P rawidłowe funkcjonowanie systemu opartego na idei rządów prawa wymaga istnienia wielu instytucjonalnych gwarancji. Prawo jako podstawowe narzędzie społecznego sterowania może pełnić przypisywane mu funkcje jedynie wówczas, gdy funkcjonuje mechanizm umożliwiający kontrolę zgodności z prawem działań podejmowanych przez władze publiczne. W tym zakresie podstawową funkcję pełnią niezależne sądy. Prawidłowe funkcjonowanie sądów w demokracji konstytucyjnej nie jest jednak możliwe bez współdziałania z niezależnymi prawnikami, będącymi sługami prawa oraz reprezentantami interesów swoich mandantów. Odczytywanie i stosowanie prawa, stanowiące podstawę sprawiedliwego rozstrzygnięcia jednostkowej sprawy, możliwe jest jedynie w ramach prawniczej wspólnoty interpretacyjnej. Niezależność prawników stanowi fundamentalny warunek realizacji idei rządów prawa. Z tego powodu szczególne znacznie mają instytucjonalne, określone w prawie wewnętrznym oraz prawie Unii Europejskiej, gwarancje niezależności prawników. W szczególności zaś związane z istnieniem samorządu zawodowego, poszanowaniem instytucji tajemnicy zawodowej oraz niezależności sądownictwa dyscyplinarnego, gwarantującego rzetelność postępowania.

Z perspektywy ustrojowej realizacja zasady niezależności adwokata wymaga spełnienia czterech podstawowych warunków:

1. prawnych gwarancji istnienia samorządu zawodowego, jako struktury zrzeszającej osoby wykonujące zawód zaufania publicznego;
2. powierzenia samorządowym organom kompetencji w zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej;
3. powierzenia samorządowi kompetencji do opracowywania i kształtowania zasad etyki i deontologii zawodowej;
4. prawnego uregulowania i ochrony tajemnicy zawodowej.

Spełnienie wskazanych wyżej warunków determinuje możliwość pełnienia przez adwokatów funkcji dopełniającej system wymiaru sprawiedliwości oraz zasadę rządów prawa.

Zagadnienie niezależności prawników, zarówno sędziów, jak i wykonujących wolny zawód adwokatów, jako jednej z gwarancji rządów prawa i właściwego funkcjonowania demokracji konstytucyjnych, na przestrzeni ostatnich lat zyskało nowe znaczenie. Dokonujące się w wielu państwach procesy transformacji systemów prawa Zjawiska polityczne oraz zmiany w systemie prawnym, jakie można obserwować w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w szczególności zaś na Węgrzech i w Polsce, mają o tyle osobliwy charakter, że formalnie nie odnoszą się, co najmniej w pewnym okresie, do konstytucji. W Polsce są dokonywane bez zmiany ustawy zasadniczej, na Węgrzech przez pierwszy okres także nie podejmowano prób zmiany obowiązującej konstytucji, modyfikując system prawny na poziomie regulacji ustawowych. Zarazem treść, charakter i konsekwencje wprowadzanych na poziomie ustawowym zmian pozwalają twierdzić, że dochodzi w ten sposób do istotnych transformacji ustrojowych, modyfikujących kwestie uregulowane w Konstytucji RP z 2.04.1997 r. (Dz.U. nr 78 poz. 483 ze zm.). Tym samym, mimo formalnego zachowania postanowień Konstytucji z 1997 r., zasadne jest twierdzenie, że w wyniku kryzysu konstytucyjnego dochodzi do zmian w zakresie materii konstytucyjnej, a tym samym zmian o charakterze ustrojowym. W tym zakresie wskazać należy na fundamentalną różnicę między procesami w Europie Środkowo-Wschodniej a zmianami w USA, gdzie zasadniczo wykorzystuje się koncepcję określonych sposobów wykładni konstytucji połączoną ze zmianą personalnego składu sądownictwa federalnego, mającego zasadniczy wpływ na interpretację prawa, umożliwiający dokonywanie na płaszczyźnie wykładniczej – głównie przez Sąd Najwyższy Stanów Zjednoczonych – zmian odnoszących się do kwestii mających swoje konstytucyjne zakorzenienie. Nawet jednak radykalne podejście ekipy Prezydenta D. Trumpa nie odnosi się do fundamentalnych kwestii ustrojowych. Co do procesu zmiany ustrojowej bez zmiany konstytucji oraz wynikających z tego konsekwencji zob. w szczególności G.A. Tóth, Chief Justice Solyom and the paradox of „revolution under rule of law”, academia.edu. , niejednokrotnie powiązane z poważnymi kryzysami konstytucyjnymi, plastycznie obrazują niezwykle silną tendencję do instrumentalnego wykorzystywania prawa przez polityków. Rozmaite formy populizmu, oparte na uproszczonej krytyce reguł demokracji konstytucyjnych posadowionych na założeniach liberalnej filozofii politycznej, stanowią podstawę przyjmujących radykalną postać zmian w systemach prawnych niektórych państw europejskich Szczególnymi przykładami tego typu procesów są Polska i Węgry, w których trwające procesy zmian politycznych i ustrojowych określane są coraz częściej jako przejawy autorytaryzmu opartego na koncepcji nieliberalnego konstytucjonalizmu – zob. w tej kwestii m.in. T.G. Daly, Diagnosing Democratic Decay. Comparative Constitutional Raundtable, Gilbert&Tobin Centre of Public Law, UNSW, Sydney 2017; G. Halmai, Transitional justice, transitional constitutionalism and constitutional culture (in:) Gary Jacobsohn and Miguel Schor (eds.), Comparative Constitutional Theory, Edward Elgar, 2018; B. Bugarić, T. Ginsburg, The Assault on Postcommunist Courts, „Journal of Democracy 2016”; T. Drinoczi, A. Bień-Kacała, Illiberal Constitutionalism: The Case of Hungary and Poland, „German Law Journal” 2019/20, p. 1140. . Są także podstawą procesu transformacji systemu wymiaru sprawiedliwości trwającego w Stanach Zjednoczonych od początku kadencji Prezydenta D. Trumpa Warto wskazać, że od chwili objęcia urzędu Prezydenta USA D. Trump prowadzi konsekwentny proces wprowadzenia do sądownictwa federalnego przedstawicieli skrajnie konserwatywnej grupy prawników amerykańskich. W wielu wypadkach poglądy polityczne, a w szczególności wyznawana filozofia polityczna, stanowią decydujący czynnik przesądzający o uzyskaniu nominacji sędziowskiej, mimo braku elementarnych kwalifikacji merytorycznych. Znaczny odsetek sędziów powołanych do pełnienia urzędu w sądach federalnych w okresie rezydentury D. Trumpa uzyskał negatywną rekomendację ABA, wskazującą na brak po stronie kandydatów niezbędnych do pełnienia funkcji sędziowskich kwalifikacji zawodowych. Wielu spośród nominowanych związanych było przed powołaniem z aktywną działalnością polityczną – zob. T. McCarthy, Trump’s judges: a revolution to create a new conservative America, „The Guardian” 28.04.2020, www.theguardian.com; S. Eder, R. Gebeloff, B. Protess, R.R. Ruiz, A Conservative Agenda Unleashed on the Federal Courts, „The New York Times” 14.03.2020, www.nytimes.com. . W pewnym zakresie ujawniają się także w ramach konserwatywnych projektów politycznych w Zjednoczonym Królestwie, gdzie postuluje się ograniczenie kognicji sądów w sferze spraw ustrojowych, a także rozważa likwidację Sądu Najwyższego i przeniesienie kompetencji do orzekania w sprawach należących do kognicji tego sądu do Izby Lordów Stanowisko w tej kwestii prezentowane jest w najnowszym Manifeście Partii Konserwatywnej (The Conservative and Unionist Party Manifesto 2019), opartym na ortodoksyjnej wersji idei supremacji parlamentu (Parliamentary supremacy), którego esencję dobrze oddaje stanowisko Lorda Reid z 1965 r., kiedy w trakcie debaty dotyczącej kompetencji legislacyjnej Westminster Parliament w zakresie stanowienia prawa dla Rodezji, stwierdzał: „It is often said that would be unconstitutional for the United Kingdom Parliament to do certain things, meaning that the moral, political and other reasons against doing them are so strong that most people would regard is as highly improper if Parliament did these things. But that does not mean that it is beyond the power of Parliament to do such things. If Parliament chose to do any of them, the courts could not hold the Act of Parliament invalid” – cytat za A.W. Bradley, K.D. Ewing, C.J.S. Knight, Constitutional & Administrative Law, Pearson 2018, s. 54. Por. też The Conservative and Unionist Party Manifesto 2019, London 2019. . W tym przypadku mamy zatem do czynienia ze swoistym powrotem do ortodoksyjnego podejścia do koncepcji supremacji parlamentu charakterystycznego dla brytyjskiego konstytucjonalizmu Należy podkreślić, że w Zjednoczonym Królestwie nie funkcjonuje zasada podziału władzy, konstytucyjny system oparty jest bowiem na zasadzie supremacji parlamentu – zob. w tej kwestii m.in. K. Ewing, Brexit and Parliamentary Sovereignty, „Modern Law Review” 2017/80, s. 711; A.W. Bradley, K.D. Ewing, C.J.S. Knight, Constitutional..., s. 55. .

Jakkolwiek bez trudu dostrzec można znaczące różnice pomiędzy zdarzeniami w państwach Europy Środkowo-Wschodniej, w których dokonywane są dynamiczne zmiany normatywne regulacji odnoszących się do organów wymiaru sprawiedliwości, a zjawiskami w Stanach Zjednoczonych czy Zjednoczonym Królestwie, gdzie zakres zmian normatywnych jest ograniczony, jednak wyraźnie widoczny jest ten sam wspólny element charakteryzujący dokonujące się tam procesy związane z instrumentalnym podejściem do prawa oraz dążeniem do przekształcenia opartego na zasadach filozofii liberalnej porządku w system konserwatywny, określany w piśmiennictwie jako nieliberalny konstytucjonalizm lub nowy autorytaryzm Zob. szerzej G. Halmai, Illiberalism in East-Central Europe, European University Institute. Working Paper LAW 2019/05. . Charakteryzuje się on dążeniem do wzmocnienia pozycji i zwiększenia zakresu kompetencji władzy wykonawczej względem sądów oraz instrumentalnym traktowaniem prawa jako narzędzia realizacji preferowanej przez władzę wykonawczą wizji struktury społecznej i państwa. W tych dążeniach, określanych z uwagi na wzmacnianie władzy wykonawczej kosztem pozostałych konstytucyjnie wyodrębnionych władz jako autorytarne Zob. w szczególności G.A. Tóth, Constitutional Markers of Authoritarianism, „Hauge Journal on the Rule of Law”, http://doi.org/10.1007-018-0081-6; G.A. Tóth, The authoritarian’s new clothes: tendencies away from constitutional democracy, Centre for Socio-Legal Studies and Wolfson College at the University of Oxford, http://www.fljs.org/content/authoritarians-new-clothes-tendencies-away-constitutional-democracy; G.A. Tóth, Illiberal Rule of Law? Changing Features of Hungarian Constutitionalism, academia.edu. , zasadniczym celem jest podważenie posadowionej na liberalnej filozofii politycznej idei rządów prawa rozumianych m.in. jako gwarancja ochrony praw i wolności przez niezależne sądy stosujące prawo jako zbiór reguł służących do sterowania ludzkimi zachowaniami Co do rozumienia sformułowania „rządy prawa” zob. szerzej The Rule of Law. History, Theory and Criticism, (ed.) P. Costa, D. Zolo, Springer Dordrecht, The Netherlands 2007; A. Marmor, Rule of Law and its Limits, Rule of Law and its Limits, „USC Public Research Paper” 2016/3, University of Southern California Law School, https://weblaw.usc.edu/centers/class/class-workshops/usc-legal-studies-working-papers/documents/03_16_paper.pdf; D.B. Rodriguez, M.D. McCubbins, B. R. Weingast, The Rule of Law Unplugged, Caltech Center for the Study of Law&Politics 2009; M. Klatt, The rule of dual-natured law (in:) Legal Argumentation and the Rule of Law, (ed.) E. Feteris, H. Kloosterhuis, J. Plug, C. Smith, The Hauge 2016, s. 27; T. Gizbert-Studnicki, Filozofia polityczna a pozytywistyczna teoria prawa, „Przegląd Prawa i Administracji” 2017/110, s. 15–39; T. Gizbert-Studnicki, A. Dyrda, A. Grabowski, Metodologiczne dychotomie. Krytyka pozytywistycznych teorii prawa, Warszawa 2016, s. 384. . Sądy w podejściu określanym jako nieliberalny konstytucjonalizm lub nowy autorytaryzm traktowane są jako elementy homogenicznej struktury organów państwa, służącej do realizacji celów wyznaczanych przez polityków i władzę wykonawczą Odrębną kwestią, wymagającą pogłębionych badań, jest zagadnienie przyczyn zjawisk obserwowanych w wielu miejscach na świecie. W odniesieniu do krajów Europy Środkowo-Wschodniej interesujące hipotezy zawiera opracowanie G.A. Tótha, Chief Justice Solyom and the paradox of „revolution under rule of law”, acedemia.edu. Zob. też A. Sajo, Reading the Invisible Constitution: Judicial Review in Hungary, „Oxford Journal of Legal Studies” 1995/15, s. 253. Zob. też W. Sadurski, Poland’s Constitutional Breakdown, Oxford University Press 2019. . Realizacja tych koncepcji dokonuje się zasadniczo w oparciu o dwa modele:

