Abstrakt

Artykuł poświęcony jest procesom sądowym, które toczyły się w latach 1936–1938 przed sądami wileńskimi. W roli oskarżonego wystąpił w nich, prowadzący kancelarię adwokacką w mieście nad Wilią, Ignacy Zagórski. Jego działalność społeczna i polityczna wiązała się z inicjatywami realizowanymi przez środowisko wileńskich grup komunistycznych. Orzeczenia organów sądowych uniemożliwiają przypisanie adwokatowi Zagórskiemu działalności antypaństwowej, na szkodę interesu Rzeczypospolitej Polskiej. Niemniej jego działalność i innych miejscowych adwokatów, pod kątem sprzyjania ruchowi komunistycznemu, wymaga z pewnością dalszych pogłębionych badań, w tym historyczno-prawnych opartych na dziejach tego regionu (Wileńszczyzny).

I. Wprowadzenie

Ignacego Zagórskiego zaliczyć można do pokolenia adwokatów, których profesjonalna działalność adwokacka, oparta na wieloletnim doświadczeniu, uzyskanym przed wybuchem I wojny światowej, rozwinęła się w pełni w warunkach odradzającej się po 1918 roku Rzeczypospolitej Polskiej. Dokładniej mówiąc – w strukturach adwokatury tworzącej Izbę Adwokacką w Wilnie. Był on uznanym adwokatem, często prowadzącym sprawy z zakresu prawa cywilnego, w tym rzeczowegoLietuvos Centrinis Valstybės Archyvas w Wilnie (LCVA), F. 139, ap. 2, b. 21, Protokół posiedzenia Rady Familijnej w sprawie opieki nad małoletnim, dat. Wilno, 28 V 1923. Sąd Grodzki w Wilnie, k. 3 oraz rodzinnego i opiekuńczegoLCVA, F. 139, ap. 2, b. 2336, Pozew o przywrócenie utraconego posiadania i o odszkodowanie, dat. Wilno, 15 X 1938. Sąd Grodzki w Wilnie, k. 1.. Jednocześnie, obok innego adwokata, Kazimierza Petrusewicza, stał się on jednym z najaktywniejszych przedstawicieli wileńskiego ruchu komunistycznego, którego inicjatywy wielokrotnie wzbudzały uwagę władz rządowych i prokuratury. 

II. Życiorys i zarys działalności adwokackiej

Ignacy Zagórski urodził się 26.12.1873 r.LCVA, F. 133, ap. 2, b. 825, Kwestionariusz, dat. Wilno, III 1934. Kasa Samopomocy Adwokatów i Aplikantów Adwokackich w Wilnie. Akta członka Kasy Ignacego Zagórskiego, k. 1 w kolonii DąbrowieH. Pasierbska, Ponary i inne miejsca męczeństwa Polaków z Wileńszczyzny w latach 1941–1944, Łowicz 2005, s. 140 (gubernia wołyńska, powiat kowelski)Dąbrowa (w:) Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. B. Chlebowski, J. Krzywicki, F. Sulimierski, t. XV, cz. 1, Warszawa 1900, s. 394. W latach 90. XIX wieku związany był z marksistowskimi grupami studenckimi w KijowieW. Wierzejski, Fragmenty z dziejów polskiej młodzieży akademickiej w Kijowie 1834–1920, Warszawa 1939, s. 77. Wówczas poznał Kazimierza Petrusewicza, absolwenta Wydziału Prawa Uniwersytetu św. Włodzimierza w Kijowie, który po I wojnie światowej także praktykował jako adwokat w WilnieSprawozdanie Rady Adwokackiej w Wilnie 1931/32, Wilno 1932, s. 13.. Ignacy Zagórski w latach 1908–1917 pracował jako adwokat przysięgły w Mińsku LitewskimLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Podanie Ignacego Zagórskiego do Rady Adwokackiej w Wilnie, dat. Wilno, 7 II 1921. Akta Personalne Adwokata (APA) Ignacego Zagórskiego, k. 2. W 1917 r. czasowo wypełniał obowiązki ,,delegata”, będąc związanym z Rządem Tymczasowym Rosji, na czele z Aleksandrem Kiereńskim. Wchodzące w jego skład Ministerstwo Spraw Wewnętrznych skierowało go do prac likwidacyjnych w KijowieLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Podanie Ignacego Zagórskiego…, k. 2. Dodać należy, że Ignacy Zagórski kojarzony był z działalnością na rzecz, założonej w 1898 r. w Mińsku, Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji (SDPRR)A. Franszek, Miłosz. Biografia, Kraków 2011, s. 60, w tym przede wszystkim rewolucyjną Socjaldemokracją Królestwa Polskiego i Litwy (SDKPiL)A. Jędrychowska, Zygzakiem i Po Prostu, Warszawa 1965, s. 170., która głosiła w szczególności hasła antywojenneA. Friszke, Państwo czy rewolucja. Polscy komuniści a odbudowanie państwa polskiego 1892–1920, Warszawa 2020, s. 175. W czasie rządów Symona Petlury, w 1918 r., Igancy Zagórski wstąpił w szeregi adwokatury kijowskiej. W Kijowie pozostawał do kwietnia 1919 r., by następnie objąć stanowisko naczelnika Wydziału SamorządowegoLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Podanie Ignacego Zagórskiego…, k. 2v. wchodzącego w skład Zarządu Cywilnego Ziem Wołynia i Frontu PodolskiegoA. Mielcarek, Węzłowe zagadnienia ustrojowe Zarządu Cywilnego Ziem Wschodnich (1919–1920) w świetle aktów normatywnych, ,,Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 2011/14, s. 243. W okresie sprawowania tej funkcji Zagórski opowiadał się za powołaniem instytucji ziemstw i wyposażeniem ich w szerokie kompetencjeJ. Gierowska-Kałłaur, Zarząd Cywilny Ziem Wschodnich (19 lutego 1919–9 września 1920), Warszawa 2003, s. 361.. Z kolei od dnia 1.10.1920 r. rozpoczął pracę w Ministerstwie Pracy i Opieki Społecznej, piastując posadę inspektora ds. pomocy społecznej na KresachLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Podanie Ignacego Zagórskiego…, k. 2v..

