky, Der russsische Anarchismus, „Philosophie und Recht” 1922, s. 77–78. L. Tołstoj w swoim słynnym dziele O prawie. Korespondencja z prawnikiem, będącym krytyką filozofii L. Petrażyckiego, podkreśla konflikt pomiędzy moralnością chrześcijańską a prawem i opowiada się za tą pierwszą. Jego zdaniem nie może istnieć moralność bez sprawiedliwości, dobroci, współczucia i przebaczenia, a to wszystko jest niszczone w imię prawa. Leo N. Tolstoi, Ueber das Recht, Briefwechsel mi einem Juristen, Heidelberg und Leipzig 1910, s. 10.. G. Szerszeniewicz argumentował, że to społeczeństwo wymaga, by jednostka żądała przestrzegania swoich praw, gdyż z prawem jednostki związane są interesy całego społeczeństwa. Stąd też jednostka, dochodząc swoich praw, chroni jednocześnie porządek społeczny. W konsekwencji, w opinii G. Szerszeniewicza, jeśli znaczna część obywateli, stosując zasadę nieprzeciwstawiania się złu, odmówi ochrony swoich praw, to stworzy to pole do nadużyć dla ludzi, dla których motywem działania nie jest zasada nieprzeciwstawiania się złu. G. Szerszeniewicz był przekonany, że przypadki rezygnacji z obrony własnego prawa z powodu lenistwa, strachu przed uznaniem za pieniacza, egoistę lub osobę małostkową zdarzają się codzienne, gdy dana osoba zezwala, by ktoś bez tytułu prawnego naruszył jego prawa. Przez takie zachowanie osłabia więc dana osoba poczucie poszanowania prawa u innych jednostek i utwierdza sprawcę naruszenia, że może bezkarnie naruszać prawa kolejnych osóbГ. Шершеневич, О чувстве, s. 13–16.. Sam G. Szerszeniewicz swoją działalnością na uniwersytecie, gdzie bronił jego autonomii i wolności nauki, oraz w Dumie, gdzie walczył o przestrzeganie obowiązującego prawa, świadczył, że realizuje głoszone w wykładzie postulatyE. Waśkowski, Prof. Gabriel Szerszeniewicz, s. 8..

Można przypuszczać, że fragment wykładu G. Szerszeniewicza dotyczący konieczności walki o własne prawo powstał pod wpływem niemieckiego profesora prawa Rudolfa von Jheringa (1818–1892) i jego dzieła Kampf ums Recht. R. Jhering stał na stanowisku, że realizacja własnego prawa jest obowiązkiem nie tylko wobec siebie samego, ale i wobec wspólnoty. Z tego też powodu każdy jest urodzonym bojownikiem o prawo w interesie wspólnoty. Podkreślił także, że jeśli nikt nie zechce realizować norm prawnych, to spowoduje to, iż nie tylko abstrakcyjny autorytet prawa, ale i cały porządek życia społecznego będzie zagrożony. R. Jhering przyrównał kwestię odstąpienia od dochodzenia swoich praw z ucieczką z pola walki. Jego zdaniem jeśli pojedyncza jednostka dopuści się dezercji, nie stanowi to dużego zagrożenia dla walczących, jeśli jednak dopuszczą się tego setki, sytuacja walczących stanie się trudnaR. Jhering, Kampf ums Recht, Frankfurt am Main 2003, s. 24–29.. Podobieństwo argumentacji wynika m.in. z faktu, że G. Szerszeniewicz w kwestiach pojęcia prawa i państwa znajdował się pod wpływem R. Jheringa, który należał do najbardziej popularnych w Rosji naukowcówB. Краснокутский, Габриэль Феликсовичъ Шершеневичъ, (w:) Г. Шершеневичъ, Учебник русского гражданского права, Moskwa 1914, s. XII.. Samo dzieło R. Jheringa Kampf ums Recht wydane w Wiedniu w roku 1872 doczekało się już w roku 1874 tłumaczenia na język rosyjskiCo do wpływów Jheringa w Rosji por. X (nieznany autor), Das römische Recht in Rußland, (w:) Rudolf Leonhard (Hrsg.), Stimmen des Auslands über die Zukunft der Rechtswissenschaft, Wrocław 1906, s. 72 (74)..