1. poprzez wprowadzenie ustawowych zmian ustroju sądów, eliminujących lub minimalizujących gwarancje odrębności i niezależności sądów od innych organów władzy publicznej W istocie te procesy są wyrazem kwestionowania zasady podziału i równoważenia się konstytucyjnie wyodrębnionych władz. W pewnym zakresie nawiązują, mniej lub bardziej świadomie, do koncepcji supremacji parlamentu funkcjonującego w Zjednoczonym Królestwie, w pewnym zaś stopniu stanowią mocno zapóźnioną reminiscencję koncepcji jednolitej władzy państwowej, na której oparte były systemy państw realnego socjalizmu. , w tym w szczególności władzy wykonawczej (egzekutywy) W istotnym zakresie proces zmian w kierunku tzw. nieliberalnego konstytucjonalizmu rozpoczyna się od dekompozycji sądów konstytucyjnych, stanowiących w klasycznym układzie demokracji konstytucyjnej instrument umożliwiający zachowanie konstytucyjnej aksjologii w systemie prawa poprzez konsekwentnie realizowaną kontrolę konstytucyjności ustaw. Przykładami takiego sposobu rekonstrukcji systemu prawnego w kierunku nieliberalnego konstytucjonalizmu są procesy przeprowadzone na przestrzeni ostatnich lat w Polsce oraz na Węgrzech. ;
2. zmiany personalne, polegające na wprowadzeniu do sądownictwa osób prezentujących określone podejście do filozofii politycznej, gwarantujących realizację określonej polityki W tym zakresie objawia się z wielką mocą pytanie o etyczne i deontologiczne standardy postępowania prawników, a także problem publicznych powinności wynikających z pełnionej przez profesjonalnych prawników roli społecznej. Nie ma najmniejszych wątpliwości, że wykonujący wolne zawody prawnicy pełnią w takim samym stopniu funkcje publiczne, związane z realizacją idei rządów prawa i sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości, jak też świadczą indywidualną pomoc swoim mandantom – zob. w tej kwestii m.in. P. Kardas, Adwokat jako obrońca – funkcja publiczna czy usługa prywatna (w:) Adwokatura w systemie organów wymiaru sprawiedliwości, red. J. Giezek, Warszawa 2010, s. 67–100. .

Immanentnie związana z tym ruchem instrumentalizacja prawa i prawników oznacza dążenie do ograniczenia lub zniesienia prawniczej niezależności. Dotyczy to w pierwszej kolejności niezależności sędziowskiej, w nie mniejszym jednak stopniu także niezależności prawników Objawia się to m.in. na płaszczyźnie dyscyplinarnej, gdzie organy władzy wykonawczej podejmują działania mające na celu uzyskanie możliwości wpływu na sposób oceny prawników w kontekście możliwości stosowania sankcji dyscyplinarnych, w tym w szczególności ograniczenia lub zakazu wykonywania zawodu. W tym zakresie zmiennym przykładem jest sprawa prowadzona przez Sąd Dyscyplinarny Izby Adwokackiej w Warszawie, w ramach której sąd dyscyplinarny wystąpił do Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej z pytaniami prejudycjalnymi. .

Oba zjawiska, niezwykle boleśnie dotykające funkcjonującą na przestrzeni ostatnich trzydziestu lat koncepcję demokracji konstytucyjnej opartej na idei rządów prawa oraz liberalnej filozofii politycznej, wymagają poważnej analizy. O ile jednak zagadnienie kryzysu konstytucyjnego oraz realizowanych stopniowo z naruszeniem regulacji zawartych w Konstytucji RP zmian ustrojowych stanowi od dłuższego czasu przedmiot szczególnego zainteresowania przedstawicieli doktryny prawa konstytucyjnego oraz specjalistów z zakresu filozofii politycznej, o tyle kwestia niezależności prawników do tej pory pozostawała poza zakresem głównego nurtu badań i analiz związanych z kryzysem konstytucyjnym. W zakresie niezależności zajmowano się przede wszystkim znaczeniem i zagrożeniami dla konstytucyjnie określonych zasad: niezawisłości sędziów oraz niezależności sądów, jako odrębnych organów władzy, którym powierzone zostało sprawowanie wymiaru sprawiedliwości. Tymczasem w systemie opartym na idei rządów prawa prawnicy tworzący wspólnotę interpretacyjną Zob. w tej kwestii m.in. M. Zirk-Sadowski, Wykładnia prawa a wspólnoty sędziów (w:) W poszukiwaniu dobra wspólnego. Księga jubileuszowa Profesora Macieja Zielińskiego, red. A. Choduń, S. Czepita, Szczecin 2010, s. 69. O znaczeniu wspólnoty interpretacyjnej prawników w procesie wykładni i stosowania prawa por. także M. Gutowski, P. Kardas, Wykładnia i stosowanie prawa w procesie opartym na Konstytucji, Warszawa 2017, s. 204. , stanowią jeden z najistotniejszych elementów gwarantujących spełnienie postulatu, by wszystkie podmioty, w tym w szczególności organy władzy publicznej, działały na podstawie i w granicach prawa Warto przytoczyć w tym miejscu stanowisko A. Marmora, wskazującego, że „This first aspect of the rule o law is less obvious than it seems. Many poeple associate it with the familiar slogan „government by law, not by men”. (...) Finally, the slogan of government by law, not by men is sometimes meant to suggest that all governmental actions should be authorized by law. (...) The point is that governmental acts without legal authorization are by definition illegal, and therefore if government agents act without legal authorization, they simply fail to obey the law” – A. Marmor, The Rule of Law..., s. 3–4. . Rolą prawników jest współuczestniczenie w procesie stanowienia i stosowania prawa, a więc realizacji idei rządów prawa traktowanego jako podstawowe narzędzie społecznego sterowania Warto przywołać w tym miejscu stanowisko Lorda Binghama, wskazującego, że „The concept of the rule of law is not fixed for all time (...) But in a world divided by differences of nationality, race, colour, religion and wealth it is one of the greatest unifying factors, perhaps the greatest, the nearest we are likely to approach to a universal secular religion. It remains an ideal, but an. Ideal worth striving for, in the interest of good government and peace, at home and in the world at large” – T. Binhgam, The Rule of Law, London 2010, s. 174. . Wypełnienie przypisywanej prawnikom w demokracji konstytucyjnej funkcji związane jest nierozerwalnie z gwarancjami niezależności.

Zasada ta nabiera szczególnego znaczenia obecnie, bowiem wykonujący wolne zawody prawnicy odgrywają szczególną rolę społeczną, stanowiąc jeden z istotniejszych czynników ochrony porządku konstytucyjnego. Działania prawników oparte na zasadzie legalizmu i poszanowaniu konstytucyjnej aksjologii, właściwie wykorzystywanym paradygmacie wykładniczym przy uwzględnieniu specyfiki i relacji między źródłami prawa w multicentrycznym systemie utrudniają bezwzględną realizację transformacji politycznej i ustrojowej w kierunku nieliberalnego konstytucjonalizmu czy też nowego autorytaryzmu Funkcje niezależnych sądów widać dobrze na przykładzie sporu o model kontroli konstytucyjności prawa w Polsce, a w szczególności kontrowersje dotyczące wykorzystywania przez Sąd Najwyższy i sądy powszechne tzw. mieszanego modelu kontroli konstytucyjności prawa, umożliwiającego w pewnym zakresie realizację tzw. koncepcji rozproszonej kontroli konstytucyjności – zob. w tej kwestii m.in. S. Wronkowska, Kilka uwag porządkujących dyskusję o tzw. rozproszonej kontroli konstytucyjności (w:) Sądownictwo konstytucyjne. Teoria i praktyka, red. M. Granat, Warszawa 2019, t. 2, s. 235; P. Kardas, Rozproszona kontrola konstytucyjności prawa w orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych jako przejaw sędziowskiego Konstytucyjnego posłuszeństwa, „Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Społecznych” 2019/4; P. Kardas, Zagadnienie kontroli rozproszonej w orzecznictwie Izby Karnej Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych (w:) Sądownictwo konstytucyjne. Teoria i praktyka, red. M. Granat, Warszawa 2019, t. 2, s. 203. . Stąd też realizacja koncepcji zmiany ustrojowej pozycji sądów, dominacji władzy wykonawczej z istoty rzeczy generuje ryzyka dla niezależności prawników.

