A rtykuł podejmuje problematykę zorganizowania walnego zgromadzenia członków spółdzielni z wykorzystaniem nowych przepisów wydanych w związku z panującą epidemią COVID-19. Ustawodawca przewidział możliwość zorganizowania walnego zgromadzenia za pomocą porozumiewania się na odległość przy użyciu nowoczesnych technologii informatycznych. W artykule została zwrócona uwaga na problem niedostosowania regulaminów walnych zgromadzeń do nowych realiów oraz zasygnalizowane zostały problemy techniczne, z jakimi muszą zmierzyć się spółdzielnie w przeprowadzeniu e-walnego zgromadzenia, a tym samym przy podejmowaniu uchwał podczas walnego zgromadzenia.

Wprowadzenie

Analizując tytułowe zagadnienie można postawić cztery zasadnicze tezy, które znajdą rozwinięcie w niniejszym artykule:

1. stan epidemiczny dopuścił zastosowanie nowoczesnych technologii telegraficznych, telełączy oraz on-line podczas przebiegu walnego zgromadzenia;
2. nowe pojmowanie zasady bezpośredniego udziału członków spółdzielni uzależnione jest od zmian w dotychczasowych regulaminach walnych zgromadzeń;
3. zaskarżanie podjętych uchwał jest dopuszczalne w drodze powództwa o uchylenie uchwały sprzecznej z przepisami prawa;
4. sąd, oceniając ważność uchwał, będzie brał pod uwagę sposób wprowadzenia uchwał walnych zgromadzeń, dopuszczających przeprowadzenie przy zastosowaniu nowoczesnych technologii telegraficznych, telełączy oraz on-line.

Spółdzielnie są podmiotami o charakterze korporacyjnym, mającymi na celu osiąganie określonych ustawowo celów społecznych, zmierzających do ograniczenia zjawiska wykluczenia społecznego i finansowego H. Cioch, Prawo spółdzielcze, Warszawa 2011, s. 174. . W prawie spółdzielczym istnieje wiele rodzajów spółdzielni, m.in. rolne, mieszkaniowe czy spółdzielnie pracy. Spółdzielnie są organizacjami dobrowolnymi, dostępnymi dla wszystkich osób mogących skorzystać z ich świadczeń i gotowych wypełniać obowiązki związane z członkostwem, bez dyskryminowania płci, statusu społecznego, rasy, przekonań politycznych i religii. Dobrowolne członkostwo oparte jest na trzech regułach: „otwartych drzwi”, równouprawnienia członków, obowiązków członków wobec spółdzielni, jak również na obowiązujących spółdzielnie zasadach demokratyzmu, solidaryzmu, demokratycznej kontroli, partycypacji ekonomicznej, samorządności i niezależności.

Tym samym samorządność i niezależność jest realizowana w ramach narzuconych przez ustawodawcę form organizacyjnych, które musi mieć każda spółdzielnia. W ramach form organizacyjnych istnieje model trójpodziału ustawowych (obligatoryjnych) organów.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami obligatoryjnymi organami spółdzielni są:

1. walne zgromadzenie bądź zebranie przedstawicieli,
2. rada nadzorcza bądź komisja rewizyjna,
3. zarząd Z. Niedbała, Prawo spółdzielcze, Poznań 2001, s. 41. .

Instytucja walnego zgromadzenia, będącego najwyższym organem spółdzielni, jest wyrazem zasady samorządności spółdzielni. Wszyscy członkowie mają prawo brania udziału w walnym zgromadzeniu, a także mają prawo jednego głosu. Mogą zatem współdecydować w podejmowaniu najważniejszych dla spółdzielni decyzji Historia regulacji prawnych w Polsce w zakresie spółdzielczości jest dosyć rozwinięta, z tego względu, że istniało wiele ustaw, począwszy od ustawy z 29.10.1920 r. o spółdzielniach, Obwieszczenie Przewodniczącego Państwowej Komisji Planowania Gospodarczego z 20.05.1950 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy z 29.10.1920 r. o spółdzielniach (Dz.U. z 1950 r. nr 25 poz. 232), poprzez ustawę z 17.02.1961 r. o spółdzielniach i ich związkach (Dz.U. z 1961 r. nr 12 poz. 61) włącznie z aktualnie obowiązującą ustawą z 16.09.1982 r. – Prawo spółdzielcze (Dz.U. z 2020 r. poz. 275 ze zm.), dalej pr. spółdz. Co do zasady ustawodawca jest konsekwentny co do charakteru spółdzielni lub istnienia organów obligatoryjnych w każdej spółdzielni. .

Prawo głosu na walnym zgromadzeniu nie jest związane z wpłatami za udziały, lecz wiąże się z samym udziałem. To, że członek może żądać zwrotu wpłat dokonanych na udział dopiero po zatwierdzeniu sprawozdania finansowego za rok, w którym wystąpił z żądaniem ich zwrotu, nie ma znaczenia dla określenia jego prawa do głosu na walnym zgromadzeniu. Tym samym zostaje podniesione znaczenie tego organu do rangi najważniejszej w spółdzielni.

W literaturze przedmiotu można spotkać pogląd, z którym należy się zgodzić, że uczestnictwo w walnym zgromadzeniu jest prawem każdego członka, ale także jego obowiązkiem. Stałe i uporczywe uchylanie się od niego może być przyczyną wykluczenia danego członka M. Gersdorf, J. Ignatowicz, Prawo spółdzielcze. Komentarz, Warszawa 1985, s. 94. .

Zgodnie z art. 39 § 1 pr. spółdz., walne zgromadzenie powinno odbyć się co najmniej raz w roku, w terminie 6 miesięcy po upływie każdego roku obrachunkowego. Jeżeli walne zgromadzenie jest zwoływane z inicjatywy podmiotów wskazanych w art. 39 § 2 i 3 pr. spółdz., powinno się ono odbyć w terminie 6 tygodni od wniesienia stosownego żądania.