Zadania te pełnił do dnia 15.02.1921 r., kiedy minister pracy i opieki społecznej Edward PepłowskiA. Radwańska, E. Wyglądała, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej 1918–2008, Warszawa 2008, s. 173 zwolnił go z zajmowanego stanowiskaLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Zwolnienie, dat. Warszawa 17 I 1921. APA Ignacego Zagórskiego, k. 1. Ignacy Zagórski złożył podanie w tej sprawie, z uwagi na plany wstąpienia w szeregi adwokatury wileńskiej, zyskując przy tym w lutym 1921 r. poparcie tamtejszych adwokatówLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Zwolnienie… , k. 3., takich jak: Bronisław KrzyżanowskiZ. Fedorowicz, Trzydzieści lat mego pobytu w Wilnie 1914–1944, Bydgoszcz 2010, s. 264; zob. też: P. Dąbrowski, Rozpolitykowane miasto. Ustrój polityczny państwa w koncepcjach polskich ugrupowań działających w Wilnie w latach 1918–1939, Gdańsk 2012, s. 64, czy też Tadeusz Wróblewski. Dąbrowski, Tradycja Wielkiego Księstwa Litewskiego a rzeczywistość. Myśl polityczno-prawna i działalność Tadeusza Wróblewskiego (1858–1925), Sopot 2018, s. 108. Na mocy uchwały Rady Adwokatów Przysięgłych okręgu Sądu Apelacyjnego w Wilnie z dnia 28.04.1921 r. Ignacy Zagórski został zaliczony w poczet adwokatówLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Pismo, prezes Rady Adwokatów Przysięgłych w Wilnie S. Bagiński do prezesa Sądu Okręgowego w Wilnie A. Zmaczyńskiego, dat. Wilno, 2 V 1921. APA Ignacego Zagórskiego, k. 6.. Z kolei w związku z przekształceniem Rady Adwokatów Przysięgłych w Wilnie w Radę Adwokacką działającą w strukturach tamtejszej Izby AdwokackiejM. Tarkowski, Adwokatura wileńska w latach 1918–1922, ,,Palestra” 2009/7–8, s. 191, w dniu 5.07.1922 r. Zagórski, oświadczając, iż był wyznania ewangelicko-reformowanego, złożył przysięgę adwokacką w obecności prezesa Sądu Apelacyjnego w Wilnie – sędziego Restytuta SumorokaLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Protokół z czynności złożenia przysięgi adwokackiej, dat. Wilno, 5 VII 1922. APA Ignacego Zagórskiego, k. 8.. Ignacy Zagórski miał dwóch synów urodzonych w Mińsku Litewskim: Józefa oraz Stefana (data urodzenia tego drugiego: 12/25.04.1911 r.)LCVA, F. 133, ap. 2., b. 588, Odpis dowodu osobistego Stefana Zagórskiego, dat. Wilno, 31 X 1935. Akta Aplikanta Adwokackiego Stanisława Zagórskiego, k. 3. Młodszy z nich – Stefan – nosił pseudonim ,,Słoń” (jego ojciec za nim nazywany był: ,,Starym Słoniem”), był absolwentem Wydziału Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie (dyplom z dnia 2.07.1935 r.)LCVA, F. 133, ap. 2., b. 588, Dyplom Magistra Praw USB, dat. Wilno, 2 VII 1935. Akta Aplikanta Adwokackiego Stanisława Zagórskiego, k. 5. Stefan Zagórski, podobnie jak jego ojciec, był aktywnym wileńskim działaczem środowisk lewicowych i komunistycznychE. Pasierski, Miłosz i Putrament. Żywoty równoległe, Warszawa 2011, s. 41. W 1938 r. Rada Adwokacka w Wilnie uchwaliła, iż jego podanie o wpis na listę aplikantów adwokackich z powodu zamknięcia przez Ministra Sprawiedliwości listy aplikantów adwokackich zostało bez rozpoznaniaLCVA, F. 133, ap. 2., b. 588, Protokół nr 3 z posiedzenia Okręgowej Rady Adwokackiej w Wilnie, dat. Wilno, 29 IX 1938. Akta Aplikanta Adwokackiego Stanisława Zagórskiego, k. 12; zob. też: Dz.U. z 1938 r. nr 33, poz. 289, Ustawa Prawo o ustroju adwokatu- ry, 4 V 1938, Warszawa 1938, s. 537 (art. 66); T. Kotliński, Samorząd adwokacki w Drugiej Rzeczypospolitej, Warszawa 2008, s. 196; P. Fiedorczyk, P. Kowalski, Izba adwokacka w Białymstoku 1951–2011, Warszawa 2011, s. 15.