Na znaczenie funkcji i roli prawników we współczesnych społeczeństwach wskazuje się w analizach z zakresu teorii i filozofii prawa Zob. w szczególności The Honourable Justice Michael Kirby AC AMG, Independence of the Legal Profession: Global and Regional Challenges, www.hcourt.gov.au/assets/publiocations/speeches/former-justice/kirbyj_20mar05.html; The Independence of the Legal Profession. Threats to the bastion of the free and democratic society. A report by the IBA’s Presidential Task Force on the Independence of the Legal Profession, September 2016; R.W. Gordon, The Independence of Lawyers, „Boston University Law Review” 1988/1, Yale Law School Legal Scholarship Repository. Faculty Scholarship Series 1988, passim; W. Wilson, The Lawyer and the Community (in:): The Papers of Woodrow Wilson, ed. 1976, s. 66; L. Brandies, The Opportunity of the Law (in:) Buisness –A Profession, s. 337 (w:) The Lawyer’s Professional; Independence: Present. Threats. Future. Challenges, Washington 1984; J. Zajadło, Nieposłuszny obywatel, Sopot 2018, s. 23. , dogmatyk szczegółowych Zob. M. Gutowski, P. Kardas, Wykładnia i stosowanie prawa..., passim. , akcentuje w orzecznictwie, w tym w szczególności wypowiedziach Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej oraz Europejskiego Trybunału Praw Człowieka Zob. w szczególności uzasadnienie wyroku TSUE z 19.11.2019 r. w sprawach połączonych C-585/18, C-624/18 i C-625/18. . W rozważaniach dotyczących tej problematyki podkreśla się, że efektywna ochrona jednostki i społeczeństwa przed zagrożeniami związanymi z nadużyciami władzy publicznej w systemie opartym na zasadzie podziału i równoważenia się władz publicznych oraz zachowanie pryncypiów demokracji konstytucyjnej wymaga, przede wszystkim, efektywnego funkcjonowania systemu wzajemnej kontroli wyodrębnionych konstytucyjnie rodzajów władzy publicznej. Niezależność sądownictwa i przedstawicieli profesji prawniczych stanowi jeden z podstawowych filarów tak skonstruowanego systemu. Podstawowe reguły demokracji konstytucyjnej, w tym zasada podziału władzy oraz niezależności sądownictwa, nie mogą uzyskać właściwej pozycji i spełniać przypisywanych im funkcji bez istnienia i funkcjonowania niezależnych profesji prawniczych, działających jako jeden z elementów wymiaru sprawiedliwości, wspierającego jednostkę i społeczeństwo w działaniach mających na celu ochronę praw i wolności obywatelskich, a także wspomagających jednostkę w sporach i złożonych relacjach z instytucjami publicznymi oraz „silniejszymi” podmiotami prywatnymi. Zadaniem profesjonalnych prawników oraz zrzeszających ich organizacji jako podmiotów prawa publicznego jest współdziałanie w realizacji zasady rządów prawa i interesu publicznego.

Rozważania dotyczące roli prawników w demokracji konstytucyjnej, niezawisłości sędziów oraz niezależności sądów Warto podkreślić, że przyjmowana w Polsce w oparciu o rozwiązania zamieszczone w Konstytucji charakterystyka oparta na rozróżnieniu niezawisłości sędziów oraz niezależności sądów jest w tym sensie osobliwa, i co do zasady nie występuje na gruncie innych porządków prawnych. W systemach opartych na zasadzie podziału władzy i rządów prawa używa się zazwyczaj jednego określenia „independence” (niezależność raczej niż niezawisłość, gdyby poszukiwać polskiego odpowiednika tego terminu), który odnoszony jest do sądów, jako wyodrębnionych organów władzy publicznej oraz prawników. Dualizm terminologiczny wykorzystywany w Polsce, oparty na treści przepisów art. 45 ust. 1 i art. 178 Konstytucji sprawia, że od lat w piśmiennictwie i orzecznictwie poszukuje się zakresowych dystynkcji między pojęciami „niezawisłość” oraz „niezależność”. Analiza piśmiennictwa i orzecznictwa odnoszącego się do tego zagadnienia zdaje się jednak wskazywać, że na płaszczyźnie ustrojowej oraz konstytutywnych cech wszystkich podmiotów uczestniczących w sprawowaniu wymiaru sprawiedliwości oraz stanowiących instytucjonalną gwarancję rządów prawa trudno doszukać się przekonywających kryteriów różnicujących „niezawisłość” jako atrybut sędziego oraz niezależność jako atrybut sądów i profesjonalnych prawników. W konsekwencji jakkolwiek ze względu na regulacje konstytucyjne oraz ich znaczenie na płaszczyźnie interpretacji rozwiązań ustawowych analizy odnoszące się do polskiego porządku prawnego nie mogą abstrahować od powyższego rozróżnienia, w perspektywie rozważań prawnoporównawczych sposób definiowania tych terminów oparty bywa na założeniu ich znaczeniowej tożsamości. Inną sprawą jest to, że w analizach poświęconych problematyce relacji między niezawisłością a niezależnością prezentowane w piśmiennictwie wypowiedzi przy najdalej idącej życzliwości trudno uznać za kompleksowe – zob. w tej kwestii m.in. P. Grzegorczyk, K. Weitz Konstytucja RP. Komentarz. Artykuły 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, t. 1, komentarz do art. 45 Konstytucji, s. 1124-1125. Co do komplikacji z przestrzegającą zakazu wykładni synonimicznej interpretacją konstytucyjnych pojęć „niezawisłość” oraz „niezależność” zob. w szczególności P. Wiliński, P. Karlik (w:) Konstytucja RP. Komentarz. Artykuły 87–243, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, t. 2, s. 1007; J. Sobczak, Niezawisłość sędziowska i niezależność. sądów. Problem ważny i ciągle aktualny, „Gdańskie Studia Prawnicze – Przegląd Orzecznictwa” 2015/4, s. 79; A. Machnikowska, Niezależność sądów i niezawisłość sędziego z perspektywy polskich doświadczeń (w:) O niezawisłości sędziowskiej z okazji 100-lecia Sądu Najwyższego i Odrodzonego Sądownictwa Polskiego, red. P. Banasik, Gdynia 2015, s. 343; L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 1998, s. 146; B. Wojciechowski, Dyskrecjonalność sędziowska. Studium teoretycznoprawne, Toruń 2004, passim. Por. też uzasadnienie wyroku TSUE z 19.11.2019 r. w sprawach połączonych C-585/18, C-624/18 i C-625/18; The Hon. Justice Michael Kirby AC AMG, Independence...; The Independence of the Legal Profession. Threats...; R.W. Gordon, The Independence..., passim. , a także niezależności adwokatów jako przedstawicieli prawniczych zawodów zaufania publicznego Zasada niezależności jest także łączona z prokuraturą jako organem ochrony prawnej. W tym przypadku niezależność postrzegana jest w perspektywie ustrojowej – zob. szerzej w tej kwestii M. Mistygacz, Niezależność ustrojowa prokuratury (w:) Prokuratura w Polsce w XXI wieku. Wyzwania ustrojowe i procesowe, red. M. Mistygacz, Warszawa 2019, s. 15; J. Zaleśny, Dialektyka prokuratorskiej niezależności (w:) Prokuratura w Polsce w XXI wieku. Wyzwania ustrojowe i procesowe, red. M. Mistygacz, Warszawa 2019, s. 60; P. Kardas, Rola i miejsce prokuratury w systemie organów demokratycznego państwa prawnego. Kilka uwag o przesłankach determinujących założenia projektu ustawy o prokuraturze, „Prokuratura i Prawo” 2012/9, s. 7–49. , są ściśle powiązane z podstawowymi cechami charakteryzującymi współczesne demokratyczne systemy prawne, w których centralną rolę odgrywają zasady podziału władzy oraz idea rządów prawa.

Zagadnienia związane z niezawisłością sędziego oraz niezależnością adwokata – ujmowane są albo partykularnie z perspektywy procesowej W tym obszarze rozważania ograniczane są do pozycji oraz atrybutów sędziego oraz profesjonalnych prawników w ramach postępowania prowadzonego przed sądem. W tym zakresie istotna jest bezstronność sędziego wobec stron postępowania oraz niezależność decyzyjna od czynników zewnętrznych. Z perspektywy profesjonalnych prawników uczestniczących w procesie natomiast zasadniczą rolę odgrywa niezależność w zakresie wykonywania czynności interpretacyjnych, subsumcyjnych oraz dowodowych od stron, zachowanie niezbędnej samodzielności profesjonalnej, w tym w szczególności przestrzeganie reguł określonych w systemie prawa oraz wynikających z prawa, zwyczajów oraz kultury prawnej obowiązków profesjonalnego prawnika. Jakkolwiek profesjonalny prawnik jest rzecznikiem prawnym strony w procesie, jednak jest zarazem podmiotem realizującym powinności ze sfery publicznej w zakresie wymiaru sprawiedliwości opartego na zasadzie rządów prawa, co przesądza, że jest w tym obszarze stróżem prawa. Wykonywanie powierzonych profesjonalnym prawnikom w demokracjach konstytucyjnych funkcji wymaga zachowania niezbędnego kwantum niezależności i samodzielności merytorycznej w relacjach z mandantem, przy zachowaniu i bezwzględnym przestrzeganiu zasady działania wyłącznie w interesie i na korzyść mandanta, a także zachowania niezbędnej lojalności wobec sądu i konstytucyjnych reguł porządku prawnego – zob. z tej kwestii szerzej The Hon. Justice Michael Kirby AC AMG, Independence...; The Independence of the Legal Profession. Threats...; R.W. Gordon, The Independence..., passim; P. Kardas, Adwokat jako obrońca..., s. 67–100; P. Kardas, Etyczne i proceduralne aspekty relacji między sędzią, obrońcą i oskarżycielem w kontradyktoryjnym procesie karnym (w:) Etyka zawodów prawniczych w praktyce. Relacje na sali rozpraw, red. G. Borkowski, Lublin 2013, s. 213–233; por. rozważania A. Malickiego, Niezawisłość sędziego a niezależność adwokata w procesie, Warszawa 2020, passim. , albo w sposób ogólny, gdzie kwestia niezawisłości sędziego i niezależności adwokata nie jest ograniczana do płaszczyzny procesowej, ale ujmowana w szerszej perspektywie fundamentalnych z punktu widzenia współczesnych demokracji konstytucyjnych zasad: dostępu do wymiaru sprawiedliwości, prawa do sądu, roszczenia dotyczącego słuszności prawa oraz sprawiedliwości rozstrzygnięcia jako swoistego prawa podmiotowego obywatela Zob. w tej kwestii szerzej T. Gizbert-Studnicki, A. Dyrda, A. Grabowski, Metodologiczne dychotomie, Warszawa 2016, s. 405; The Hon. Justice Michael Kirby AC AMG, Independence...; The Independence of the Legal Profession. Threats...; R.W. Gordon, The Independence..., passim; P. Kardas, Adwokat jako obrońca..., s. 67–100; P. Kardas, Etyczne i proceduralne aspekty relacji..., s. 213–233. , wreszcie rzetelności procesu, jego społecznych funkcji, relacji między władzą sądowniczą, ustawodawczą i wykonawczą, zadań i pozycji adwokatury oraz adwokata, wreszcie szeregu innych zagadnień składających się na współczesne rozumienie zasady rządów prawa Zob. w szczególności The Hon. Justice Michael Kirby AC AMG, Independence...; The Independence of the Legal Profession. Threats...; R.W. Gordon, The Independence..., passim; P. Kardas, Adwokat jako obrońca... s. 67–100; P. Kardas, Etyczne i proceduralne aspekty relacji..., s. 213–233; J. Sobczak, Niezawisłość sędziowska..., s. 79; A. Machnikowska, Niezależność sądów i niezawisłość sędziego..., s. 343; L. Garlicki, Polskie prawo konstytucyjne. Zarys wykładu, Warszawa 1998, s. 146; B. Wojciechowski, Dyskrecjonalność sędziowska. Studium teoretycznoprawne, Toruń 2004, passim. . W szczególności wskazuje się, że tam, gdzie nie ma niezależnej profesji prawniczej, nie ma, bo być nie może, niezawisłego i niezależnego sądownictwa, rządów prawa, sprawiedliwości, demokracji, wreszcie wolności Warto przytoczyć w tym miejscu wypowiedź M. Kirby’ego, wskazującego, że „Where there is no independent legal profession there can be no independent judiciary, no rule of law, no justice, no democracy and no freedom” – The Hon. Justice Michael Kirby AC AMG, Independence... .