Te zapisy w prawie spółdzielczym istniały od wielu lat, przez długi czas nie były nowelizowane, tym samym przyjęły się w praktyce i zostały zakorzenione w funkcjonowaniu spółdzielni, dzięki czemu stały się zrozumiałe oraz jasne dla każdego prima facie czytającego ustawę i uregulowaną w niej problematykę.

Komplikacje pojawiają się wraz ze zmianami, na które spółdzielnie nie mają wpływu. Rozprzestrzeniająca się pandemia wirusa COVID-19 wywołana przez SARS-CoV-2 wpłynęła istotnie na sytuację społeczną, spółdzielczą, polityczną i gospodarczą na całym świecie. W Polsce w związku z wystąpieniem pandemii ogłoszono najpierw stan zagrożenia epidemicznego Na podstawie § 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 13.03.2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego (Dz.U. poz. 433). Stan ten obowiązywał od 14.03.2020 r. do 20.03.2020 r., a następnie stan epidemii Na mocy § 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 20.03.2020 r. w sprawie odwołania na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego (Dz.U. 2020 poz. 490). Stan ten obowiązuje od 20.03.2020 r. do odwołania. , co zmieniło fundamentalnie funkcjonowanie praktycznie wszystkich instytucji. Szczegółowe rozwiązania w odniesieniu do spółdzielni przewidziane zostały w pierwszej kolejności w ustawie z 2.03.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych Ustawa z 2.03.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. z 2020 r. poz. 374 ze zm.). . Ustawa ta została znowelizowana na mocy ustawy z 28.03.2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw Ustawa z 31.03.2020 r. o zmianie ustawy o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2020 r. poz. 568). . Ustawa ta wprowadziła istotne zmiany w zasadach zwoływania, odbywania posiedzeń i podejmowania uchwał przez zarząd, radę nadzorczą, walne zgromadzenie, które zastępuje radę nadzorczą w przypadku, o którym mowa w. art. 46a pr. spółdz., oraz zebrania grup członkowskich.

Przepis art. 35 pr. spółdz. został rozszerzony o § 4¹–4⁴, które dotyczą zwołania posiedzenia zarządu oraz rady nadzorczej na żądanie jednego z członków tych organów, podejmowania uchwał przez zarząd i radę nadzorczą na piśmie albo przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość. Nowe przepisy Prawa spółdzielczego stosuje się również do posiedzeń zarządu, rady nadzorczej, walnego zgromadzenia – które zastępuje radę nadzorczą na podstawie art. 46a pr. spółdz. oraz zebrania grup członkowskich zwołanych przed dniem wejścia w życie ustawy. Ustawa wprowadziła istotną regulację dotyczącą terminu odbycia się walnego zgromadzenia spółdzielni. Zgodnie z art. 90 ustawy zmieniającej, jeżeli ustawowy termin zwołania walnego zgromadzenia spółdzielni przypada w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii, trwającego w dniu wejścia w życie ustawy lub ogłoszonego bezpośrednio po okresie trwającym w dniu wejścia w życie ustawy, ulega on przedłużeniu o 6 tygodni od dnia odwołania tego stanu. Kolejna zmiana w Prawie spółdzielczym jest spowodowana tzw. tarczą 3. Ustawa z 14.05.2020 r. o zmianie niektórych ustaw w zakresie działań osłonowych w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz.U. poz. 855). , w której ustawodawca w art. 3 dokonał zmiany w ustawie – Prawo spółdzielcze, w której art. 35 § 3 otrzymuje brzmienie: „§ 3. Statut może przewidywać powołanie także innych organów niż wymienione w § 1, składających się z członków spółdzielni. W takim przypadku statut określa zakres uprawnień tych organów oraz zasady wyboru i odwoływania ich członków. Do zwoływania posiedzeń tych organów i warunków podejmowania przez nie uchwał przepisy § 4¹–4⁴ stosuje się odpowiednio”.

Dodatkowo, 14.03.2020 r. zaczęło obowiązywać rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie ogłoszenia w Polsce stanu epidemicznego w związku z koronawirusem SARS-CoV-2. Wprowadza ono m.in. zakaz zgromadzeń powyżej 50 osób, nakaz zamknięcia barów i restauracji, kin, teatrów, klubów, basenów, bibliotek, muzeów, a także ograniczenia w handlu w centrach handlowych.

Mowa tu o przepisie § 9 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 13.03.2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego. Na podstawie art. 46 ust. 2 i 4 ustawy z 5.12.2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi Obwieszczenie Marszałka Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej z 6.06.2019 r. w sprawie ogłoszenia jednolitego tekstu ustawy o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2020 r. poz. 374). , w okresie trwania stanu zagrożenia epidemicznego zakazuje się organizowania zgromadzeń w rozumieniu art. 3 ustawy – Prawo o zgromadzeniach Ustawa z 24.07.2015 r. – Prawo o zgromadzeniach (Dz.U. z 2019 r. poz. 631). . Zakazu zorganizowania zgromadzeń nie stosuje się w przypadku, gdy liczba uczestników zgromadzenia wynosi nie więcej niż 50 osób, wliczając w to organizatora i osoby działające w jego imieniu.

Oznacza to, że walne zgromadzenia, które liczą ponad 50 osób (licząc nie tylko członków mających prawo uczestniczenia w walnym zgromadzeniu, ale również całą obsługę tego wydarzenia), nie mogą odbyć się zgodnie z treścią wskazanego przepisu.

Tym samym ustawodawca ograniczył możliwość zorganizowania w tradycyjnej formie walnego zgromadzenia, gdyż stan epidemii nie ustępował – a co więcej – nasilał się wraz z przybywającą liczbą chorych na koronawirusa. Organizatorzy (zarządy spółdzielni) walnego zgromadzenia tym samym (zapewne) stanęli przed tym, jak postąpić z organizacją walnego zgromadzenia oraz jak zabezpieczyć bieżącą politykę spółdzielni, co wymaga przedyskutowania i podjęcia stosownych uchwał na walnym zgromadzeniu.