Po wybuchu II wojny światowej I. Zagórski zajął się działalnością pomocową i humanitarną. Po przejęciu Wilna przez wojska sowieckie doprowadził on, wraz z doktor Marią Petrusewicz (żoną adwokata Kazimierza Petrusewicza), do powstania Komitetu Pomocy Uchodźcom WojennymL. Tomaszewski, Wileńszczyzna lat wojny i okupacji 1939–1945, Warszawa 2010, s. 40. Komitet zapewniał wyżywienie, odzież, schronienie i nocleg potrzebującym. Przede wszystkim zaś nie dopuścił do osadzania masowo uchodźców w obozach internowania na LitwieW. Chocianowicz, Ziemie wschodnie RP w latach 1939–1944 (w:) Pamiętnik wileński, red. H. Chocianowiczowa, K. Okulicz, F. Wysłouch, Londyn–Łomianki 2010, s. 80.. Po aneksji Litwy przez ZSRR, w czerwcu 1940 r., organizacja ta została rozwiązanaL. Tomaszewski, Kronika wileńska 1941–1945. Z dziejów polskiego państwa podziemnego, Warszawa 1992, s. 60.. Adwokat Ignacy Zagórski w trakcie okupacji niemieckiej został aresztowanyH. Pasierbska, Ponary i inne miejsca męczeństwa…, s. 140, a następnie rozstrzelany w listopadzie 1942 r.M. Tomkiewicz, Więzienie na Łukiszkach w Wilnie 1939–1953, Warszawa 2018, s. 127.

III. Procesy polityczne działaczy komunistycznych w Wilnie

W latach trzydziestych w Wilnie miały miejsce procesy sądowe działaczy komunistycznych, w tym należących do profesji prawniczych. Jednym z przykładów może być środowisko tak zwanej lewicy akademickiej i jej proces sądowy zainicjowany aktem oskarżenia prokuratury w 1935 r.O. Filaszkiewicz, Respublica Academica Vilnensis. Polskie stowarzyszenia ideowo-wychowawcze studentów Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919–1939, Elbląg 2014, s. 139. Wśród jedenastu oskarżonych znaleźli się Kazimierz Petrusewicz junior (jego ojciec, wileński adwokat, był obrońcą w 1927 r. działaczy białoruskiej HromadyPartia o nazwie Białoruska Włościańsko-Robotnicza Hromada, formalnie powołana w 1925 r., podejrzewana była o posiadanie związków z Kominternem, w szczególności poprzez wyznaczanie osób pełniących funkcje kierownicze w jej strukturach na plenach organizowanych przez Międzynarodówkę Komunistyczną; zob.: D. Szpoper, A. Bielecki, Aleksander Meysztowicz: portret polityczny konserwatysty, Gdańsk 2001, s. 254, zaś do 1928 r. zastępcą profesora w Katedrze Procedury Cywilnej Uniwersytetu Stefana Batorego w WilnieM. Tarkowski, Wydział Prawa i Nauk Społecznych Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie w latach 1919–1939, Gdańsk 2015, s. 125), absolwent Wydziału Prawa i Nauk Społecznych USB – Stefan Jędrychowski, czy też Maria Dziewicka - studentka tegoż wydziału. Między innymi wymienione osoby zostały oskarżone o działanie w porozumieniu z Komunistyczną Partią Zachodniej Białorusi i Komunistycznym Związkiem Młodzieży Zachodniej Białorusi. Przy jednoczesnym godzeniu się przez nie ze świadomością, iż obie organizacje miały na celu zmianę przemocą ustroju państwowego oraz oderwanie części terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i przyłączenie go do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki SowieckiejO. Filaszkiewicz, Respublica Academica Vilnensis…, s. 139.

Proces lewicy akademickiej rozpoczął w Wilnie całą serię procesów działaczy komunistycznych, trwających do września 1939 r.A. Jędrychowska, Wspomnienie o Henryku Dembińskim (w:) H. Dembiński, Wybór pism, red. M. Szulkin, Warszawa 1962, s. 33 W 1936 r. zainicjowano inny proces karny, tak zwanej grupy DembińskiegoHenryk Dembiński, prawnik, znawca samorządu terytorialnego, jeden z działaczy społecznych i politycznych w Wilnie młodego pokolenia, którego poglądy sytuowały się pomiędzy ideą komunizmu marksistowskiego a wartościami chrześcijańskimi. W warstwie instytucjonalnej był początkowo związany ze Stowarzyszeniem Katolickiej Młodzieży Akademickiej ,,Odrodzenie”, by następnie zra- dykalizować się i zbliżyć się do lewicy akademickiej, i odpierać zarzuty o współpracę z Kominternem. Rozstrzelany przez Niemców w 1941 r.; zob.: J. Dobkowski, Henryk Dembiński (1908–1941) i jego poglądy na istotę samorządu, ,,Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2020/4, s. 156; zob. też: A. Ostrowski, Jerzy Panejko i jego poglądy na instytucję samorządu, ,,Prawo i Więź” 2023/4, s. 205; Cz. Miłosz, Rodzinna Europa, Warszawa 1990, s. 122. Jej członkowie zostali oskarżeni o związki z Komunistyczną Partią Zachodniej Białorusi prowadzące do podjęcia próby obalenia legalnego ustroju państwowego i oderwania od terytorium Polski części jej ziem (województw północno-zachodnich). Akt oskarżenia zarzucał popełnienie czynów przestępnych, których znamiona, jako zbrodnie stanu, zostały określone w art. 93 Kodeksu karnego z 1932 r.Art. 93 § 1 Kodeksu karnego z 1932 r. brzmiał następująco: ,,Kto usiłuje pozbawić Państwo Polskie niepodległego bytu lub oderwać część jego obszaru podlega karze więzienia na czas nie krótszy od lat 10 lub dożywotnio albo karze śmierci”, zaś § 2 tego samego artykułu: ,,Kto usiłuje zmienić przemocą ustrój Państwa Polskiego, podlega karze więzienia na czas nie krótszy od lat 10 lub dożywotnio”; zob.: Polski Kodeks Karny z 11 VII 1932 r. wraz z prawem o wykroczeniach, przepisami wprowadzającymi i utrzymany- mi w mocy przepisami kodeksu karnego austriackiego, niemieckiego, rosyjskiego i skorowidzem, komentarzem opatrzyli K. Sobolewski, A. Leniewski, Lwów 1932, s. 55–56. w związku art. 97 § 1Art. 97 § 1 Kodeksu karnego z 1932 r. miał następującą treść: „Kto w celu popełnienia przestępstwa określonego art. 93 […], wchodzi w porozumienie z innymi osobami, podlega karze więzienia”; zob.: Polski Kodeks Karny z 11 VII 1932 r…, s. 58. tegoż samego aktu prawnegoM. Helmin, Historycy prawa Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie i ich działalność w latach 1919–1952, Sopot 2024, s. 294.