Zasadom niezawisłości sędziów, niezależności sądów oraz przedstawicieli profesji prawniczych nadaje się konstytucyjny status i znaczenie, jako naczelnym zasadom porządku prawnego, mających znaczenie w procesie wykładni i stosowania każdej regulacji prawnej. Niezależność sądownictwa i profesji prawniczych ma swoje zakorzenienie w aktach prawa międzynarodowego, w tym w szczególności aktach prawa Unii Europejskiej oraz Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności Warto w tym miejscu przytoczyć in extenso wypowiedź M. Kirby’ego, wskazującego, że „The principle of an independent legal profession is recognised internationally. The importance which the international community places upon the independence of the judiciary and of lawyers is evidenced by the emphasis that is given in numerous international and regional treaties, United Nations resolutions and international statements. The principle of judicial independence is also enshrined in countless constitutions. For example: article 10, Universal Declaration of Human Rights, article 14.1. International Covenant of Civil and Political Rights, article 6 European Convention for the Protection of Human Rights and Fundamental Freedom; article 7 African Charter on Human and People’s Rights, article 8 American Convention Human Rights, article 3 Inter-American Democratic Charter; UN General Assembly Resolution 40/32 (29 November 1985) and 40/146 (13 December 1985), UN Commission on Human Rights Resolutions 2004/33 (19 April 2004); UN Principles on the Role of Lawyers (1990) – The Hon. Justice Michael Kirby AC AMG, Independence... .

W ramach wewnętrznego porządku prawnego w Polsce nie budzi wątpliwości kwestia konstytucyjnego zakorzenienia zasady niezawisłości sędziów oraz niezależności sądów. Pierwsza statuowana jest bezpośrednio przez art. 178 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym „sędziowie w sprawowaniu swojego urzędu są niezawiśli i podlegają tylko Konstytucji i ustawom”. Druga, tj. zasada niezależności, traktowana jest nie tyle jako konstytucyjny atrybut sędziego, lecz ustrojowa cecha sądów jako instytucji władzy publicznej realizujących zadania w zakresie wymiaru sprawiedliwości W taki sposób interpretuje się zasadę niezależności w komentarzach do art. 45 ust. 1 Konstytucji – zob. m.in. P. Grzegorczyk, K. Weitz (w:) Konstytucja RP..., t. 1, s. 1124–1125. . Zaskakująco zasada niezależności nie jest jednak statuowana w przepisach Konstytucji odnoszących się do wymiaru sprawiedliwości zamieszczonych w rozdziale VIII „Sądy i Trybunały”, lecz w przepisie art. 45 ust. 1 Konstytucji, zamieszczonym w rozdziale II „Wolności, prawa i obowiązki człowieka i obywatela”. Zgodnie z treścią art. 45 ust. 1 „każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd”. Jest to zatem element konstytucyjnych gwarancji prawa do sądu jako prawa podmiotowego, będącego podstawowym środkiem ochrony wolności i praw W zakresie konstytucyjnego prawa do sądu wyróżnia się: indywidualne prawo podmiotowe, środek ochrony wolności i praw jednostki; prawo jako źródło powinności po stronie państwa; prawo jako uprawnienie jednostki – zob. szerzej P. Grzegorczyk, K. Weitz (w:) Konstytucja RP..., t. 1, s. 1096. .

W piśmiennictwie wskazuje się, że zasady niezawisłości sędziów, niezależności sądów oraz niezależności adwokatów pozostają w ścisłym związku, służą realizacji nadrzędnej wobec nich zasady prawa do sądu wyrażonej w art. 45 ust. 1 Konstytucji RP, zgodnie z którym każdy ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd Trzeba jednak wyraźnie zaznaczyć, że na związki tych zasad wskazuje się przede wszystkim w piśmiennictwie obcym. W polskiej literaturze przedmiotu, mocno sędzio- i sądocentrycznej, w zasadzie nie dostrzega się relacji, funkcji i znaczenia niezależnych profesjonalnych prawników dla realizacji i przestrzegania zasady niezawisłości sędziów, niezależności sądów oraz realizacji zasady podziału władzy i rządów prawa. Brak dostrzegania związków między niezawisłością sędziowską a niezależnością profesjonalnych prawników widać dobrze w komentarzach do przepisów art. 45 i art. 178 Konstytucji. Zob. w tej kwestii w szczególności P. Grzegorczyk, K. Weitz (w:) Konstytucja RP..., t. 1, s. 1124-1125; P. Wiliński, P. Karlik (w:) Konstytucja RP..., t. 2, s. 1007. . Prawo do rozpoznania sprawy przez niezawisły i bezstronny sąd uzależnione jest od możliwości uzyskania profesjonalnej pomocy prawnej, świadczonej przez niezależnego adwokata. Niezawisłość sędziego i niezależność adwokata to elementy składające się na konstytucyjne prawo do sądu rozumiane w perspektywie prawa Unii Europejskiej jako podmiotowe prawo dostępu obywatela do wymiaru sprawiedliwości Zob. uzasadnienie wyroku TSUE z 19.11.2019 r. w sprawach połączonych C-585/18, C-624/18 i C-625/18. . Gwarancja dostępu obywatela do wymiaru sprawiedliwości w systemie realizującym zasadę rządów prawa ma fundamentalne znaczenie, jest bowiem konstytutywnym warunkiem umożliwiającym realizację obywatelskiego roszczenia słuszności prawa oraz sprawiedliwości rozstrzygnięcia. W tym ujęciu sądy – a w szczególności konstytucyjne, konwencyjne i unijne wyznaczniki pozycji i cech sędziego rozpoznającego sprawę Przesłanki niezawisłości skonkretyzowane zostały w wyroku TSUE z 19.11.2019 r. w sprawach połączonych C-585/18, C-624/18 i C-625/18. , a także przesłanki funkcjonowania wykonujących wolny zawód prawników świadczących pomoc prawną obywatelowi, w szczególności w tych wypadkach, gdy toczy on spory z państwem – postrzegane być mogą jako bazowe warunki realizacji zasady rządów prawa W opracowaniu IBA dotyczącym problematyki niezależności prawników wskazuje się, że Jak twierdzi Michael Kirby „'independence is not provided for the benefit or protection of judges or lawyers as such. Nor is it intended to shield them from being held accountable in the performance of their professional duties and to the general law. Instead, its purpose is the protection of the people, affording them an independent legal profession as the bulwark of a free and democratic society.’ Professional independence is both a duty and a privilege, because it serves as a guarantee of due process for the public. Fundamental democratic principles, such as the separation of powers and the core principle of judicial autonomy, would not have much meaning in the absence of an independent legal profession entrusted with the duty of assisting the courts, acting as ‘an instrument in the administration of justice, an officer of the legal system, and a co-minister of justice’. A truly independent legal profession can assist society in its efforts to protect and enforce its citizens’ legitimate rights against political institutions or intrusions of private parties. The duty of a lawyer, and the duty of the bars a whole, is to serve the rule of law and the wider public interest. The independence of the legal profession enables lawyers to fulfil this function by acting for the benefit, and in the legitimate interest of, the client and society as a whole, without fear of abusive prosecution, and free from improper influence of any kind. A strong and independent legal profession can also serve as a mechanism for political accountability”. – The Hon. Justice Michael Kirby AC AMG, Independence... .

Teza o koniecznym ścisłym związku i korelacji między systemowymi zasadami: niezawisłości sędziego oraz niezależności profesjonalnych prawników w sferze realizacji konstytucyjnego prawa do sądu sprawia, że szczególnego znaczenia nabierają normatywne źródła zasady niezależności adwokata. Jeśli w ogóle poszukiwać ustawowego zakorzenienia zasady niezależności adwokata, to musiałaby mieć ona charakter systemowy, a więc odnoszący się do wszystkich wykonywanych przez adwokata czynności zawodowych, nie tylko tych, które związane są z jego procesową rolą. Jakkolwiek źródeł zasady niezależności w aspekcie formalnym i materialnym poszukiwać można w różnych częściach systemu prawa, to wydaje się, że zasadniczo związane są one z konstytucyjnym prawem do sądu rozumianym szeroko jako dostęp obywatela do wymiaru sprawiedliwości oraz funkcjami prawników, w tym w szczególności adwokatów jako przedstawicieli zawodów zaufania publicznego Por. rozważania A. Malickiego, Niezawisłość sędziego..., passim. . W działalności świadczących pomoc prawników, zarówno w zakresie czynności sądowych, jak i wszelkich innych czynności wykonywanych w związku z udzielaniem porad prawnych, świadczeniem pomocy prawnej lub prowadzeniem spraw, odnaleźć można zarówno elementy publicznoprawne, jak i elementy prywatnej relacji profesjonalnego prawnika i jego klienta Zob. szerzej w tej kwestii P. Kardas, Adwokat jako obrońca..., s. 67–100; P. Kardas, Etyczne i proceduralne aspekty relacji..., s. 213–233. . Publicznoprawny element funkcji adwokata, pełnienie przede wszystkim roli realizatora prawa, strzegącego poprawności i prawidłowości jego stosowania zwłaszcza przez organy władzy publicznej, zakorzenia zasadę niezależności wykonywania czynności zawodowych w konstytucyjnym prawie do sądu. Niezależność adwokacka ma podobnie jak niezawisłość sędziowska wewnętrzny i zewnętrzny aspekt. W przypadku niezależności adwokata w zakresie wykonywania czynności zawodowych należy mówić zarówno o niezależności w odniesieniu do podmiotów zewnętrznych, w tym w szczególności organów władzy publicznej, jak i o niezależności wobec własnego mocodawcy W odniesieniu do zagadnienia niezależności adwokata od własnego mocodawcy zob. P. Kardas, Adwokat jako obrońca..., s. 67–100; P. Kardas, Etyczne i proceduralne aspekty..., s. 213–233. . Oba aspekty są równie istotne. Oba decydują o właściwym, mieszczącym się w wyznaczonej dla adwokata w systemie opartym na zasadzie rządów prawa roli zawodowej i społecznej. Paradoksalnie niezależność adwokata od jego mocodawcy jest zagadnieniem o wiele bardziej skomplikowanym i wywołującym trudności w praktyce stosowania prawa niż problem niezależności od organów władzy publicznej. W obu aspektach niezwykle istotną rolę pełnią organy samorządu zawodowego, których podstawowym zadaniem jest tworzenie warunków do wykonywania zawodu adwokata przez członków korporacji. Istnienie i właściwe funkcjonowanie samorządu zawodowego adwokatów jest bowiem jednym z warunków realizacji zasady rządów prawa, a w dalszej perspektywie realizacji zasady prawa do sądu, dostępu do wymiaru sprawiedliwości, wreszcie realizacji obywatelskiego roszczenia do słuszności prawa i sprawiedliwości rozstrzygnięcia. Elementem umożliwiającym należyte wykonywanie publicznoprawnych funkcji adwokata jest także instytucja tajemnicy zawodowej. Instytucja tajemnicy zawodowej jest powiązana z zasadą niezależności zarówno w aspekcie zewnętrznym, w relacji do innych podmiotów, w tym władzy publicznej, oraz wewnętrznym, odnoszącym się do relacji między adwokatem a mocodawcą, który ma istotne znaczenie w kontekście wyznaczania zakresu ochrony tajemnicy adwokackiej Zob. w tej kwestii J. Giezek, M. Gutowski, P. Kardas, Tajemnica adwokacka w świetle wyzwań współczesności – uwagi wprowadzające, „Palestra” 2019/7–8, s. 5; D. Dudek, Konstytucja i tajemnica adwokacka, „Palestra” 2019/7–8, s. 26; J. Giezek, Tajemnica adwokacka a dysponowanie informacjami pozyskanymi w związku ze świadczeniem pomocy prawnej, „Palestra” 2019/7–8, s. 98; P. Kardas, O sposobach rozwiązywania kolizji norm i konfliktu dóbr w związku z tajemnicą adwokacką – tajemnica adwokacka w świetle kolizji norm oraz konfliktu wartości, „Palestra” 2019/7–8, s. 118; M. Gutowski, O granicach tajemnicy adwokackiej w prawie prywatnym, „Palestra” 2019/7–8, s. 182. .