Słusznym rozwiązaniem zaproponowanym przez ustawodawcę było wydłużenie terminu na zwołanie walnego zgromadzenia, dzięki temu ucięto wszelkie spekulacje, sprowadzające się do naruszenia przepisów, co do terminu zwołania walnego zgromadzenia, które mogłyby stanowić podstawę powództwa o stwierdzenie nieważności uchwały w trybie art. 42 § 2 pr. spółdz. Uchwała podjęta przez walne zgromadzenie, zwołane po upływie 6 miesięcy, licząc od zakończenia roku obrachunkowego (art. 39 § 1 pr. spółdz.), może jednak zostać usunięta z obrotu prawnego tylko wówczas, gdy zostanie wykazane, że zwołanie walnego zgromadzenia z naruszeniem wskazanego terminu miało (lub mogło mieć) wpływ na treść uchwały Wyrok SN z 8.12.1998 r. (I CKN 243/98), LEX nr 35383. .

Wracając jednak do problemu „klucza” podejmowania uchwał i nieprzerwanego odwlekania zwołania walnego zgromadzenia, należy stwierdzić, że ustawodawca wyszedł w nowych przepisach znacząco naprzeciw dotychczasowemu pojmowaniu zasady osobistego udziału każdego członka w walnym zgromadzeniu i zastosowaniu tej zasady przy wykorzystaniu cyberrewolucji, jaka dokonała się od czasu powstawania regulacji Prawa spółdzielczego.

Zgodnie z nową ustawą z 16.04.2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 Ustawa z 16.04.2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz.U. z 2020 r. poz. 695), dalej Tarcza 2.0. , i jej przepisem art. 15, wprowadzono w Prawie spółdzielczym istotne zmiany.

W art. 36 pr. spółdz. dodaje się § 9–13 w brzmieniu:

„§ 9. Zarząd lub rada nadzorcza może zarządzić podjęcie określonej uchwały przez walne zgromadzenie na piśmie albo przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość.

§ 10. Uchwała walnego zgromadzenia może być podjęta, jeżeli wszyscy członkowie zostali zawiadomieni o głosowaniu na piśmie albo przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość. Uchwała może być również wynikiem głosów częściowo oddanych na piśmie lub przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość.

§ 11. Przy obliczaniu kworum uwzględnia się członków uczestniczących przez oddanie głosu na piśmie lub przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość.

§ 12. Głosowanie w trybie określonym w § 9–11 może być przeprowadzone niezależnie od postanowień statutu spółdzielni.

§ 13. Rozwiązania, o których mowa w § 9–12, stosuje się w czasie wprowadzenia stanu zagrożenia epidemicznego lub stanu epidemii, o których mowa w ustawie z 5.12.2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi”.

W art. 37 pr. spółdz. dodano § 5 w brzmieniu” „§ 5. Przepisy art. 36 § 10–12 stosuje się odpowiednio”.

W art. 40 pr. spółdz. dodano § 3 w brzmieniu: „§ 3. Zawiadomienia, o których mowa w § 1, albo zgłoszenia żądań, o których mowa w § 2, mogą zostać dokonane przy wykorzystaniu środków bezpośredniego porozumiewania się na odległość”.

W art. 46a pr. spółdz. dodano zdanie trzecie w brzmieniu: „Przepisy art. 35 § 4¹–5 stosuje się odpowiednio”, a w art. 59 § 1 pr. spółdz. dodano zdanie trzecie w brzmieniu: „Przepisy art. 35 § 4¹–5 stosuje się odpowiednio.

Zmiany zaproponowane przez ustawodawcę mają służyć przede wszystkim umożliwieniu uczestnictwa w podejmowaniu decyzji w sprawach spółdzielni przez osoby, które z przyczyn faktycznych (stan zdrowia, znaczna odległość miejsca zamieszkania od siedziby spółdzielni lub obawa spowodowana „koronawirusem”) nie mogą brać udziału w walnym zgromadzeniu osobiście. Zmiana ta ma stanowić również ważny krok na drodze ku uelastycznieniu regulacji dotyczących funkcjonowania spółdzielni.

To prowokuje i zachęca do poszukiwania alternatywnych możliwości zorganizowania walnego zgromadzenia, bez z góry określonego miejsca takiego zgromadzenia, jedynie ograniczając się do czasu, w jakim dniu i w jakich godzinach odbędzie się walne zgromadzenie.

E-walne zgromadzenie członków spółdzielni

Analizą zostaną objęte zalety i niedociągnięcia legislacyjne dotyczące przeprowadzenia walnego zgromadzenia w sposób zdalny jako e-walnego zgromadzenia za pomocą środków komunikacji elektronicznej (np. wideokonferencja) lub za pomocą innych środków łączności (np. telefonicznie) oraz dopuszczalność organizacji takiego walnego zgromadzenia.

Wykorzystanie technologii zdalnej (on-line) w trakcie pandemii choroby COVID-19 w Polsce ma wiele zalet. W jej zakres wchodzą nie tylko te technologie, które wiążą się tradycyjnie z zachowaniem przez członków związku ze spółdzielnią, w której są członkami, i istniejącym wpływem decyzyjnym tych członków na funkcjonowanie spółdzielni za pomocą nowoczesnych technologii, ale szczególnie technologie związane z prowadzeniem obrad walnego zgromadzenia on-line oraz specyficzną sytuacją wywołaną przez koronawirusa. Spośród ogólnych zalet, jakie ustawodawca proponuje, szczególnie przydatne obecnie są: zachowana bezpośredniość, elastyczność, kreatywność i prostota prowadzenia tych obrad, mimo sformalizowanego charakteru.