IV. Aktywność adwokata Ignacego Zagórskiego na niwie politycznej

W 1936 r. władze rządowe na podstawie uprawnień kontroli prasyJ. Mierzwa, Prasa a administracja lokalna w latach 1918-1939. Konteksty i uwarunkowania (w:) Polityka i politycy w prasie XX i XXI wieku, red. M. Dajnowicz, A. Miodowski, Białystok 2016, s. 183. zamknęły redakcję czasopisma ,,Poprostu” kierowaną przez Henryka Dembińskiego, Stefana Jędrychowskiego i Jerzego Putramenta. Osłabiona procesami i konfiskatami tytułów prasowych grupa lewicowa międzywojennego Wilna skupiła się tymczasowo wokół założonego w styczniu 1936 r. Klubu Dyskusyjnego Inteligencji. Jego działalność k ordynował adwokat Ignacy ZagórskiA. Jędrychowska, Zygzakiem i Po prostu…, s. 170. Z powodu kolejnych akcji konfiskacyjnych władz starostwa powiatowego w Wilnie i zawieszenia tytułów prasowych, z którymi utożsamiali się wileńscy komuniści, w tym czasopisma ,,Karta”, wykluczono możliwość prowadzenia ,,akcji w obronie pokoju”, która przez międzynarodowy ruch antyfaszystowski została zainicjowana w czerwcu 1935 r. w trakcie obrad Międzynarodowego Kongresu Pisarzy w Paryżu. Wileńscy działacze komunistyczni podkreślali, iż kolejne wydarzenia i konflikty na arenie międzynarodowej (wojna w Abisynii oraz dojście do władzy w Hiszpani generała Francisco Franco), a także zapowiedź zorganizowania w dniach 4–6.09.1936 r. Światowego Kongresu Pokoju w Brukseli, uzasadniały po- wołanie w Wilnie Komitetu Solidarności z tym zjazdem. Przewodniczącym miejscowego komitetu został adwokat Ignacy Zagórski, który w swym mieszkaniu przy ulicy A. Mickiewicza 33/6 organizował zebrania tej grupy. Organizacja kierowana przez wileńskiego adwokata wspierała struktury Polskiego Komitetu Obrony Pokoju, zarejestrowanego w Warszawie przy ulicy Królewskiej 7/4.