Pomimo akcentowania konieczności poszanowania obowiązującego prawa dopuszczał, a wręcz zachęcał G. Szerszeniewicz do krytycznego spojrzenia na prawo. W jego opinii osoba, która uzna konkretną ustawę za niesprawiedliwą, powinna dołożyć wszystkich swoich sił, by ją uchylić. Jednakże poczucie poszanowania prawa – zdaniem G. Szerszeniewicza – wymaga stosowania obowiązujących ustaw, bez krytyki ich przydatności do każdego z przypadków występujących w praktyceГ. Шершеневич, О чувстве, s. 18.. G. Szerszeniewicz zatem ustawodawcy, nie zaś podmiotom stosującym prawo, pozostawił rozstrzygnięcie kwestii sprawiedliwości i zmiany obowiązujących przepisów prawnych.

Według G. Szerszeniewicza społeczeństwo nie może zrezygnować z abstrakcyjnych norm prawnych i rozstrzygać każdej sprawy indywidualnie na podstawie poczucia sprawiedliwościTen fragment wykładu G. Szerszeniewicza związany jest prawdopodobnie z rozpowszechnionymi w Europie i w szczególności w Rosji pod wpływem nowych nauk R. Jheringa o celu prawa (Der Zweck im Recht) tendencjami szkoły wolnego prawa i Interessensjurisprudenz, które akcentowały prawo sędziów do uwzględniania celów i interesów społecznych przy orzekaniu, jak i nawet dopuszczały możliwość orzekania wbrew obowiązującemu prawu. Por. K. Larenz, Methodenlehre der Rechtswissenschaft, Heidelberg–New York 1969, s. 44–46. W tym zakresie G. Szerszeniewicz nie podążył śladami R. Jheringa., gdyż to, co jest dla jednego sprawiedliwe, dla drugiego oznacza niesprawiedliwość. Stąd też zastąpienie prawa przez sprawiedliwość zniszczyłoby porządek i regularność ludzkich zachowań i wniosłoby pełną nieokreśloność w stosunki prawne. Z tego też powodu skrytykował G. Szerszeniewicz sędziów, którzy pragnęli stać na straży sprawiedliwości i pragmatycznie rozstrzygać spory prawne, nie zaś przestrzegać obowiązującego prawa i je stosowaćW Rosji dążenie sądów do stania na straży sprawiedliwości i celowości łączyło się z faktem, że to one, a w szczególności Rządzący Senat – najwyższa instancja sądowa – przejęły na siebie ciężar reformowania obowiązującego prawa. Wskutek tego sądy dokonywały interpretacji prawa nawet wbrew brzmieniu ustawy. Por. A. Freytagh-Loringhoven, Reform des russischen Zivilrechts, „Deutsche Juristen Zeitung“ 1913, nr 1, nb. 64.. G. Szerszeniewicz podniósł, że szkodliwość wyrokowania zgodnie z zasadą sprawiedliwości ujawnia się przede wszystkim w tym, iż przesłania niedostatki obowiązującego prawa i utwierdza w przekonaniu, że prawo jest doskonałe i ustawodawca nie musi go reformować. Oparcie wyroków na podstawie prawa spowoduje zaś, że niedostatki ustawodawstwa ujawnią się i zwrócą na siebie uwagę społeczeństwa, prasy i organów państwowych, dzięki czemu złe prawo zostanie uchylone, zamiast dalej obowiązywać i przyczyniać się do wyrządzania szkódГ. Шершеневич, О чувстве, s. 23–26..