Do kolejnych zalet związanych z prowadzeniem obrad walnego zgromadzenia on-line, należy przede wszystkim zaliczyć brak konieczności osobistych i bezpośrednich spotkań, aktualnie znacząco ograniczanych kolejnymi rozporządzeniami Ministra Zdrowia. Głosowanie prowadzone przy pomocy urządzeń wyborczych, np. wyposażonych w ekrany dotykowe, umożliwia rezygnację z papierowych kart wyborczych, a co za tym idzie – niemalże natychmiastowe zliczanie głosów w pamięci operacyjnej komputera i przekazywanie ich do systemu zbierającego głosy, a tym samym zminimalizowanie rozprzestrzeniania się wirusa SARS-CoV-2. Głosowanie prowadzone przez Internet umożliwia oddanie głosu każdemu z każdej lokalizacji.

Prowadzenie walnego zgromadzenia przy użyciu Internetu może ograniczyć koszty związane z całą obsługą tego przedsięwzięcia. W takiej sytuacji nie jest konieczne poniesienie wydatków na wykupienie cateringu, wynajęcie pomieszczenia, w którym odbędzie się walne zgromadzenie. Prezydium walnego zgromadzenia będzie miało co prawda inną formę, ponieważ z przyczyn technicznych może nie udać się wybór przewodniczącego walnego zgromadzenia i pozostałych członków – co więcej, z racji wykorzystania technologii taki wybór członków może stać się zbyteczny – zgodnie ze statutem spółdzielni i regulaminami walnych zgromadzeń. W takim przypadku czuwanie nad prawidłowością prowadzenia obrad walnego zgromadzenia należy powierzyć zgodnie ze statutem spółdzielni przewodniczącemu rady nadzorczej lub innemu członkowi rady nadzorczej wykonującemu (w zastępstwie) funkcję przewodniczącego rady nadzorczej. Wtedy osoba prowadząca walne zgromadzenie może prowadzić obrady z domu.

Do zorganizowania e-walnego zgromadzenia konieczne jest natomiast posiadanie komputera podłączonego do Internetu i posiadanie włączonej kamery z mikrofonem, co jednak dziś nie wydaje się być szczególną barierą czy obciążeniem.

Jeśli chodzi natomiast o wady e-walnego zgromadzenia prowadzonego za pomocą środków porozumiewania się na odległość, to wskazać trzeba – w pierwszej kolejności – brak możliwości uzyskania korzyści płynących z bezpośredniego i osobistego kontaktu stron, co może mieć decydujące znaczenie dla rozwiązania zaistniałego między nimi konfliktu. Poza tym należy liczyć się z tym, co pominął ustawodawca, że może pojawić się problem z systemem liczenia głosów i przeprowadzaniem głosowania.

Prawo spółdzielcze w art. 35 § 4 pr. spółdz. mówi, że przy obliczaniu wymaganej większości głosów dla podjęcia uchwały uwzględnia się tylko głosy oddane za i przeciw uchwale Uchwała SN z 29.04.2011 r. (III CZP 111/10), LEX nr 785898. . Natomiast głosów „wstrzymujących się” w ogóle nie bierze się pod uwagę. Istnieją w tym zakresie orzeczenia, które wskazują, aby uznawać głosy wstrzymujące się, lecz nie jest to przedmiotem niniejszych analiz Wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z 10.01.2014 r. (I ACa 1312/13), LEX nr 1422480. . Prawo spółdzielcze, co do zasady, wyraża aprobatę dla głosowań jawnych. W tej materii doprecyzowanie oddane jest do dookreślenia statutom spółdzielni oraz regulaminom walnych zgromadzeń, czy te głosowania odbywają się poprzez naciśnięcie przycisku na komputerze lub urządzeniu „pilocie”.

Pojawia się niespodziewany problem ważności uchwał podjętych za pomocą komputera lub pilota, jeżeli statut i regulamin walnych zgromadzeń tego nie przewidywały w ramach tradycyjnego walnego zgromadzenia. Dla odbycia zgromadzenia w sposób zdalny konieczne będzie uchwalenie regulaminu wskazującego zasady udziału w zdalnym zgromadzeniu. Regulamin nie może określać wymogów i ograniczeń innych niż takie, które będą niezbędne dla identyfikacji członków obecnych w obradach e-walnego zgromadzenia oraz zapewnienia bezpieczeństwa komunikacji zdalnej. Regulamin walnych zgromadzeń w swoich zapisach musi gwarantować zapewnienie dwustronnej komunikacji w czasie rzeczywistym wszystkich osób uczestniczących w walnym zgromadzeniu, w toku obrad którego członkowie spółdzielni mogą się wypowiadać, powinien zapewniać wykonywanie osobiście lub przez pełnomocnika prawa głosu w toku walnego zgromadzenia oraz to, że transmisja obrad walnego zgromadzenia odbywa się w czasie rzeczywistym.

Regulamin opracowany – z racji tego, że spółdzielnie wcześniej nie mogły zdalnie obradować – powinien zostać uchwalony w sposób tradycyjny. Konieczne będzie odbycie chociaż na chwilę walnego zgromadzenia poprzez pojawienie się osobiście członków w wyznaczonym miejscu (ale z racji zachowania odległości od siebie 2 m – w kilku różnych salach) i o określonym czasie w celu przegłosowania nowego regulaminu. Na mocy lex specialis w uchwale zmieniającej regulamin, z uwagi na zaistniałą sytuację pandemiczną, dopuścić należy skrócenie vacatio legis takiej uchwały i wprowadzenie zapisu, że obowiązuje z chwilą uchwalenia przez walne zgromadzenie.

Należy podkreślić, że nie jest możliwe odbycie e-walnego zgromadzenia bez uchwały podjętej zgodnie z przyjętym (aktualnie obowiązującym) statutem i obowiązującą wymaganą większością głosów dla tego typu uchwał, wyrażającą zgodę na wprowadzenie w treści regulaminu rozdziału dot. e-walnych zgromadzeń.

