C elem niniejszej publikacji jest omówienie zmian, jakie nastąpiły w zakresie pomocy prawnej z urzędu w wyniku wejścia w życie ustawy z 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 7, poz. 45).

Uwagi wstępne

Do 19 kwietnia 2010 r. (czyli wejścia w życie omawianej nowelizacji) ustawodawca stawiał dwa istotne wymogi w kwestii ustanowienia pełnomocnika z urzędu:

1. ustanowienie adwokata (radcy prawnego) możliwe jest jedynie na rzecz strony zwolnionej od kosztów w całości lub w części. Bez znaczenia były źródło i zakres tego zwolnienia, podstawa zwolnienia (ustawa lub orzeczenie sądu) oraz zakres zwolnienia (zwolnienie częściowe czy całkowite) (patrz art. 100 § 2 i 101 § 1 ustawy z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnychUstawa z 28 lipca 2005 r. o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (Dz.U. z 2005 r. nr 167, poz. 1398 z późn. zm.), cytowana dalej jako ustawa o kosztach. ),
2. swobodna (lecz nie dowolna) ocena sądu co do istnienia potrzeby udziału w sprawie adwokata lub radcy prawnego (poprzednie brzmienie art. 117 § 4 k.p.c.). Wymóg ten jest wciąż aktualny, ponieważ ustawodawca postanowił zachować go w obecnie obowiązującym art. 117 § 5 k.p.c., zgodnie z którym sąd uwzględni wniosek o ustanowienie pełnomocnika, jeżeli jego udział w sprawie uzna za potrzebny. Potrzeba udziału pełnomocnika w sprawie ma miejsce, gdy strona wykazuje nieporadność w prowadzeniu swojej sprawy lub gdy sprawa jest skomplikowana pod względem prawnym lub faktycznym albo strona jest pozbawiona wolności.A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2010, s. 233.

Przesłanka „zwolnienia przez sąd od kosztów sądowych w całości lub części” jako warunek ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu została uznana wyrokiem Trybunału Konstytucyjnego za niezgodną z art. 45 ust. 1 oraz art. 77 ust. 2 i art. 32 ust. 1 Konstytucji RP.Wyrok TK z 16 czerwca 2008 r., P 37/07 (Dz.U. z 2008 r. nr 110, poz. 706). Wyrok w tym zakresie wszedł w życie 26 czerwca 2008 r. Jak podkreślono w uzasadnieniu wyroku TK, fundamentalną gwarancją rzeczywistego prawa do sądu (access to justice) jest prawo do uzyskania nieodpłatnej lub częściowo odpłatnej pomocy prawnej. Trybunał powołał się na zalecenie Komitetu Ministrów Rady Europy nr R(93)1,Zalecenie nr R(93)1 z 8 stycznia 1993 r. Komitetu Ministrów Rady Europy odnoszące się do efektywnego dostępu do prawa i sprawiedliwości dla najuboższych. w którym nakazuje się rządom państw członkowskich ułatwianie osobom ubogim dostępu do ochrony prawnej między innymi przez pokrywanie kosztów doradztwa prawnego. Zasygnalizowano również w wyroku TK, że w celu realizacji prawa do sprawiedliwego rozpatrzenia sprawy przez sąd (art. 45 ust. 1 Konstytucji RP) istotna jest pomoc państwa dla strony, która nie jest w stanie ponieść kosztów profesjonalnej pomocy prawnej. Bez względu bowiem na pozycję społeczną wszyscy są wobec prawa równi (art. 32 ust. 1 Konstytucji RP). Dyskryminacją jest niejednolite traktowanie stron z powodu ich różnych zasobów majątkowych, a z poprzedniej treści art. 117 § 1 k.p.c. wynikało „zróżnicowanie adresatów normy w zakresie dostępu do pomocy prawnej z urzędu”.Uzasadnienie do wyroku TK z 16 czerwca 2008 r., P 37/07. Odnosząc powyższe do funkcji profesjonalnych pełnomocników, w szczególności adwokatury, należy podkreślić gwarancję konstytucyjnej zasady równości wszystkich wobec prawa poprzez „zapewnienie każdemu fachowej i rzetelnej pomocy w zabezpieczeniu lub dochodzeniu praw i prawnie chronionych interesów”.S. Włodyka, Ustrój organów ochrony prawnej, Warszawa 1975, s. 287.