G. Szerszeniewicz wskazywał ponadto, że opieranie przez sądy wyroków na zasadzie sprawiedliwości i celowości prowadzi do tego, iż w społeczeństwie zaniknie wiara w to, jakie prawo jest obecnie obowiązujące, czy to, które jest zapisane w ustawach, czy to, które stosuje sąd. Z tego powodu nikt nie będzie w stanie znać obowiązującego prawa, gdyż jest ono zależne od poglądów składu orzekającego. W takim przypadku znać prawo może tylko ten, kto zna sędziów, ich poglądy i zapatrywaniaKrytyka stania przez sądy rosyjskie na straży interesów, nie zaś prawa, była rozpoczęta już w latach wcześniejszych. Siergiej Pachman (1825–1910), wybitny profesor prawa cywilnego, w wykładzie wygłoszonym na zgromadzeniu Petersburskiego Towarzystwa Prawniczego w lutym 1882 roku wskazywał, że zadaniem sądów nie jest ochrona interesów, ale prawa. Ponadto jego zdaniem sądy nie tylko mają stosować prawo w poszczególnych przypadkach, ale poprzez stosowanie obowiązującego prawa wzmacniać praworządność, która jest warunkiem koniecznym dla istnienia porządku prawnego całego społeczeństwa. S. Pachman, Über die gegenwärtige Bewegung in der Rechtswissenschaft, Berlin 1986, s. 40.. G. Szerszeniewicz zatem wyżej sobie cenił zasadę praworządności, nawet jeśli prawo było niedoskonałe, niż zasadę celowości czy sprawiedliwościM. Пергамент, Памяти Г. Ф. Шершеневича, „Право“ 1912, nr 37, nb. 1964.. Wykład swój zakończył G. Szerszeniewicz proroczymi słowami, że społeczeństwo, które gorliwie wykorzenia poczucie poszanowania prawa, samo sobie kopie gróbГ. Шершеневич, О чувстве, s. 27.. Carska Rosja bowiem, nie umiejąc wykształcić wśród szerokich mas społecznych poczucia poszanowania prawa, została zniszczona przez rewolucję bolszewicką, która w swoich dekretach o wymiarze sprawiedliwości nakazała sądom orzekać według zasad rewolucyjnej świadomościPor. H. Klibanski, Die Gesetzgebung der Bolschewiki, Leipzig–Berlin 1920, s.132 i n.; A. Freytagh-Loringhoven, Die Gesetzgebung der russischen Revolution, Halle 1920; tenże, Die Entwicklung des Bolschewismus in seiner Gesetzgebung, Halle 1921..

WYKAZ WAŻNIEJSZYCH PRAC G. SZERSZENIEWICZA

Система торговых действий. Критика основных понятий торгового права, Kazań 1888.
Курс торгового права, Kazań 1888, 4. wyd., Petersburg–Moskwa 1908–1912.
Юридическая сила уставов акционерной компании, „Журнал Грaжданского и Угол­овного Права” 1889, nr 3, s. 119–130.
Учение о несостоятельности. Изследование, Kazań 1890.
Авторское право на литературные произведения, Kazań 1891.
Новый проект устава об опеках и попечительствах, „Журнал Грaжданского и Угол­овного Права” 1892, nr 5, s. 21–51.
К вопросу о системе гражданского права, „Юридидическая Летопись” 1892, nr 8, s. 85–96.
Наука гражданского права в России, Kazań 1893.
К вопросу о сущности гражданского права, „Журнал Грaжданскoго и Уголовнoго Права” 1893, nr 10, s. 1–21.
Учебник русского гражданского права, Kazań 1894, 11. wyd., Moskwa 1914.
Определение понятия о праве, „Ученые Записки Императорского Казанскoго Университета” 1896, nr 4, s. 271–294, nr 5, s. 69–80, nr 8, s. 101–138, i samodzielnie Kazań 1893.
О чувстве законности. Публичная лекция, читанная 10 марта 1897 г., Kazań 1897. Учебник торгового права, 1. wyd., Kazań 1898, 7. wyd., Moskwa 1914.
Вопросы торгового права в проекте гражданского уложения, „Право” 1899, nr 41, nb. 1899– 1905.
Курс гражданского права, Kazań 1901–1902.
История философии права, Kazań 1904, 2. wyd., Moskwa 1907.
Программа кoнституционно-демократической партии в общедоступном изложении, Kazań 1905, 2. wyd., Moskwa 1906.
Революция и гражданское уложение, „Право” 1906, nr 1, nb. 8–12.
Общее учение о праве и государстве, Moskwa 1908, 2. wyd., Moskwa 1911.
Социология, Moskwa 1910.
Общая теория права, Moskwa 1911–1912.