Polski Komitet, będący częścią Światowego Kongresu Pokoju, w dniu 26 sierpnia wydał, redagowany przez Jana Rdułtowskiego, ,,Biuletyn Prasowy”S. Sierpowski, Kondycja stowarzyszeń przyjaciół Ligi Narodów (1919–1939), Poznań 2018, s. 157, na łamach którego przedstawiono główne tezy, skonstruowane na potrzeby ,,międzynarodowej akcji obrony pokoju”. Wśród nich wymieniono potrzebę poszanowania zobowiązań międzynarodowych, ograniczenia zysków z przemysłu wojennego, a także redukcji zbrojeń. Jednocześnie wzywano Ligę Narodów do podjęcia skutecznych środków w dziedzinie stworzenia systemu „istotnego bezpieczeństwa zbiorowego i wzajemnej pomocy przeciwko napastnikowi”. Dodatkowo oczekiwano, iż powyższa organizacja zapewni działanie systemu monitoringu ,,sytuacji międzynarodowych”, które mogłyby skutkować wywołaniem konfliktu wojennegoLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, ,,Biuletyn Prasowy”, dat. Warszawa, 26 VIII 1936. APA Ignacego Zagórskiego, k. 155. Inną organizacją, z którą współpracował w 1936 r. adwokat Ignacy Zagórski, była Komisja dla Spraw Pokoju, powołana w strukturach, działającej od 1921 r., Ligi Obrony Praw Człowieka i Obywatela w WarszawieW. Barcikowski, Liga Obrony Praw Człowieka i Obywatela i Kongres Pokoju w Brukseli (w:) Księga wspomnień 1919–1939, red. W. Barcikowski, M. Berman, M. Bibrowski, J. Brzoza, S. Dobrowolski, R. Juryś, E. Kozikowski, L. Kruczkowski, I. Krzywicka, B. Mark, Z. Młynarski, L. Pasterniak, A. Piwowarczyk, J. Putrament, A. Sandauer, I. Witz, E. Wodnarowa, S. Wygodzki, Warszawa 1960, s. 16.. W piśmie datowanym na sierpień 1936 r., adresowanym do wileńskiego adwokata, w imieniu Komisji głos w sprawie potrzeby zorganizowania ,,w miarę możności akcji prasowej” wyraził stołeczny adwokat Wacław Barcikowski. Prośbę swą uzasadnił, przytaczając następujący argument: ,,Komisja wzywa wszystkich, którym leży na sercu utrzymanie pokoju i powstrzymanie rzezi, wiszącej nieustannie nad światem i zagrażającej również naszemu krajowi i jego niepodległości, by wzięli udział w akcji pokojowej”LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Pismo, W. Barcikowskiego do I. Zagórskiego, dat. Warszawa, VIII 1936 (brak daty dziennej). APA Ignacego Zagórskiego, k. 38.. Wśród wileńskich działaczy ruchu komunistycznego oba zrzeszenia (Polski Komitet Obrony Pokoju, jak i jego wieleński oddział) nazywane były komitetem antywojennym. Zebrania zwoływane przez Zagórskiego skupiały na przestrzeni sierpnia 1936 r. coraz liczniejsze grono (m.in. Mieczysław Fedecki, Henryk Dembiński, Ewelina Wróblewska, Jerzy Orda i Bolesław Sztejn), które omawiało między innymi pomysł powołania jednodniowego wydawnictwa informującego o ideach, które miały być głoszone w trakcie wrześniowego, światowego Kongresu. Próba powołania lokalnego organu prasowego została zrealizowana. W tym samym miesiącu ukazała się bowiem broszura zatytułowana „W Obronie Pokoju”, a jej redaktorem odpowiedzialnym był Ignacy ZagórskiA. Jędrychowska, Zygzakiem i Po prostu…, s. 176–177..

W mającym propagandowy charakter piśmie zamieszczono na jego pierwszej stronie odezwę redakcji, w której podkreślono konieczność wzięcia udziału i utożsamiania się z hasłami Kongresu w Brukseli. Zagórski wraz z redakcją wezwał także do ,,propagowania idei Ligii Narodów oraz współpracy pokojowej”, a także ,,zakładania ośrodków współdziałania”LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, ,,W obronie pokoju. Wydawnictwo poświęcone sprawom światowego Kongresu Pokoju”, dat. Wilno, VIII 1936. APA Ignacego Zagórskiego, k. 160. W tym samym numerze opublikowano apel Wandy Wasilewskiej, która podkreślała, że konflikt w Abisynii, wojna domowa w Hiszpani, a także najazd Japonii na Mandżurię były przejawem tej samej ,,wojny, jaka […] grozi światu, a więc wojny imperialistycznej”, która była jej zdaniem ,,zagładą praw człowieka i obywatela, ale też niszczeniem elementarnych praw całych narodów i ludów”. Wanda Wasilewska, głosząc powyższe tezy, nawiązała do haseł zgłaszanych przez Ligę Obrony Praw Człowieka i Obywatela, które w związku z brukselskim Kongresem organizacja ta propagowała w 1936 r., zaś akcję tę koordynował między innymi warszawski adwokat Wacław BarcikowskiLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, „W obronie pokoju…, k. 162związany ze Stronnictwem DemokratycznymZ. Krzemiński, Historia warszawskiej adwokatury, Warszawa 2009, s. 71. Na łamach tego samego czasopisma zamieszczono także odezwę lokalnych działaczy społecznych i politycznych, w tym przedstawicieli adwokatury (Mieczysław Jodko, Konstanty Szabelski). Dość szerokie gremium, składające się ze stu czterdziestu ośmiu osób, nawiązując do poglądów głoszonych przez Ligę Obrony Praw Człowieka i Obywatela, stwierdziło: „Nie negujemy potrzeby walk wyzwoleńczych, walk z uciskiem klasowym, czy narodowościowym, walk o wolność lub niepodległość. Stwierdzamy jednak, że ludzie dobrej woli muszą zdobyć pokojowe sposoby, rewidowania krzywd istniejących w obecnym porządku międzynarodowym, muszą zagwarantować obronę kraju i niepodległość wzmocnieniem bezpieczeństwa międzynarodowego i zorganizowaniem zbiorowej obrony przed napastnikiem”LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, „W obronie pokoju…, k. 163v. W innym miejscu redakcja kierowana przez Zagórskiego przytoczyła inne apele, w szczególności Związku Zawodowego w Baranowiczach (z dnia 3.08.1936 r.)Związek Zawodowy w Baranowiczach przedstawił rezolucję, która głosiła we fragmencie, że: ,,[…] w obliczu niebezpieczeństwa zagrażającego niepodległości Państwa Polskiego ze strony Niemiec hitlerowskich, przyłączamy się do akcji pokojowej, zainicjowanej na terenie międzynarodowym przez Komitet organizacyjny Kongresu Pokoju”; cyt. za: LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, „W obronie pokoju…, k. 169 oraz Klasowego Związku Zawodowego w Gronie (z dnia 31 lipca tego samego roku)Klasowy Związek Zawodowy w Gronie ogłosił w jednym z fragmentów swej rezolucji, iż: ,,Państwa faszystowskie złączyły się we wspólnym bloku, którego celem jest sprowadzenie na ludy europejskie największej klęski krwiożerczej wojny. Łączymy się wobec tego wszyscy ze szlachetną inicjatywą zwołania Kongresu Pokoju. Wierzymy, że w ten sposób zadokumentujemy naszą solidarność z międzynarodowym proletariatem”; zob.: cyt. za: LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, „W obronie pokoju…, k. 169..