Przyczyną tego jest aktualny stan prawny, który zawiera luki prawne. Legislacja nie nadąża za zmieniającą się szybko sytuacją, odpowiednie organy nie są wyposażone w instrumenty ustawowe do uchwalenia w trybie nadzwyczajnym uchwał legalizujących głosowanie przy użyciu urządzeń, a nie poprzez tradycyjne podniesienie ręki.

Ustawodawca w dalszym ciągu popełnia błąd poprzez nieokreślenie w Tarczy 2.0 i Tarczy 3.0, ani innych rozporządzeniach, przyznania specjalnej kompetencji innemu organowi w spółdzielni, aby w przypadku trudności z zebraniem tradycyjnego walnego zgromadzenia, mógł „nadać” tymczasowy regulamin e-walnego zgromadzenia. Podobnie ustawodawca lakonicznie traktuje problem zdalnych procedur weryfikacji dokumentów uprawniających członka do udziału w walnym zgromadzeniu oraz dokumentów potwierdzających umocowanie pełnomocników członków spółdzielni. Tym samym można w ostateczności przyjąć, że proces weryfikacji dokumentów, zarówno w formie papierowej, jak i elektronicznej, powinien odbywać się tak, jak przewidują to obecnie znane procedury weryfikacji, tj. przez załączenie skanów dokumentów do systemu obsługującego e-walne zgromadzenie lub przesłanie ich bezpośrednio na adres e-mail wskazany przez zarząd spółdzielni, albo nadanie pocztą tradycyjną w takim czasie, aby dotarły do spółdzielni przed dniem walnego zgromadzenia – co ma istotne znaczenie dla ważności uchwał organów spółdzielni.

Pamiętać należy, że uchwały organów spółdzielni, które powodują skutki cywilnoprawne, podlegają – jako czynności prawne – odpowiednim przepisom Kodeksu cywilnego Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2019 r. poz. 93 ze zm.), dalej k.c. . Jest to istniejąca na gruncie art. 60 k.c. możliwość wyrażenia woli przez każde zachowanie osoby, która ujawniła swoją wolę w sposób dostateczny (per facta concludentia), która jest wyłączona, gdy przepisy prawa wymagają dla oświadczenia woli zachowania określonej formy, wyrażenia jej w określony sposób. Przepis ten może znaleźć zastosowanie do oświadczeń woli składanych przez spółdzielnię w stosunkach zewnętrznych, o ile ich skuteczność nie będzie zależała od zachowania szczególnej formy Wyrok SN z 16.05.2002 r. (IV CKN 1062/00), LEX nr 327933. .

Problem przeprowadzenia głosowania tajnego w kwestiach osobowych

Wydaje się jednak, że najbardziej zagorzałym przeciwnikiem e-walnego zgromadzenia w spółdzielni będzie legislacja. Ustawa – Prawo spółdzielcze pozostawia postanowieniom statutów spółdzielni jednoznaczne rozstrzygnięcie, czy wyboru członków zarządu dokonuje walne zgromadzenie – zebranie przedstawicieli, czy też rada nadzorcza (art. 49 § 2 pr. spółdz.) R. Bierzanek, Prawo spółdzielcze w zarysie, Warszawa 1989, s. 213. . Statutowe wskazanie na jeden z tych organów przesądza zarazem o jego kompetencji do odwoływania członków zarządu. Brak było dotychczasowo podobnych przepisów w stosunku do trybu głosowania. W tym zakresie Prawo spółdzielcze precyzyjnie określało, jakie uchwały mają zapaść w konkretnym trybie głosowania. Dlatego Prawo spółdzielcze zna dwa tryby głosowania – jawne i tajne.

Tajność głosowania polega na podejmowaniu uchwał w taki sposób, aby treść samego aktu głosowania osoby uprawnionej nie mogła być znana innym uczestnikom zgromadzenia. Tajność ma zapewnić, że nie będziemy wiedzieć, jak głosowali poszczególni spółdzielcy. Temu służy zorganizowanie odpowiednich warunków głosowania, które mają zagwarantować tajność procesu decyzyjnego wyborcy, czyli zapewnić możliwości anonimowego oddania głosu. W miarę możliwości głosy powinny być oddane w odosobnieniu (rozwiązaniem modelowym jest wydzielenie odosobnionego miejsca do oddania głosu), na kartach do głosowania wrzucanych następnie do jednej urny Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 21.06.2012 r. (I ACa 296/12), LEX nr 1217624. . E-wybory podczas e-walnego zgromadzenia nie dają możliwości kontroli, czy wybory są bezpośrednie i tajne, jeśli nie możemy na własne oczy zobaczyć wyborcy oddającego głos do urny oraz nie widzimy, czy członek oddający głos samodzielnie podejmuje decyzję, nad czym czuwa prezydium walnego zgromadzenia i właściwa powołana ku temu komisja. Natomiast zorganizowanie wyborów korespondencyjnych również nie daje takiej pewności, a tylko wydłuża przebieg walnego zgromadzenia.

W kwestii wyborów do organów spółdzielni obowiązują trzy reguły ogólne, od których nie ma w dalszym ciągu wyjątku, a mianowicie:

1. wybory takie są dokonywane w głosowaniu tajnym;
2. liczba kandydatów, spośród których dokonuje się wyboru, jest nieograniczona;
3. odwołanie członka organu spółdzielni może nastąpić tylko w głosowaniu tajnym.

Regulacja prawna zawarta w art. 35 § 4 pr. spółdz. ma charakter ogólny i odnosi się do wszystkich organów spółdzielni.

Wybór lub odwołanie członka organu spółdzielni wymaga przeprowadzenia tajnego głosowania i uczynienia o tym wzmianki w protokole z obrad.

Naruszenie przy podejmowaniu uchwały o wyborze członka organu spółdzielni przewidzianej w art. 35 § 2 pr. spółdz. zasady tajności wyborów z reguły ma wpływ na treść uchwały, jest zatem wystarczające do jej skutecznego zaskarżenia na podstawie art. 42 § 3 pr. spółdz. Wyrok SN z 9.11.2016 r. (II CSK 21/16), LEX nr 2166377.