Jeśli postrzegać niezawisłość sędziego i niezależność adwokata jako elementy konkretyzujące prawo do sądu oraz pozostałe prawa podmiotowe związane z wymiarem sprawiedliwości, to właściwe ujęcie zasady niezależności adwokata ma znaczenie fundamentalne. W istocie bowiem niezależność adwokata w kontekście niezawisłości sędziego i prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości ma znaczenie publiczne. W perspektywie publicznoprawnej określa wymogi stawiane adwokatowi jako przedstawicielowi zawodu zaufania publicznego, którego należyte wykonywanie stanowi jedną z gwarancji prawidłowego funkcjonowania systemu wymiaru sprawiedliwości. Bez wątpienia zasada niezależności adwokata jest także gwarancją w relacjach z mocodawcą, a także podstawą i uzasadnieniem odmowy realizacji w określonych okolicznościach żądań mocodawcy przez adwokata. Bez tego elementu nie można sensownie mówić o jakichkolwiek relacjach między zasadą niezawisłości sędziego a zasadą niezależności adwokata. Te relacje mają bowiem nie tylko pojęciowy, ale przede wszystkim merytoryczny i funkcjonalny charakter.

Właściwie zrekonstruowana zasada niezależności adwokata jest podstawową gwarancją należytego wykonywania czynności zawodowych w sferze relacji z mocodawcą, organami władzy publicznej oraz sądami. Nie ma przecież wątpliwości, że działanie w interesie i na korzyść mocodawcy w prawidłowo funkcjonującym systemie wymaga bezwzględnego przestrzegania prawa, którego adwokat, podobnie jak sędzia, choć z określoną swoistością, jest sługą. Zasada niezależności jest zatem podstawową barierą immunizującą adwokata przed naciskiem mocodawcy do działania w jego interesie wedle jego wyobrażeń, częstokroć z naruszeniem obowiązujących reguł prawnych. Adwokatowi pełniącemu funkcje w sferze świadczenia pomocy prawnej nigdy nie wolno tego uczynić. Gdyby postąpił inaczej, sprzeniewierzyłby się bowiem temu, co stanowi podstawę twierdzenia, że niezależność adwokata jest korelatem zasady niezawisłości sędziego.

Z perspektywy ustrojowej realizacja zasady niezależności adwokata wymaga spełnienia czterech podstawowych warunków: 1) prawnych gwarancji istnienia samorządu zawodowego, jako struktury zrzeszającej osoby wykonujące zawód zaufania publicznego Co do konstytucyjnych regulacji odnoszących się do samorządów zawodów zaufania publicznego zob. szerzej M. Szydło (w:) Konstytucja RP. Komentarz. Artykuły 1–86, red. M. Safjan, L. Bosek, Warszawa 2016, t. 1, s. 425. ; 2) powierzenia samorządowym organom kompetencji w zakresie odpowiedzialności dyscyplinarnej; 3) powierzenia samorządowi kompetencji do opracowywania i kształtowania zasad etyki i deontologii zawodowej; 4) prawnego uregulowania i ochrony tajemnicy zawodowej. Spełnienie wskazanych wyżej warunków determinuje możliwość pełnienia przez adwokatów funkcji dopełniającej system wymiaru sprawiedliwości oraz zasadę rządów prawa Z perspektywy międzynarodowej wskazuje się, że warunkami zachowania niezależności przedstawicieli profesji prawniczych przy uwzględnieniu ich roli w państwie opartym na zasadzie rządów prawa są: "1) constitutional guarantees of judicial independence; 2) the freedom to associate through independent bar associations and organizations; 3) clear and transparent rules on admission to the bar, disciplinary proceedings and disbarment; 4) protection of legal professional privilege/professional secrecy – the scope of protection, and procedural guarantees; 5) effective independent regulation of the profession; 6) comprehensive legal education and professional training; 7) freedom of choice in representation, including freedom from fear of prosecution in controversial or unpopular cases; 8) ability to uphold the rule of law in situations of heightened national security concerns; 9) ability to respond to political, media or community pressure in times of war, terror or emergency; 10) ability to adapt and react to business practices and quasi-legal practices without undermining exercise of independent judgment in the best interest of the client”. .

Istnienie wolnego, niezależnego od organów władzy publicznej w aspekcie instytucjonalnym, prawnym, finansowym i organizacyjnym zawodu adwokata, realizującego powierzone mu zadania zgodnie z zasadami etyki i deontologii zawodowej, działającego zawsze w interesie mocodawcy, stanowi konieczny element systemu wymiaru sprawiedliwości oraz ochrony prawnej. Z perspektywy jednostki w optyce obywatelskiej adwokat stanowi przeciwwagę dla organów państwa, czynnik zapewniający równowagę w świecie determinowanym przez przepisy prawa. Niezależność adwokata stanowi podstawowy warunek wykonywania powierzanych zadań. To zaś wymaga istnienia prawnie uregulowanego samorządu zawodowego. W zakresie związanym z określeniem i staniem na straży przestrzegania zasad etyki i deontologii zawodowej, sprawowaniem nadzoru nad prawidłowością wykonywania zawodu, sprawowaniem sądownictwa dyscyplinarnego samorząd adwokacki jako instytucja stanowi gwarancję niezależności wykonywania zawodu, realizuje zadania publiczne. Z perspektywy ustrojowej są to zadania związane ze sferą prawa publicznego, które w ramach złożonej struktury państwa wykonywane są przez niezależny od organów państwa i władzy publicznej samorząd zawodowy. W ujęciu przyjmowanym czasami w teorii prawa administracyjnego lub ustrojowego zadania te można uznać za tzw. zadania zlecone, w tym w szczególności sensie i znaczeniu, że z istoty rzeczy łączą się z instytucją państwa jako zorganizowanej struktury społecznej. Zarazem są to zadania o tyle specyficzne, że choć przynależą do sfery prawa publicznego, z uwagi na funkcje i usytuowanie adwokata w relacji do organów władzy publicznej: ustawodawczej, wykonawczej oraz sądowniczej, a także organów ochrony prawnej, nie mogą być realizowane przez żaden z wymienionych organów władzy publicznej związanych z instytucją państwa, lecz przez organy od państwa niezależne. Stąd organy samorządu zawodowego adwokatów uznać należy za instytucje zaufania publicznego. W powyższym kontekście oczywisty wydaje się wymóg przymusowej, wynikającej z przepisów prawa, przynależności przedstawicieli zawodu adwokata do samorządu zawodowego. Wypełnianie funkcji ze sfery publicznej w interesie publicznym, a więc realizacja zasady dobra wspólnego przez samorząd adwokacki, wymaga objęcia nadzorem i kontrolą nad wykonywaniem zawodu, a także sądownictwem dyscyplinarnym, wszystkich adwokatów.

Zasada wyłączności kompetencyjnej organów samorządu zawodowego adwokatów w zakresie zasad etyki i deontologii oraz sądownictwa dyscyplinarnego i tajemnicy zawodowej stanowi konstytutywny warunek niezależności wykonywania zawodu adwokata. Jej realizacja wymaga zapewnienia zupełności (powszechności) kompetencji organów samorządu w tych obszarach. Wymaga tego związana nierozerwalnie ze sprawowaniem funkcji sądowniczych w sferze dyscyplinarnej zasada powszechności i zupełności decyzyjnej, a także zasady jednolitości i równości. Nie sposób bowiem realizować zasady niezależności wykonywania zawodu adwokata w sytuacji, w której kompetencje organów samorządu w sferze postępowania dyscyplinarnego obejmowałyby jedynie część przedstawicieli środowiska adwokackiego, tj. wyłącznie grupę przynależąca dobrowolnie do samorządu zawodowego. Identycznie przedstawia się kwestia związana z kształtowaniem oraz nadzorem nad przestrzeganiem zasad etyki i deontologii zawodowej, zakresem i ochroną tajemnicy adwokackiej. Wszystkie wymienione wyżej zasady, mające charakter publiczny i służące realizacji interesu publicznego, przesądzają, że funkcjonowanie samorządu adwokackiego realizującego powyższe zadania wymaga zapewnienia powszechności kompetencyjnej co immanentnie związane jest z zasadą obligatoryjnej przynależności Kwestia zasad przynależności do samorządu zawodowego jest powiązana z charakterem samorządu adwokackiego na gruncie danego porządku prawnego, rodzajem powierzanych samorządowi zadań, w tym w szczególności zadań zleconych ze strony państwa. W systemach Europy kontynentalnej dominuje podejście do samorządu zawodowego jako instytucji publicznej, realizującej zadania publiczne. To stanowi podstawę modelu opartego na obligatoryjnej przynależności do samorządu. Kwestia ta przedstawia się nieco inaczej w krajach opartych na kulturze anglosaskiej, gdzie z uwagi na charakter organizacje adwokackie mają postać stowarzyszeń (association), do których przynależność ma charakter dobrowolny. Przedstawienie szerszych uwag odnoszących się do problematyki wykracza jednak poza ramy niniejszego opracowania. . W aspekcie obligatoryjnej przynależności mieszczą się również funkcje rejestracyjne oraz informacyjne.

W świetle zarysowanych wyżej uwag adwokacki samorząd zawodowy jest instytucją publiczną, realizującą zadania publiczne w sferze uzyskiwania uprawnień i wykonywania zawodu zaufania publicznego. Z perspektywy konstytucyjnej stanowi konieczny, niezbywalny element strukturalny państwa prawa opartego na zasadzie podziału władzy.

Charakter zadań publicznych powierzanych przez ustrojodawcę samorządowi adwokackiemu jako organizacji zrzeszającej przedstawicieli zawodu zaufania publicznego wymaga także odpowiedniego ukształtowania struktury wewnętrznej oraz relacji pomiędzy poszczególnymi organami samorządu. W szczególności zaś wyodrębnienia i niezależności organów dyscyplinarnych, organów „prawodawczych” oraz organów wykonawczych. Nie ma wszak wątpliwości, że sprawowanie sądownictwa dyscyplinarnego wymaga w zakresie związanym z wykrywaniem przewinień dyscyplinarnych, gromadzeniem dowodów oraz formułowaniem skarg oskarżycielskich zagwarantowania niezależności rzeczników dyscyplinarnych, w tym zachowania autonomii i samodzielności w realizacjach z organami stanowiącymi i wykonawczymi samorządu. W zakresie sądownictwa dyscyplinarnego, z uwagi na dysponowanie przez organy dyscyplinarne kompetencjami w sferze prawa represyjnego, niezbędne jest zagwarantowanie w zakresie orzeczniczym niezawisłości sędziów dyscyplinarnych i niezależności sądów dyscyplinarnych Choć oczywiście sędziowie sądów dyscyplinarnych działających w ramach samorządu zawodowego adwokatów nie korzystają z konstytucyjnych gwarancji niezawisłości, sądy zaś z konstytucyjnych gwarancji niezależności. . W zakresie sądownictwa dyscyplinarnego spełnienie opisanych powyżej warunków wymaga dopełnienia możliwością weryfikacji prawomocnych orzeczeń wydawanych przez samorządowe sądy dyscyplinarne przez niezawisłe i niezależne sądy sprawujące wymiar sprawiedliwości w sensie konstytucyjnym.