Starostwo powiatowe w Wilnie zawiesiło działalność komitetu w sierpniu 1936 r., po uprzedniej interwencji policji, dokonanej 15.08.1936 r., w mieszkaniu Ignacego Zagórskiego, w trakcie której wylegitymowano wielu działaczy podejrzewanych o udział w pracach komitetu. Pod koniec tego samego roku, z inicjatywy wileńskiego mecenasa oraz byłych członków Klubu Dyskusyjnego Inteligencji (tworzącego front z frakcją komunistyczną)P. Dąbrowski, Rozpolitykowane miasto…, s. 167 założono nową organizację – Klub Demokratyczny. Do września 1939 r. Ignacy Zagórski pozostawał zatem aktywnym działaczem społeczno-politycznymA. Jędrychowska, Zygzakiem i Po Prostu…, s. 177–178.

V. Proces karny w sprawie Ignacego Zagórskiego

Zawieszenie przez władze rządowe pisma redagowanego przez Ignacego Zagórskiego to nie jedyne konsekwencje, które spotkały go w związku z podejrzeniami o działalność w komitecie antywojennym. Wydanie w sierpniu 1936 r. broszury ,,W Obronie Pokoju” wywołało bowiem reakcję prokuratury. Realizując obowiązek wynikający z przepisów Kodeksu postepowania karnego (art. 6), wiceprokurator Prokuratury Okręgowej w Wilnie poinformował w dniu 2.10.1936 r. władze Izby Adwokackiej w Wilnie o wszczęciu przeciwko adwokatowi I. Zagórskiemu postępowania karnego z art. 155 § 2Artykuł 155 Kodeksu karnego z 1932 r. brzmiał następująco: § 1 – „Kto w celu rozpowszechnienia sporządza, przechowuje lub przewozi pisma, druki lub wizerunki, nawołujące do popełnienia przestępstwa lub zawierające pochwałę przestępstwa, podlega karze do lat 3 lub aresztu do lat 3”; § 2 – ,,Jeżeli czyn określony w par. 1, dotyczy zbrodni stanu, sprawca podlega karze więzienia do lat 5”; zob.: Polski Kodeks Karny z 11 VII 1932 r…, s. 85–86 w związku z art. 93 i z art. 23 (usiłowanie)Polski Kodeks Karny z 11 VII 1932 r…, s. 20. i 170Artykuł 170 Kodeksu karnego był następujący: „Kto publicznie rozpowszechnia fałszywe wiadomości, mogące wywołać niepo- kój publiczny, podlega karze aresztu do lat 2 i grzywny”; zob.: Polski Kodeks Karny z 11 VII 1932 r…, s. 91 Kodeksu karnegoLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Pismo, wiceprokuratora prokuratury okręgowej w Wilnie Z. Pawlucia do Rady Adwokackiej w Wilnie, dat. Wilno, 2 X 1936. APA Ignacego Zagórskiego, k. 33.. Postępowanie karne było prowadzone o to, że w wymienionym wydawnictwie przedstawiono pochwałę, którą zdaniem Prokuratury Okręgowej w Wilnie należało zakwalifikować jako zbrodnię stanu, polegającą na działaniu na rzecz komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi, ,,zmierzającej do oderwania województw północno-wschodnich od Państwa Polskiego drogą tzw. ruchów narodowo-wyzwoleńczych […] oraz do zmiany w drodze rewolucji ustroju Rzeczypospolitej Polskiej”LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Pismo, wiceprokuratora… , k. 33. Ponadto wiceprokurator Prokuratury Okręgowej w Wilnie stał na stanowisku, że redaktor odpowiedzialny jednodniówki ,,W Obronie Pokoju” usiłował publicznie rozpowszechnić budzące niepokój nieprawdziwe informacje o tym, że: ,,Polska wraz z blokiem państw faszystowskich, dążących do wywołania konfliktu zbrojnego z ZSRR” znajdowała się ,,w przededniu wojny i że Niemcy hitlerowskie […] sięgają po Gdańsk”LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Pismo, wiceprokuratora… , k. 33. Jako redaktor odpowiedzialny, a jednocześnie adwokat wpisany na listę adwokatów okręgu Sądu Apelacyjnego w Wilnie, Ignacy Zagórski przedłożył władzom Izby Adwokackiej w Wilnie (na ich wezwanie z dnia 5.10.1936 r.)LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Pismo, dziekana Rady Adwokackiej Okręgu Sądu Apelacyjnego w Wilnie S. Bagińskiego do adwo- kata I. Zagórskiego, dat. Wilno, 5 X 1936. APA Ignacego Zagórskiego, k. 34. wyjaśnienia, które wpłynęły do tamtejszej Rady Adwokackiej w dniu 13 października tego samego roku. Mecenas Zagórski podkreślił, iż w jego opinii „oskarżenia” prokuratury były „całkowicie bezzasadne”, gdyż nie znajdowały podstaw: „ani w materiale jednodniówki «W Obronie Pokoju» […] ani w okolicznościach towarzyszących jej wydaniu, ani też w ogóle w całym moim postępowaniu”LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Wyjaśnienie, adwokata I. Zagórskiego do Rady Adwokackiej w Wilnie, dat. Wilno, X 1936. APA Ignacego Zagórskiego, k. 34.