Przyjmuje się, że nie stanowi naruszenia zasady tajności głosowania uzyskanie post factum informacji o częściowych wynikach wyborów, np. gdy walne zgromadzenie zostało podzielone na części, a po zakończeniu głosowania pierwszej części przewodniczący komisji mandatowo-skrutacyjnej ogłosi wyniki tego częściowego głosowania, podając, ile głosów zdobył każdy z kandydatów do rady nadzorczej Wyrok Sądu Apelacyjnego w Białymstoku z 21.06.2012 r. (I ACa 296/12), LEX nr 1217624. .

Wyrok z 9.11.2016 r. stanowi przełomową wypowiedź Sądu Najwyższego, która w realiach, jakich organy spółdzielni zostały pozostawione, nabierze nowego wydźwięku. Stanowisko przedstawione w wyroku poddaje pod rozwagę konsekwencje naruszenia wymogów tajności głosowania przy podejmowaniu uchwał przez walne zgromadzenie spółdzielni (zgromadzenie przedstawicieli), w szczególności w odniesieniu do spraw osobowych Wyrok SN z 20.05.1988 r. (II CR 119/88), LEX nr 3454; wyrok SN z 26.05.1999 r. (III CKN 261/98), LEX nr 37301; wyrok SN z 22.04.2016 r. (II CSK 441/15), LEX nr 2022543. . Przełomowe orzeczenie sprzed kilku lat jest pierwszą wypowiedzią Sądu Najwyższego odwołującą się do tej problematyki na tle zagadnień dotyczących funkcjonowania spółdzielni.

Prezentowane orzeczenie odwołuje się do rzadko występującej w spółdzielniach praktyki posługiwania się aparaturą elektroniczną przy przeprowadzaniu aktu głosowania podczas walnego zgromadzenia spółdzielni. Ze względu na znaczącą liczbę osób uczestniczących w zgromadzeniu przez wykorzystanie aparatury elektronicznej dąży się bowiem do zmniejszenia trudności praktycznych związanych z oddaniem głosów oraz ich liczeniem. Pozwala to na przyspieszenie przebiegu walnego zgromadzenia, a przede wszystkim uniknięcie niejasności przy liczeniu głosów, które mogą się ujawnić przy zastosowaniu innych sposobów głosowania.

Przekładając to na obecny stan epidemiczny, należy stwierdzić, że to orzeczenie daje możliwość odstąpienia już od fizycznego uczestniczenia w głosowaniach w ramach jednego pomieszczenia i oddawania głosów w głosowaniu tajnym. Ale w praktyce nadal nie rozwiązuje to problemu tajności głosowania przy użyciu urządzenia elektronicznego podczas głosowań tajnych, gdyż brak jest odpowiednich zapisów w statutach spółdzielni i regulaminach walnych zgromadzeń.

W tej sytuacji tradycyjne walne zgromadzenie musi zaproponować istotne rozwiązania w celu uniknięcia problemu prawnego związanego z określeniem konsekwencji naruszenia tajności głosowania m.in. przy sprawach osobowych. Zatem spółdzielnie muszą opracować informatyczne platformy, które za pomocą aparatury elektronicznej uniemożliwią identyfikację osoby głosującej oraz sposobu, w jaki oddała ona głos. Niezagwarantowanie tajności głosowania będzie naruszało ustawę i statut i może takie głosowanie zostać zaskarżone i w konsekwencji unieważnione.

Naruszenie wymogów statutowych dotyczących zapewnienia tajności należy kwalifikować jako uchybienie formalne. W orzecznictwie traktowane jest to jednak jako szczególny przypadek naruszenia wymogów proceduralnych. Wprawdzie nie neguje on konieczności wywiedzenia przy tego typu naruszeniu proceduralnym jego wpływu na treść uchwały, jednak wskazuje, że uchybienie wymogowi tajności głosowania przekłada się zasadniczo na treść uchwały, której takie głosowanie dotyczyło. Uzasadnienie dla takiego podejścia Sądu Najwyższego wynika stąd, że należy zapewnić tajność głosowania (przede wszystkim w sprawach osobowych), gdyż jest to istotnym elementem ustrojowym dla funkcjonowania korporacyjnych osób prawnych. Służy on zachowaniu swobody wyrażania swojej woli przez podmioty tworzące ich strukturę korporacyjną. Właśnie ze względu na te odniesienia, które – w swojej istocie – stanowią wyraz zapewnienia rzeczywistego oddziaływania substratu osobowego na funkcjonowanie korporacyjnej osoby prawnej, należy w jego ocenie przyjmować, że naruszenie wymogu tajności głosowania, co do zasady, ma istotne znaczenie dla uchwały I. Gajewska, R.L. Kwaśnicki, Wybór przewodniczącego organów uchwałodawczych spółek kapitałowych, „Prawo Spółek” 2005/1, s. 20. .

Uniknięcie zarzutu nieważności danej uchwały podjętej w głosowaniu tajnym uzależnione będzie od uchwalonego regulaminu i zapisów dotyczących wręczenia uczestnikom zgromadzenia tzw. klucza, na którym zakodowano członków spółdzielni, gdzie każdemu członkowi przypada jeden głos. Następnie uczestnikom spółdzielni powinno się rozdać czytniki, które na zasadzie karty bankomatowej uaktywniałyby się po włożeniu lub przyłożeniu klucza do urządzenia, przekazującego drogą radiową odpowiedni impuls do centralnego rejestratora, co byłoby aktem głosowania. Inna technika polega na rozdysponowaniu wśród uczestników kart magnetycznych z odpowiednio zakodowaną liczbą głosów. Ewentualnie rozważyć można poszukanie tańszej wersji, poprzez generowanie indywidualnych kodów dla wszystkich członków mogących brać udział w walnym zgromadzeniu i wysłanie na elektroniczną skrzynkę pocztową linku z anonimową ankietą zawierającą określone pytanie.