Spełnienie powyższych wymogów wymaga zagwarantowania merytorycznej, kompetencyjnej, organizacyjnej i finansowej niezależności organów dyscyplinarnych od pozostałych organów samorządu adwokackiego, w tym w szczególności od organów wykonawczych.

Szczególną rolę w zakresie zagwarantowania niezależności prawniczych zawodów zaufania publicznego pełni model odpowiedzialności dyscyplinarnej.

Odpowiedzialność dyscyplinarna oraz postępowanie dyscyplinarne przedstawicieli zawodów prawniczych wykazuje daleko idące swoistości w porównaniu z innymi typami odpowiedzialności dyscyplinarnej i postępowania dyscyplinarnego. Zasadniczo odpowiedzialność dyscyplinarna stanowi odmianę odpowiedzialności represyjnej osób związanych ze strukturą władzy publicznej, dysponujących władztwem publicznym oraz realizujących zadania w interesie ogólnym. Jest szczególnym rodzajem reagowania na przejawy naruszenia prawa lub innego typu nieprawidłowości przy wykonywaniu określonych zawodów Szerzej o normatywnej istocie odpowiedzialności dyscyplinarnej oraz jej społecznej funkcji zob. W. Kozielewicz, Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych i notariuszy, Warszawa 2012, s. 7. . Jej wyodrębnienie związane jest z charakterem określonych profesji, zasadami ich wykonywania, zaufaniem, profesjonalizmem, prestiżem i pozycją społeczną, wreszcie potrzebą stworzenia wykazującej elementy niezależności i autonomiczności w stosunku do odpowiedzialności służbowej, formuły reagowania na przypadki naruszenia zasad wykonywania określonych czynności.

W przypadku zawodów prawniczych odpowiedzialność dyscyplinarna jest dodatkowo uzasadniana odwołaniem do funkcji profesji prawniczych w systemach opartych na zasadzie podziału władzy i rządów prawa Zob. w tej kwestii m.in. A. Łazarska, Niezawisłość sędziowska w sprawowaniu urzędu (w:) Pozycja ustrojowa sędziego, red. R. Piotrowski, Warszawa 2015, s. 86. . W szczególności zaś: zasady niezawisłości sędziów i niezależności sądów, stanowiących konieczny warunek realizacji funkcji wymiaru sprawiedliwości; zasady niezależności prokuratorów Zob. szerzej M. Mistygacz, Niezależność ustrojowa prokuratury (w:) Prokuratura w Polsce w XXI wieku. Wyzwania ustrojowe i procesowe, red. M. Mistygacz, Warszawa 2019, s. 15; J. Zaleśny, Dialektyka prokuratorskiej niezależności (w:) Prokuratura w Polsce w XXI wieku. Wyzwania ustrojowe i procesowe, red. M. Mistygacz, Warszawa 2019, s. 60; P. Kardas, Rola i miejsce prokuratury w systemie organów demokratycznego państwa prawnego. Kilka uwag o przesłankach determinujących założenia projektu ustawy o prokuraturze, „Prokuratura i Prawo” 2012/9, s. 7–49. oraz niezależności adwokatów i radców prawnych.

Wskazane zasady, mające charakter ustrojowy, przesądzają, że w zakresie odpowiedzialności związanej z wykonywaniem tych profesji, w obszarze niestanowiącym podstawy do odpowiedzialności karnej lub cywilnej, w miejsce przyjmowanej w odniesieniu do przedstawicieli administracji publicznej odpowiedzialności służbowej, konieczne jest ukształtowanie odpowiedzialności dyscyplinarnej opartej na swoistej zasadzie autonomiczności. Model odpowiedzialności dyscyplinarnej, służąc realizacji potrzeby sankcyjnego reagowania na przejawy naruszającego standardy i wynikające z prawa zasady wykonywania określonych profesji prawniczych, ma zarazem na celu zapewnienie odpowiednich gwarancji niezawisłości i niezależności przedstawicieli profesji prawniczych od pozostałych władz publicznych, w tym w szczególności od władzy wykonawczej Wyklucza bowiem możliwość ingerencji przez przedstawicieli władzy wykonawczej lub innych organów, stanowiącej z istoty rzeczy zagrożenie dla niezawisłości w przypadku sędziów oraz niezależności w przypadku pozostałych zawodów prawniczych. Zob. w tej kwestii m.in. E. Gudowska-Natanek, Formalne prawo odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów sądów powszechnych, „Przegląd Prawa Konstytucyjnego” 2018/1, s. 155; W. Kozielewicz, Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów. Komentarz, Warszawa 2005, s. 23. . Służy także profesjonalizacji reagowania na przejawy naruszania zasad lub standardów przy wykonywania czynności zawodowych W piśmiennictwie wyróżnia się zasadniczo cztery podstawowe funkcje odpowiedzialności dyscyplinarnej: 1) zapewnienie przestrzegania reguł zachowania przyjętych w danej grupie zawodowej; 2) eliminacja osób niespełniających kryteriów niezbędnych do przynależności do danej grupy zawodowej; 3) ochrona prestiżu oraz zapewnienie fachowości; 4) zapewnienie niezależności jurysdykcyjnej w aspekcie personalnym lub organizacyjnym – W. Kozielewicz, Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów, prokuratorów, adwokatów, radców prawnych i notariuszy.., s. 50. Odrębnym zagadnieniem jest kwestia zupełności i poprawności tego ujęcia. . Opiera się zatem na zasadzie niezależności przedstawicieli zawodów prawniczych od pozostałych organów władzy publicznej oraz niezależności jurysdykcyjnej w ramach postępowania dyscyplinarnego Element zewnętrzny oraz korygujący w modelu odpowiedzialności dyscyplinarnej przedstawicieli zawodów prawniczych pełni możliwość sądowej kontroli orzeczeń wydawanych przez organy dyscyplinarne. . Służy minimalizacji ryzyka oddziaływania na sędziów, prokuratorów, adwokatów lub radców prawnych poprzez wszczynanie i prowadzenie określonego typu postępowań, zapobieganiu wywoływaniu – jak ujmuje to Trybunał Konstytucyjny – „efektu mrożącego” przez wszczynanie postępowań nieuzasadnionych, a nawet fikcyjnych Na ochronną i gwarancyjną funkcję odpowiedzialności dyscyplinarnej w kontekście zasady niezawisłości i niezależności sędziów wskazuje się w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego – zob. w szczególności wyrok TK z 24.06.1998 r. (K 3/98), OTK 1998/4, poz. 52; wyrok TK z 18.02.2004 r. (K 12/03), OTK-A 2004/2, poz. 8. Warto przytoczyć fragment uzasadnienia wyroku TK z 2.04.2015 r., w którym wskazano, że „uzasadnieniem immunitetu sędziowskiego jest bowiem obawa przed próbami uzależnienia władzy sądowniczej od innych władz i przekonanie, że jego brak stwarzałby realne niebezpieczeństwo dla osób piastujących godność sędziego oraz dla porządku prawnego przez to, że istniałaby możliwość wpływu na zachowanie sędziów, zwłaszcza na spełnianie przez nich powinności zawodowych za pomocą wszczynania postępowań nieuzasadnionych, a nawet mających charakter fikcyjny”. . Wiąże się z konstrukcją immunitetów, uznawanych także za instrument służący ochronie niezawisłości sędziów i niezależności prokuratorów Por. stanowisko TK wyrażone w uzasadnieniu wyroku TK z 28.11.2007 r. (K 39/07), OTK-A 2007/10, poz. 129; wyrok TK z 2.04.2015 r. (P 31/12), OTK-A 2015/4, poz. 124. .

W odniesieniu do modelu odpowiedzialności dyscyplinarnej adwokatów odnieść można odpowiednio, twierdzenia prezentowane w piśmiennictwie i orzecznictwie w zakresie sędziowskiego modelu odpowiedzialności dyscyplinarnej Zob. w tej kwestii w szczególności W. Wróbel, Izba Dyscyplinarna jako sąd wyjątkowy w rozumieniu art. 175 ust. 2 Konstytucji RP, „Palestra” 2019/1–2, s. 17; wyroku TSUE z 8.04.2020 w sprawie C-791/19 Komisja przeciwko Polsce. . W szczególności zaś to, że właściwie ukształtowany, oparty na zasadzie autonomii jurysdykcyjnej, podległej jedynie kontroli sądowej, model samorządowej odpowiedzialności dyscyplinarnej pełni istotną rolę w sferze zachowania niezależności przedstawicieli profesji prawniczych. Można także odpowiednio odwołując się do funkcji sędziowskiego postępowania dyscyplinarnego twierdzić, że legislacyjne uregulowanie odpowiedzialności dyscyplinarnej adwokatów wpływa na ich niezależność, co będzie miało skutki w zakresie realizacji konstytucyjnego prawa do sądu” Zob. P. Grzegorczyk, K. Weitz (w:) Konstytucja RP..., t. 1, s. 1125; E. Gudowska-Natanek, Formalne prawo odpowiedzialności dyscyplinarnej..., s. 155. . W ten sposób kwestie modelu odpowiedzialności dyscyplinarnej adwokatów, czy szerzej przedstawicieli zawodów prawniczych, łączą się z konstytucyjnymi gwarancjami niezawisłości sędziów i niezależności sądów. Niezależność adwokata stanowi bowiem jedną z gwarancji realizacji podmiotowego obywatelskiego prawa do sądu w rozumieniu art. 45 ust. 1 Konstytucji W perspektywie prawa UE zob. szerzej w tej kwestii M. Safjan, Prawo do skutecznej ochrony sądowej – refleksje dotyczące wyroku TSUE z 19.11.2019 r. w sprawach połączonych C-585/19, C-624/18, C-625/18, „Palestra” 2020/5, s. 5–29. . Można, podążając tym tropem, poszukiwać rozwinięcia sygnalizowanej powyżej idei zakorzeniania zasady niezależności adwokata w regulacjach konstytucyjnych jako niezbędnej przesłanki realizacji zasady podziału władzy i rządów prawa W. Kozielewicz, Odpowiedzialność dyscyplinarna sędziów. Komentarz, Warszawa 2005, s. 23. Zob. też E. Gudowska-Natanek, Formalne prawo odpowiedzialności dyscyplinarnej..., s. 155–156. Szersze analizy dotyczące konstytucyjnych podstaw niezależności adwokata oraz gwarancji związanych z istnieniem i kompetencjami samorządu adwokackiego jako instytucji zaufania publicznego wymagałyby odrębnego opracowania. . Można także poszukiwać zakorzenienia ochrony zasady niezależności prawników świadczących pomoc prawną w systemie opartym na idei rządów prawa w prawie unii Europejskiej.