Dodatkowo podkreślił on, iż zgodził się na objęcie funkcji redaktora odpowiedzialnego jednodniówki, ale, jak zaznaczył wyraźnie, ,,w ciągu całego czasu składania broszury na miejscu pilnowałem, aby do druku przypadkiem nie trafiło coś niepożądanego; każdy artykuł sam przepatrywałem i sprawdzałem”. Niemniej pomimo jego starań nie zapobiegło to tymczasowej akcji konfiskacyjnej, gdyż „w dniu 24 sierpnia o godz. 13-stej lub 14-stej […] jednodniówka «W Obronie Pokoju» została skonfiskowana”. Po interwencji naczelnika Wydziału Bezpieczeństwa w Starostwie Powiatowym nakład tego numeru, po dokonaniu ,,pewnych nieznacznych zmian”, został wznowiony. Z tym, że – co bardzo akcentował Ignacy Zagórski – cały nakład od momentu tymczasowej konfiskaty do chwili jego ponownego druku pozostawał w drukarni „Grafika” w Wilnie. Wyjaśnienia mecenasa Zagórskiego opierały się głównie na tym, że przypisywanie mu popełnienia czynu przestępnego – zbrodni stanu było nieuzasadnione z uwagi na próbę powiązania go z dwoma cytatami „dowolnie wyrwanych z całej tej broszury i w dodatku z broszury w jej brzmieniu, w którym nie wyszła”LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Wyjaśnienie, adwokata I. Zagórskiego… , k. 35–35v.. Kolejnym etapem tego postępowania było złożenie do sądu aktu oskarżenia przeciwko Ignacemu Zagórskiemu z dnia 24.02.1937 r. Został on skonstruowany, w zastępstwie prokuratora, przez pełniącego obowiązki podprokuratora Sądu Okręgowego T. Opoczyńskiego. Ignacego Zagórskiego oskarżono wówczas o popełnienie jako redaktor odpowiedzialny dwóch czynów przestępnych. Pierwszy polegał na pochwale aktywności Komunistycznej Partii Zachodniej Białorusi poprzez publikację treści utożsamianych z programem tej frakcji politycznej. Drugi zaś miał opierać się na upublicznieniu fałszywych wiadomości mogących wywołać niepokój społecznyLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Akt oskarżenia przeciwko Ignacemu Zagórskiemu, dat. Wilno, 24 II 1937. APA Ignacego Zagórskiego, k. 46–46v.