Powództwo o uchylenie uchwały sprzecznej z przepisami prawa

W przypadku uchwał walnych zgromadzeń spółdzielni podjętych on-line, ustawodawca nie zmienił przepisów w zakresie podważania istnienia uchwał, tym samym w dalszym ciągu, w zależności od rodzaju wadliwości uchwały walnego zgromadzenia, przepisy dotyczące zaskarżania uchwał tradycyjnych walnych zgromadzeń, również znajdują swoje uzasadnienie w podważaniu tych podjętych w sposób zdalny w ramach e-walnego zgromadzenia. Tym samym ustawodawca nie zakwestionował w żaden sposób możliwości zaskarżenia każdej uchwały walnego zgromadzenia bez względu na jej treść i charakter.

W dalszym ciągu kwestionowanie uchwał e-walnego zgromadzenia możliwe jest tylko w ramach drogi sądowej za pomocą trzech różnych powództw: o stwierdzenie nieważności uchwały, o uchylenie uchwały oraz o ustalenie nieistnienia uchwały. Każde z tych powództw, dla swej skuteczności, wymaga spełnienia odmiennych przesłanek, a zatem również przytoczenia całkowicie odmiennych okoliczności faktycznych uzasadniających żądanie, przy czym okoliczności te nawet częściowo wzajemnie się wykluczają.

Żądanie stwierdzenia nieważności uchwały znajduje swoje uzasadnienie w przypadku sprzeczności uchwały z ustawą. Sprzeczność może mieć miejsce, gdy uchwała narusza przepisy prawa materialnego lub doszło do uchybień formalnych dotyczących warunków i trybu podejmowania uchwały. Wadliwość formalna uchwały może skutkować stwierdzeniem nieważności w sytuacji, gdy mogła mieć istotny wpływ na treść uchwały.

Z kolei w przypadku powództwa o uchylenie uchwały jest to sprzeczność z postanowieniami statutu bądź dobrymi obyczajami lub godzenie w interesy spółdzielni albo pokrzywdzenie członka spółdzielni. Podobnie jak w sytuacji sprzeczności uchwały z ustawą, może zaistnieć sprzeczność z zapisami statutu, jak również i brakiem takich zapisów. W takiej sytuacji treść uchwały zostanie uchwalona w wadliwym procesie jej podejmowania.

W takiej sytuacji osoba zainteresowana musi wykazać zarzuty merytoryczne odnoszące się do treści uchwały, jak i warunki formalne dotyczące warunków i trybu podjęcia uchwały Wyrok SN z 10.04.2013 r. (IV CSK 582/12), LEX nr 1331356. . Uchybienie natury proceduralnej daje podstawy do kwestionowania ważności uchwał, jeżeli miało wpływ na treść i wynik głosowania Wyrok SN z 26.03.2009 r. (I CSK 253/09), LEX nr 1615154; wyrok SN z 8.12.1998 r. (I CKN 243/98), LEX nr 35383. .

Zaskarżenie uchwały walnego zgromadzenia jest możliwe za pomocą powództwa o ustalenie nieistnienia uchwały, gdy wystąpiły rażące uchybienia w zwołaniu e-walnego zgromadzenia, w procesie podejmowania uchwały lub procedowania e-walnego zgromadzenia Wyrok SN z 22.10.2014 r. (II CSK 17/14), LEX nr 1621326. . Podstawą procesową powództwa o ustalenie jest art. 189 Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2019 r. poz. 1460 ze zm.), dalej k.p.c. , który stanowi, że powód może żądać ustalenia przez sąd istnienia lub nieistnienia stosunku prawnego lub prawa, gdy ma w tym interes prawny. Interes prawny, jako przesłanka materialnoprawna powództwa o ustalenie, jest badany przez sąd z urzędu na każdym etapie postępowania. Jego brak decyduje o oddaleniu takiego powództwa. O interesie prawnym w rozumieniu art. 189 k.p.c. można mówić wówczas, gdy występuje stan niepewności co do istnienia prawa lub stosunku prawnego, a wynik postępowania doprowadzi do usunięcia tej niejasności i zapewni powodowi ochronę jego prawnie chronionych interesów, definitywnie kończąc trwający spór albo prewencyjnie zapobiegając powstaniu takiego sporu w przyszłości. W grę wchodzi przy tym sytuacja, gdy powód może uczynić zadość potrzebie ochrony swej sfery prawnej przez samo ustalenie istnienia bądź nieistnienia prawa lub stosunku prawnego. W doktrynie oraz orzeczeniach Sądu Najwyższego dopuszcza się możliwość żądania na podstawie art. 189 k.p.c. ustalenia faktu prawotwórczego. Określony fakt nosi cechy prawotwórcze, jeżeli jego ustalenie w istocie zmierza do ustalenia prawa lub stosunku prawnegoOrzeczenie SN z 8.10.1952 r. (C 1514/52), „Państwo i Prawo” 1953/8–9, s. 369; orzeczenie SN z 11.09.1953 r. (I C 581/53), OSN 1954/3, s. 65. .

Zgodnie z wyrokiem Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 29.06.2015 r. Wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 29.06.2015 r. (I ACa 299/15), LEX nr 1771309. w sprawie o stwierdzenie nieważności lub uchylenia uchwały walnego zgromadzenia członków spółdzielni opartej na regulacji art. 42 § 2 i 3 ustawy – Prawo spółdzielcze, to na stronie kwestionującej uchwałę spoczywa obowiązek udowodnienia istnienia przesłanek w przepisach tam wymienionych, a uzasadniających zaskarżenie uchwały. Jeżeli zatem zarzuca ona, że dana uchwała jest nieważna, bo jest sprzeczna z ustawą, albo należy ją uchylić, jako sprzeczną z postanowieniami statutu bądź dobrymi obyczajami lub godzącą w interesy spółdzielni, albo mającą na celu pokrzywdzenie jej członka, to powinna ową sprzeczność udowodnić.