W perspektywie funkcji i znaczenia modelu odpowiedzialności dyscyplinarnej dla zagwarantowania niezbędnej w systemie opartym na idei rządów prawa niezależności prawników wskazać należy na znaczenie pytań prejudycjalnych wniesionych przez Sąd Dyscyplinarny Izby Adwokackiej w Warszawie (WSD) Pytania prejudycjalne zostały sformułowane w postanowieniu Sądu Dyscyplinarnego Izby Adwokackiej w Warszawie z 24.01.2020 r. (DZ 1010/19). , które zostały zarejestrowane 4.02.2020 r. w Trybunale Sprawiedliwości Unii Europejskiej (TSUE) pod sygn. akt C-55/20 Na znaczenie i funkcję pytań prejudycjalnych w dialogu między krajowymi sądami i innymi organami wymiaru sprawiedliwości a TSUE zwraca uwagę E. Łętowska, Czego uczą odpowiedzi na pytania prejudycjalne dotyczące polskiego wymiaru sprawiedliwości, „Palestra” 2020/5, s. 32. . Rozpoznając odwołanie Ministra Sprawiedliwości RP od postanowienia Rzecznika Dyscyplinarnego Izby Warszawskiej o umorzeniu postępowania wobec adwokata RG, Sąd Dyscyplinarny Izby Adwokackiej w Warszawie uznał, że rozstrzygnięcie sprawy uzależnione jest od udzielania przez TSUE odpowiedzi na następujące pytania prejudycjalne sformułowane na podstawie art. 267 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (TFUE):

– czy do postępowania dotyczącego odpowiedzialności dyscyplinarnej adwokatów i prawników zagranicznych wpisanych na listę adwokatów, w ramach której to odpowiedzialności adwokata można w szczególności obciążyć karą pieniężną, zawiesić w czynnościach zawodowych lub wydalić z adwokatury, a prawnika zagranicznego można w szczególności obciążyć karą pieniężną, zawiesić jego prawo do świadczenia pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej lub zakazać mu świadczenia pomocy prawnej w Rzeczypospolitej Polskiej, stosuje się przepisy rozdziału III dyrektywy 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 12.12.2006 r. dotyczącej usług na rynku wewnętrznym (dalej: „dyrektywa usługowa”), w tym art. 10 ust. 6 dyrektywy usługowej;

– w razie odpowiedzi pozytywnej, czy do powyższego postępowania prowadzonego przed sądami adwokackimi w sprawach, w których od orzeczeń tych sądów nie przysługuje żaden środek zaskarżenia do sądów państwowych lub w których od orzeczeń takich przysługuje wyłącznie nadzwyczajny środek zaskarżenia, jakim jest kasacja do Sądu Najwyższego, zastosowanie mają przepisy Karty Praw Podstawowych Unii Europejskiej (dalej Karta), w tym jej art. 47, także w sprawach, w których wszystkie istotne elementy występują w obrębie jednego państwa członkowskiego;

– czy w sprawie, w której – w postępowaniu, o którym mowa w pytaniu pierwszym – właściwym do rozpoznania kasacji od orzeczenia lub postanowienia adwokackiego sądu dyscyplinarnego lub zażalenia na zarządzenie o odmowie przyjęcia takiej kasacji zgodnie z obowiązującymi przepisami krajowymi jest organ, który w ocenie tego sądu zgodnej z oceną wyrażoną przez Sąd Najwyższy w wyroku z 5.12.2019 r. (III PO 7/18), nie jest niezawisłym i bezstronnym sądem w rozumieniu art. 47 Karty konieczne jest pominięcie przepisów krajowych ustanawiających właściwość takiego organu, a obowiązkiem adwokackiego sądu dyscyplinarnego jest przekazanie takiej kasacji lub zażalenia do rozpoznania organowi sądowemu, który byłby właściwy, gdyby wspomniane przepisy nie stały temu na przeszkodzie;

– czy w sprawie, w której – w postępowaniu, o którym mowa w pytaniu pierwszym - kasacja od orzeczenia lub postanowienia adwokackiego sądu dyscyplinarnego, zgodnie ze stanowiskiem owego sądu, nie przysługuje ani Prokuratorowi Generalnemu ani Rzecznikowi Praw Obywatelskich, stanowisko to jest zaś:

a) sprzeczne ze stanowiskiem wyrażonym w uchwale składu 7 sędziów z 27.11.2019 r. (II DS. I 67/18), przez Izbę Dyscyplinarną Sądu Najwyższego, tj. organ, który zgodnie z obowiązującymi przepisami krajowymi jest właściwy do rozpoznania zażalenia na zarządzenie o odmowie przyjęcia kasacji, lecz który w ocenie adwokackiego sądu dyscyplinarnego zgodnej z oceną wyrażoną przez Sąd Najwyższy w wyroku z 5.12.2019 r. (III PO 7/18), nie jest niezawisłym i bezstronnym sądem w rozumieniu art. 47 Karty;

b) zgodne ze stanowiskiem wyrażanym uprzednio przez Izbę Karną Sądu Najwyższego, tj. organ sądowy, który byłby właściwy do rozpoznania takiego zażalenia, gdyby wspomniane przepisy nie stały temu na przeszkodzie, adwokacki sąd dyscyplinarny może (względnie powinien) pominąć stanowisko wyrażone przez Izbę Dyscyplinarną Sądu Najwyższego;

– czy jeżeli w sprawie, o której mowa w pytaniu trzecim, adwokackiemu sądowi dyscyplinarnemu przedstawiono do rozpoznania odwołanie Ministra Sprawiedliwości, zaś:

a) jednym z czynników, które w ocenie Sądu Najwyższego wyrażonej w wyroku z 5.12.2019 r. (III PO 7/18), a także w ocenie adwokackiego sądu dyscyplinarnego, uzasadniają przyjęcie, że Izba Dyscyplinarna Sądu Najwyższego, tj. organ, o którym mowa w pytaniu trzecim w lit. a, nie jest niezawisłym i bezstronnym sądem w rozumieniu art. 47 Karty, jest wpływ władzy wykonawczej, w tym właśnie Ministra Sprawiedliwości, na jej skład osobowy,

b) funkcję Prokuratora Generalnego, który zgodnie ze stanowiskiem wyrażonym przez Izbę Dyscyplinarną Sądu Najwyższego, tj. organ, o którym mowa w pytaniu trzecim lit. a, miałby być uprawniony do wniesienia kasacji od postanowienia zapadłego na skutek odwołania, zaś zgodnie ze stanowiskiem Izby Karnej Sądu Najwyższego, tj. organu sądowego, o którym mowa w pytaniu trzecim lit. b, oraz zgodnie ze stanowiskiem adwokackiego sądu dyscyplinarnego, takiego uprawnienia nie posiada, pełni z mocy prawa właśnie Minister Sprawiedliwości, to adwokacki sąd dyscyplinarny winien pozostawić odwołanie to bez rozpoznania, jeżeli tylko w ten sposób może zapewnić zgodność postępowania z art. 47 Karty, a w szczególności uniknąć ingerencji w to postępowanie ze strony organu nie będącego niezawisłym i bezstronnym sądem w rozumieniu tego przepisu?

Postępowanie prowadzone przez TSUE w zakresie przywołanych wyżej pytań prejudycjalnych ma znaczenie wykraczające poza zakres sprawy rozpoznawanej przez WSD. Odnosi się bowiem do zagadnień ogólniejszej natury, istotnych z punktu widzenia zasad wykonywania zawodów adwokata w ramach Unii Europejskiej, w tym w szczególności:

1. roli i funkcji prawników w realizacji zasady rządów prawa,
2. funkcji i znaczenia zasady niezależności prawników,
3. zadań i roli samorządu zawodowego prawników,
4. instytucjonalnych gwarancji należytego realizowania przez prawników funkcji i zadań immanentnie związanych z modelem rządów prawa,
5. znaczenia i zakresu zastosowania prawa Unii Europejskiej w sferze odnoszącej się do prawnych gwarancji niezależności prawników,
6. instrumentów ochrony niezależności prawników,
7. funkcji adwokackiego sądownictwa dyscyplinarnego,
8. statusu adwokackich sądów dyscyplinarnych,
9. możliwości zadawania przez te sądy pytań prejudycjalnych,
10. zastosowania do adwokackiego postępowania dyscyplinarnego Karty Praw Podstawowych,
11. możliwości i zakresu ingerencji organów władzy wykonawczej, w szczególności zaś Ministra Sprawiedliwości oraz Prokuratora Generalnego, w adwokackie postępowanie dyscyplinarne,
12. modelu i przesłanek kontroli przez organy władzy publicznej rozstrzygnięć ostatecznych i prawomocnych wydawanych przez adwokackie sądy dyscyplinarne.

Sprawa prowadzona pod sygn. akt C-55/20 to pierwszy w historii przypadek zwrócenia się przez adwokacki sąd dyscyplinarny z pytaniami prejudycjalnymi do TSUE. Ma charakter precedensowy, zaś rozstrzygnięcie Trybunału Sprawiedliwości zarówno w kwestii dopuszczalności sformułowania pytań prejudycjalnych przez adwokacki sąd dyscyplinarny, jak zagadnień merytorycznych stanowiących przedmiot przedstawionych pytań wyznaczać będzie sposób interpretacji prawa UE oraz zakres ochrony niezależności prawników na przyszłość. Z tej perspektywy należy przyjąć, że stanowisko TSUE w odniesieniu do pytań prejudycjalnych sformułowanych przez WSD ma znaczenie dla zasad wykonywania zawodów prawniczych w Unii Europejskiej. Udział w debacie dotyczącej poruszanych w zakresie pytań prejudycjalnych kwestii stanowi element współuczestnictwa w procesie stosowania prawa UE w sferze związanej z wykonywaniem profesji prawniczej Zob. w tym zakresie E. Łętowska, Czego uczą odpowiedzi na pytania prejudycjalne..., s. 30-45. .

Postępowanie w sprawie C-55/20 ma także znaczenie w zakresie wynikających z prawa UE standardów minimalnych związanych z zasadą rządów prawa. Dotyczy w istocie kwestii możliwości oraz zakresu władczego oddziaływania przez organy władzy wykonawczej - Ministra Sprawiedliwości oraz Prokuratora Generalnego – na tok oraz merytoryczną treść rozstrzygnięć wydawanych przez adwokackie sądy dyscyplinarne. W konsekwencji obejmuje zagadnienie instytucjonalnych gwarancji niezależności prawników, a także kwestie związane z funkcją postępowania dyscyplinarnego. W szczególności zaś odnosi się do statusu adwokackich sądów dyscyplinarnych, zakresu ich niezależności orzeczniczej, autonomii w rozpoznawaniu powierzonych spraw powiązanej bezpośrednio z gwarancjami niezależności świadczenia pomocy prawnej.

Sprawa C-55/20 obejmuje także wiele kwestii związanych z aktualnym kryzysem konstytucyjnym w Rzeczypospolitej Polskiej. Zagadnienia te stanowią w ramach zainicjowanego przez WSD postępowania ustrojowy i faktyczny kontekst. W istotnym zakresie udzielenie przez TSUE odpowiedzi na pytania prejudycjalne ma charakter uniwersalny. W szczególności chodzi tutaj o stanowisko dotyczące przesłanek niezależności i bezstronności sądu, o których w ostatnim okresie w kontekście spraw polskich kilkukrotnie wypowiadał się TSUE Szerzej w tej kwestii zob. w szczególności E. Łętowska, Czego uczą odpowiedzi na pytania prejudycjalne..., s. 31; M. Safjan, Prawo do skutecznej ochrony sądowej – refleksje dotyczące wyroku TSUE z 19.11.2019 r. w sprawach połączonych C-585/19, C-624/18, C-625/18, „Palestra” 2020/5, s. 5; M. Szpunar, Wybrane problemy stosowania prawa Unii Europejskiej przed sądami państw członkowskich, „Palestra” 2020/5, s. 60. . Z tego punktu widzenia standardy prawa UE odnoszące się do sądów jako odrębnych organów władzy publicznej wyznaczają standardy postępowania odwoławczego w sprawach dyscyplinarnych, gdzie przewiduje się możliwość składania do sądów środków zaskarżenia.