W uzasadnieniu do aktu oskarżenia wileńska Prokuratura Okręgowa zaznaczyła, że Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi ,,pozytywnie ustosunkowała się” do akcji propagującej zorganizowanie we wrześniu 1936 r. światowego Kongresu Pokoju w Brukseli. Co było równie ważne w opinii Prokuratury, działacze tej partii otrzymali polecenie od władz Kominternu o potrzebie rozpropagowania informacji na temat Kongresu i jego celów. Zdaniem Prokuratury działania podejmowane przez oskarżonego wpisywały się w tę akcję, zaś ich przejawem było uczestnictwo Ignacego Zagórskiego w dniu 11.08.1936 r. w spotkaniu organizacyjnym wileńskiego ,,Komitetu solidarności ze światowym Kongresem Pokoju”, na którym miała być podjęta decyzja o wydaniu jednodniówkiLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Akt oskarżenia…, k. 47-47v. Celem Prokuratury było udowodnienie, iż tezy głoszone w broszurze ,,W Obronie Pokoju” odbiegały co prawda od treści przedstawianych w publikacjach wydawanych przez Polski Komitet Obrony Pokoju. Nawiązywać zaś one miały bezpośrednio do tez przedstawionych na VII KongresieK. Sacewicz, Taktyka komunistycznego frontu ludowego i antyfaszystowskiego w świetle publicystyki Centralnego Porozumienia Organizacji Współdziałających w Zwalczaniu Komunizmu – przyczynek do rozważań nad zorganizowanymi antykomunistycznymi po- stawami społecznymi w międzywojennej Polsce, „Echa Przeszłości” 2019/XX/1, s. 313 Międzynarodówki Komunistycznej z dnia 20.08.1935 r., które znalazły swoje odzwierciedlenie w artykule autorstwa Wandy WasilewskiejLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Akt oskarżenia…, k. 47v–48. W tym samym akcie oskarżenia przytoczono, iż w wywiadzie z lekarzem Wacławem Korabiewiczem (w czasach studenckich – współzałożycielem Akademickiego Klubu Włóczęgów Wileńskich, działającego przy Uniwersytecie Stefana Batorego w Wilnie)W. Łysek, Intelektualny włóczęga. Biografia Stanisława Swianiewicza, Warszawa 2023, s. 41 zawarto informacje, które miały wprowadzać czytelników w błąd i zasugerować ,,bardzo bliski wybuch wojny światowej, wciągnięcie w nią Polski, utratę przez Państwo Polskie niepodległości w szczególności w związku z przygotowaniami Niemiec do imperialistycznej wojny”LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Akt oskarżenia…, k. 48v. Prokuratura zaznaczyła również, iż rozpytując świadków w osobach pracowników Wydziału Bezpieczeństwa Starostwa Powiatowego, w tym naczelnika Alfreda Birkenmajera, udowodniła, że Ignacy Zagórski nie rozmawiał z nimi w celu dokonania przejrzenia przedstawionego im materiału prasowego przed jego wydrukowaniem. Co istotne, w akcie oskarżenia stwierdzono, iż: ,,Treść jednodniówki jest wyrazem przekonań podejrzanego, który określa siebie jako socjaldemokratę, ustosunkowującego się do roboty politycznej partii komunistycznej negatywnie, z całym uznaniem natomiast do planowanej gospodarki ZSRR”LCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Akt oskarżenia…, k. 50. W dniu 15.10.1937 r. Sąd Okręgowy w Wilnie wydał wyrok w sprawie Ignacego Zagórskiego. Sąd pierwszej instancji uznał wileńskiego adwokata niewinnym przestępstwa określonego normą art. 155 § 2 Kodeksu karnego. Natomiast ten sam sąd przypisał winę oskarżonemu za czyn usiłowania popełnienia przestępstwa z art. 170 Kodeksu karnego. Zarówno Ignacy Zagórski, jak i Prokuratura Okręgowa w Wilnie złożyli apelację od tego wyroku. W dniu 9.09.1938 r., po rozpatrzeniu sprawy, Sąd Apelacyjny w Wilnie (przewodniczący składu orzekającego – sędzia K. Kwiatkowski) wydał wyrok w sprawie Ignacego Zagórskiego. Sąd Apelacyjny w Wilnie zatwierdził wyrok Sądu Okręgowego w Wilnie w części dotyczącej oskarżenia z art. 155 § 2 Kodeksu karnego. Jednocześnie sąd II instancji uchylił wyrok Sądu Okręgowego w Wilnie w części uznającej Ignacego Zagórskiego za winnego przestępstwa z art. 23 § 1 i art. 170 Kodeksu KarnegoLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Sentencja wyroku w imieniu Rzeczypospolitej Polskiej, dat. Wilno, 9 IX 1938. APA Ignacego Zagórskiego, k. 57. Na skutek treści tego wyroku rzecznik dyscyplinarny adwokatów w Wilnie, w dniu 28.09.1938 r., umorzył dochodzenie dyscyplinarne przeciwko adwokatowi Ignacemu ZagórskiemuLCVA, F. 133, ap. 2., b. 593, Postanowienie, dat. Wilno, 28 IX 1938. APA Ignacego Zagórskiego, k. 55.

VI. Wnioski

Prokuraturze ostatecznie (biorąc pod uwagę treść wyroku Sądu Apelacyjnego w Wilnie) nie powiodła się próba udowodnienia związków ideowych adwokata Ignacego Zagórskiego z Komunistyczną Partią Zachodniej Białorusi. Sąd nie podzielił przy tym argumentacji wyrażonej w akcie oskarżenia, iż poglądy wyrażone w broszurze „W Obronie Pokoju”, w tym zwłaszcza inspirowane przez działalność Kominternu, były ideami, z którymi utożsamiał się Zagórski. Ta konkretna sprawa zakończyła się uniewinnieniem tego działacza ruchu komunistycznego w Wilnie. Była ona przykładem jednej ze spraw karnych, w której niektórzy członkowie międzywojennej palestry w Wilnie byli oskarżani o związki z nielegalnymi organizacjami komunistycznymi. Uniewinnienie adwokata Zagórskiego i brak wyraźnej reakcji samorządu adwokackiego w Wilnie wobec tej sprawy nie zmienia faktu, iż za słuszne należy uznać poglądy wyrażane we współczesnej literaturze naukowej. Zgodnie z nimi zadanie polegające na zrekonstruowaniu potencjalnej działalności prosowieckiej, między in- nymi grup zawodowych i społecznych działających w Wilnie, wymaga przeprowadzenia ,,szerzej zakrojonych ujęć regionalnych”P. Cichoracki, Komunistyczna Partia Zachodniej Białorusi. Stan badań, ,,Res Gestae. Czasopismo Historyczne” 2020/10, s. 33 . Rozwijając tę tezę, należy stwierdzić, że istnieje obecnie potrzeba podejmowania badań naukowych, które mogłyby wyraźnie potwierdzić lub wykluczyć wpływ komunistycznej międzynarodówki na środowisko wileńskiej inteligencji prawniczej, w tym przedstawicieli tamtejszej palestry. Ich wyniki pozwoliłyby na dokonywanie w pełni obiektywnych ocen udziału przedstawicieli środowisk prawniczych w akcjach organizowanych przez Komintern. Tym samym w skali mikro możliwe byłoby przedstawienie ocen przebiegu takich przewodów sądowych, jak proces karny Ignacego Zagórskiego. Jednocześnie sprawa adwokata Zagórskiego może stanowić dla współczesnego środowiska adwokackiego przyczynek do dyskusji na temat form i stopnia zaangażowania się przedstawicieli palestry w działalność polityczną. Kazus ten ujawnia potencjalne ryzyka i koszty społeczne ponoszone przez obywateli, którzy manifestując (mając przy tym do tego pełne prawo) swoje poglądy polityczne, wykonują zarazem zawód zaufania publicznego – jakim jest profesja adwokacka.