Przy zaskarżaniu uchwały e-walnego zgromadzenia, tak samo jak przy zaskarżaniu podjętych w sposób tradycyjny uchwał walnego zgromadzenia do sądu, konieczne jest dokonanie wyboru właściwego powództwa. Sąd rozpoznający sprawę jest związany zgłoszonym żądaniem. Dopuścić należy powództwa oparte o żądania ewentualne, np. o uchylenie uchwały, a w razie nieuwzględnienia powództwa w tym zakresie – o ustalenie nieistnienia uchwały.

Prima facie w przypadku e-walnych zgromadzeń, w związku z nową okolicznością, brakiem właściwych regulacji w statutach spółdzielni i regulaminach walnych zgromadzeń, takim powództwem może być powództwo o uchylenie uchwały.

Spółdzielnie jednak muszą być przygotowane, że mogą pojawić się również powództwa, które będą miały na celu podważenie istnienia uchwał mających bezpośredni wpływ na istnienie organu spółdzielni. Taka sytuacja może mieć miejsce w przypadku uchwały w przedmiocie zatwierdzenia lub odmowy zatwierdzenia sprawozdania rady nadzorczej, lub analogicznie rocznego sprawozdania zarządu spółdzielni Uchwała SN z 19.03.1996 r. (III CZP 20/96), LEX nr 24699. . W takiej sytuacji, w przypadku stwierdzenia nieważności danej uchwały mającej wpływ na istnienie organu, to zgodnie z art. 42–42¹ k.c., jeżeli spółdzielnia nie może być reprezentowana lub prowadzić swoich spraw ze względu na brak organu (rady nadzorczej lub zarządu), albo brak w składzie organu uprawnionego do jej reprezentowania, wówczas sąd ustanawia dla niej kuratora.

Kurator podlega nadzorowi sądu, który go ustanowił. Do czasu powołania albo uzupełnienia składu organu, albo ustanowienia likwidatora, kurator reprezentuje osobę prawną oraz prowadzi jej sprawy w granicach określonych w zaświadczeniu sądu. Kurator niezwłocznie podejmuje czynności zmierzające do powołania albo uzupełnienia składu organu spółdzielni uprawnionego do jej reprezentowania, a w razie potrzeby – do jej likwidacji. Dlatego ważne jest, aby spółdzielnie zwróciły większą uwagę na właściwe wprowadzenie zmian w statucie i regulaminie walnych zgromadzeń.

Wnioski

Konkludując powyższe treści należy stwierdzić, że pandemia COVID-19 w Polsce ma miejsce w niezwykle istotnym dla spółdzielni okresie, gdy odbywają się walne zgromadzenia. Walne zgromadzenie powinno być niezakłócone i powinno odbyć się przy maksymalnym zapewnieniu bezpieczeństwa członków spółdzielni, a także równego dostępu wszystkich członków do uczestnictwa w nim. Ustawy i rozporządzenia będące aktualnie w obiegu prawnym umożliwiają spółdzielniom przeprowadzanie tzw. e-walnych zgromadzeń przy wykorzystaniu środków komunikacji elektronicznej (on-line).

Prawo spółdzielcze przez lata istnienia regulacji zachowywało swoją autonomiczność i nie było dostosowywane do zmieniających się realiów i coraz bardziej powszechnej techniki, które umożliwiają odstąpienie od tradycyjnej formy organizowania walnych zgromadzeń i podejmowanych podczas nich uchwał.

Ustawodawca w sposób lekkomyślny wprowadził zmiany w prawie spółdzielczym, które radykalnie zmieniają dotychczasowy pogląd na walne zgromadzenie. Od początku spółdzielczości w Polsce walne zgromadzenia i uchwały podejmowane były w sposób tradycyjny poprzez podniesienie ręki. Niewiele spółdzielni korzystało przed pojawieniem się wirusa SARS-CoV-2 z elektronicznych urządzeń zliczających głosy, tzw. maszynek do oddawania głosów. Wynikało to z założenia osobistego udziału członków w walnych zgromadzeniach. Tym samym przed pojawieniem się epidemii nie było potrzeby wprowadzania w regulaminach walnych zgromadzeń odpowiednich przepisów dających możliwość spółdzielni na przeprowadzenie obrad walnego zgromadzenia w sposób zdalny. Dopiero teraz, gdy „koronawirus” wymógł zmiany w zakresie organizowania walnych zgromadzeń, kolejnym problemem, poza legislacją, może być mentalność członków spółdzielni i istniejące po ich stronie obawy dotyczące sprawności takiej formy zgromadzeń. Dlatego warto rekomendować zorganizowanie próbnego walnego zgromadzenia w celu sprawdzenia sprzętów oraz zachęcenia członków spółdzielni do nowej formuły organizacji walnych zgromadzeń.

Bolączką e-walnego zgromadzenia dla spółdzielni mogą być wybory do organów spółdzielni, które przewidują głosowanie tajne. Spółdzielnie mogą mierzyć się z problemami natury technicznej dotyczącymi m.in. realizacji transmisji, zdalnej weryfikacji dokumentów, zorganizowania głosowania zdalnego czy sposobu protokołowania.

E-walne zgromadzenia w spółdzielniach, pomimo istniejących wątpliwości i obaw – są przyszłością. Przemawia za tym duża liczba zalet, m.in. zachowana bezpośredniość, elastyczność, kreatywność rozwiązań, prostota prowadzenia obrad, mimo sformalizowanego charakteru całego walnego zgromadzenia, i znacznie niższe koszty organizacji całego przedsięwzięcia.

Spółdzielnie (zarząd) w miarę możliwości powinny przygotować członków do tego sposobu obradowania. Aby podnieść świadomość członków w tym zakresie, powinny opracować poglądowe materiały instruktażowe (np. informatory), wdrażać e-spotkania, przeprowadzać próbne e-walne zgromadzenia oraz powszechnie komunikować się z członkami, wykorzystując e-technologie.