W odniesieniu do kwestii przesłanek określających podmioty uprawnione do zadawania pytań prejudycjalnych centralnym problemem jest ustalenie statusu adwokackiego sądu dyscyplinarnego. W szczególności zaś rozstrzygnięcie, czy organowi rozpoznającemu sprawy dyscyplinarne adwokatów przysługuje status sądu w rozumieniu art. 267 TFUE Co do kryteriów przyjmowanych w orzecznictwie TSUE zob. w szczególności R. Grzeszczak, M. Krajewski, Pojęcie „sądu” w świetle przepisów art. 47 KPP i art. 267 TFUE, „Europejski Przegląd Sądowy” 2014/4, s. 1 oraz powołana tam literatura przedmiotu i orzecznictwo. . Ramy prawne rozstrzygnięcia tego zagadnienia w sprawie C-55/20 wyznaczają regulacje dotyczące postępowania dyscyplinarnego zawarte w polskiej ustawie Prawo o adwokaturze. Ustawa ta przewiduje powołanie stałych organów rozpoznających sprawy dyscyplinarne adwokatów, określanych mianem sądów dyscyplinarnych. Przewiduje procedurę powoływania sędziów tych sądów, gwarantującą merytoryczne kompetencje do rozstrzygania tego typu spraw. Statuuje także zasadę niezależności sądów dyscyplinarnych od innych organów samorządu adwokackiego i organów władzy publicznej, a także zasadę niezależności sędziów tych sądów. Sprawy rozstrzygane przez sądy dyscyplinarne mają charakter sporny, sąd dyscyplinarny działa na wniosek stron, nie zaś z urzędu. Ma obowiązek stosowania przepisów prawa, zaś wydawane rozstrzygnięcia są wiążące i podlegają wykonaniu w drodze przymusu. W zakresie kompetencji merytorycznej sądy dyscyplinarne mają uprawnienie do przypisania adwokatowi, adwokatowi zagranicznemu lub aplikantowi adwokackiemu odpowiedzialności za przewinienie dyscyplinarne oraz wymierzenia kary dyscyplinarnej, w tym m.in. kary wydalenia z adwokatury lub zakazu świadczenia przez prawnika zagranicznego pomocy prawnej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Nie ma wątpliwości, że postępowanie dyscyplinarne prowadzone przed adwokackimi sądami ma charakter postępowania represyjnego, do którego co najmniej odpowiednio stosują się konstytucyjne i konwencyjne gwarancje przewidziane dla odpowiedzialności karnej. Prawomocne orzeczenia adwokackich sądów dyscyplinarnych, działających w modelu dwuinstancyjnym – w pierwszej instancji orzekają sądy dyscyplinarne izb adwokackich, w drugiej Wyższy Sąd Dyscyplinarny – nie podlegają zwykłym środkom zaskarżenia. Uznanie, że organ uprawniony do orzekania w adwokackich sprawach dyscyplinarnych ma status sądu w rozumieniu art. 267 TFUE, wyznaczać będzie charakter organów dyscyplinarnych w prawnej przestrzeni UE. Stanowiące podstawę takiego rozstrzygnięcia kryteria uznania organu dyscyplinarnego w sprawach adwokackich za sąd w rozumieniu art. 267 TFUE stanowić powinny, niezależnie od rozwiązań przyjmowanych w tym zakresie w ustawodawstwie państw członkowskich UE, podstawę do ukształtowania adwokackiej procedury dyscyplinarnej w sposób odpowiadający tym przesłankom.

Uznanie sądów dyscyplinarnych za sądy w rozumieniu art. 267 TFUE pozwala bowiem na zwiększenie zakresu gwarancji związanych z adwokackim postępowaniem dyscyplinarnym w sferze ochrony niezależności prawników. W dalszej zaś perspektywie stanowi istotny element systemu ochrony rządów prawa, w ramach którego niezależni prawnicy odgrywają fundamentalną rolę. Współokreśla także rolę i funkcje niezależnych prawników w systemach opartych na zasadzie rządów prawa i modelu demokracji konstytucyjnej The Independence of the Legal Profession. Threats... .

Drugim z ogólnych zagadnień objętych pytaniami prejudycjalnymi jest kwestia możliwości zastosowania do adwokackiego postępowania dyscyplinarnego przepisów rozdziału III dyrektywy 2006/123/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 12.12.2006 r. dotyczącej usług na rynku wewnętrznym, w szczególności zaś postanowień art. 10 ust. 6. Uznanie, że do adwokackiego postępowania dyscyplinarnego mają zastosowanie regulacje dyrektywy usługowej, przesądzać będzie, że postępowania takie mieszczą się w ramach prawa UE. Stosowanie do postępowania dyscyplinarnego dyrektywy usługowej pozwala bowiem na wykorzystanie prawa UE także w sprawach o charakterze wewnętrznym. W przypadku prawników dostrzec trzeba element unijny związany z potencjalnie transgranicznym charakterem działalności adwokatów, ich klientami mogą być osoby z innych państw członkowskich. Trafnie wskazuje się w uzasadnieniu pytań prejudycjalnych, że postrzegana w perspektywie prawa UE zasada swobody świadczenia usług może prowadzić do wymogu, by prawo krajowe zapewniało taki sam standard dla obywateli danego państwa członkowskiego, jaki przysługiwałby na mocy prawa UE obywatelowi innego państwa członkowskiego. W sytuacji, gdy usługi prawnicze mogą być wykonywane zarówno przez prawników polskich, jak i zagranicznych, wpisanych na listę w Polsce, postępowanie dyscyplinarne gwarantować musi takie same standardy dla obu kategorii prawników. Jakakolwiek forma dyskryminacji lub uprzywilejowania stanowiłaby naruszenie zasad wynikających z prawa UE. W konsekwencji rozstrzygnięcie tego zagadnienia prejudycjalnego ma znaczenie nie tylko dla prawników polskich, ale także dla prawników z innych krajów członkowskich prowadzących działalność lub rozważających podjęcie działalności na terytorium RP. Ma znaczenie dla zakresu ochrony Klientów prawników działających na terytorium RP, mogą być nimi bowiem obywatele innych krajów członkowskich.

Trzecim z ogólnych zagadnień jest określenie minimalnego standardu postępowania przed sądami dyscyplinarnymi. Pozytywne rozstrzygnięcie kwestii stosowania do adwokackiego postępowania dyscyplinarnego dyrektywy usługowej stwarza możliwość stosowania do adwokackiego postępowania dyscyplinarnego gwarancji przewidzianych w Karcie Praw Podstawowych, w tym w szczególności w jej art. 47. To zaś przesądza, że prawo UE nakładałoby obowiązek ukształtowania postępowania dyscyplinarnego w sposób gwarantujący spełnienie standardu rzetelnego procesu. Przyjęcie, że do adwokackiego postępowania dyscyplinarnego stosuje się postanowienia Karty Praw Podstawowych, otwiera także perspektywę wykorzystywania standardów gwarancyjnych przewidzianych w EKPCz oraz odwoływania się w postępowaniu dyscyplinarnym do orzecznictwa ETPCz.

Pozostałe zagadnienia objęte pytaniami prejudycjalnymi są ściśle powiązane z aktualną sytuacją prawną w Rzeczypospolitej Polskiej, w szczególności zaś oceną zgodności z prawem UE regulacji przyjętych na przestrzeni ostatnich czterech lat w odniesieniu do Sądu Najwyższego oraz sądów powszechnych. Jakkolwiek wykazują w znacznym stopniu charakter lokalny, związany z regulacją wewnętrzną Polski jako państwa członkowskiego UE, to jednak w kontekście ujawniających się w szerszej skali zagrożeń dla zasady rządów prawa, także w tym zakresie mają charakter ogólny. Nie ma wszak wątpliwości, że wszelkie zagrożenia lub naruszenia prawnych gwarancji niezależności sądów, jako organów władzy publicznej, stanowią zagrożenie dla rządów prawa. W tym zakresie ocena zgodności przyjętych w ostatnim okresie w RP rozwiązań z prawem UE ma znaczenie z punktu widzenia wszystkich państw członkowskich Zob. w tej kwestii instruktywne uwagi E. Łętowskiej, Czego uczą odpowiedzi na pytania prejudycjalne..., s. 31. . Z punktu widzenia stanowiących przedmiot dwóch pytań prejudycjalnych zagadnień związanych ze statusem Izby Dyscyplinarnej SN, w szczególności zaś rozstrzygnięciem, czy organ ten spełnia cechy niezależnego i bezstronnego sądu w rozumieniu prawa UE, istotne jest nie tylko to, co wynika z wydanych przez sformułowaniem pytań prejudycjalnych wyroków TSUE, ale także stanowisko TSUE dotyczące środków tymczasowych przedstawione w wyroku TSUE z 8.04.2020 r. w sprawie C-791/19 Komisja przeciwko Polsce. Wątpliwości dotyczące gwarancji niezależności oraz bezstronności Izby Dyscyplinarnej, oceniać należy bowiem w kontekście gwarancji niezależności adwokata powiązanych z określonym modelem adwokackiego postępowania dyscyplinarnego. Należy podkreślić, że w odniesieniu do sędziowskiego postępowania dyscyplinarnego TSUE w wyroku z 8.04.2020 r. w sprawie C-791/19 Komisja przeciwko Polsce przyjął, że „każde państwo członkowskie powinno zatem na podstawie art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE zapewnić, by system środków dyscyplinarnych obowiązujący w stosunku do sędziów sądów krajowych należących do ustanowionego przez to państwo systemu środków odwoławczych w dziedzinach objętych prawem Unii przestrzegał zasady niezawisłości sędziowskiej, także poprzez zagwarantowanie, by orzeczenia wydawane w postępowaniach dyscyplinarnych wszczynanych wobec sędziów tych sądów podlegały kontroli organu, który sam spełnia wymogi nieodłącznie związane ze skuteczną ochroną sądową, w tym wymóg niezależności”. Z twierdzenia powyższego wyprowadzić można ogólną zasadę, że każde państwo członkowskie powinno zatem na podstawie art. 19 ust. 1 akapit drugi TUE zapewnić, by system środków odwoławczych obowiązujący w stosunku do ustanowionego przez to państwo systemu środków dyscyplinarnych w dziedzinach objętych prawem Unii przestrzegał zasady niezawisłości sędziowskiej. Z takiego wniosku wynika, że każde państwo członkowskie ma obowiązek zapewnić by system środków dyscyplinarnych obowiązujący w stosunku do adwokatów przestrzegał zasady niezawisłości sędziowskiej. Jest tak, ponieważ organy orzekające co do systemu środków dyscyplinarnych dotyczących adwokatów rozstrzygają kwestie dotyczące prawa UE na podstawie art. 10 (6) dyrektywy usługowej.

Z perspektywy gwarancji niezależności adwokata powiązanych z modelem postępowania dyscyplinarnego rozstrzygnięcie przez TSUE kwestii poruszanych w pytaniach wyznaczać będzie przesłanki jakie spełniać musi publiczny organ odwoławczy rozpoznający środki zaskarżenia od orzeczeń sądów dyscyplinarnych, zapobiegające nieuprawnionej ingerencji organów władzy wykonawczej w sferę niezależności prawników.

Zasadnicze aspekty poruszane w pytaniach prejudycjalnych odnoszą się zatem do problematyki prawnych gwarancji niezależności prawników oraz ich funkcji w realizacji zasady rządów prawa oraz wolności obywatelskich Zob. The Hon. Justice Michael Kirby AC AMG, Independence... . Stanowisko TSUE w tej sprawie mieć będzie zatem znaczenie dla wszystkich prawników wykonujących zawód na terytorium Unii Europejskiej.