Istotne w wyroku TK jest ograniczenie konstytucyjnego prawa do sądu w zakresie dostępu do pomocy prawnej z urzędu osób ubogich – w sytuacji gdy nie są one w toku procesu obciążone obowiązkiem ponoszenia kosztów sądowych. Koszty sądowe w rozumieniu art. 2 ust. 1 ustawy o kosztach to tylko opłaty i wydatki. Natomiast w ramach pojęcia kosztów procesu (art. 98 § 3 k.p.c.) mieści się wynagrodzenie adwokackie. Trybunał Konstytucyjny w wyroku z 16 czerwca 2008 r. na uzasadnienie swego stanowiska podał przykładowo sytuację: gdy strona wnosi odpowiedź na pozew lub pozwany składa sprzeciw od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym, a dokonywane przez nich czynności nie wiążą się z wydatkami. Jako że wyżej wymienione czynności nie stanowią opłat czy wydatków będących kosztami sądowymi, wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych podlegał oddaleniu. Tym samym, pomimo że strona w rzeczywistości nie posiadała własnych funduszy na skorzystanie z pomocy prawnej „z wyboru” bez uszczerbku koniecznego utrzymania siebie i rodziny, sąd odmawiał prawa do korzystania z pomocy prawnej z urzędu.Uzasadnienie do wyroku TK z 16 czerwca 2008 r., P 37/07.

Następstwem wejścia w życie wyroku Trybunału Konstytucyjnego z 16 czerwca 2008 r. było opracowanie dwóch projektów ustaw: senackiego oraz rządowego,Projekt Senatu o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego, druk nr 1763; projekt Ministerstwa Sprawiedliwości o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw, druk nr 1925. Projekty ustaw zawarte w drukach nr 1763 oraz 1925 rozpatrywane były wspólnie, dostępne na http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/wgdruku/1925. dotyczących m.in. zmian przepisów k.p.c. Oba projekty stawiały sobie za cel dostosowanie systemu prawnego do skutków ww. wyroku, na podstawie art. 190 ust. 1 Konstytucji RP, stanowiącego, że orzeczenia TK mają moc powszechnie obowiązującą i są ostateczne.

Drugi projekt, przygotowany przez Ministerstwo Sprawiedliwości, został przyjęty (po drobnych zmianach) i wszedł w życie 19 kwietnia 2010 r. W uzasadnieniu projektu zawarto zastrzeżenie, że zamierzeniem projektu w części dotyczącej pomocy prawnej z urzędu było dążenie m.in. do „uniezależnienia możliwości domagania się przez stronę ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu od uprzedniego uzyskania zwolnienia od kosztów sądowych”. Postawiono sobie za cel również „uregulowanie trybu i konsekwencji odmowy sporządzenia skargi kasacyjnej przez ustanowionego adwokata lub radcę prawnego” oraz „uregulowanie wpływu wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego na bieg terminu do złożenia środka zaskarżenia w sytuacji, w której w postępowaniu wywołanym wniesieniem środka zaskarżenia obowiązuje obligatoryjne zastępstwo adwokatów lub radców prawnych (art. 87¹ k.p.c.)”.Projekt ustawy nie miał na celu jedynie zmian powiązanych z pomocą prawną z urzędu.

Zmiany w ustanowieniu pełnomocnika z urzędu

Na skutek wejścia w życie ustawy z 17 grudnia 2009 r. poważnej zmianie uległ katalog osób uprawnionych do domagania się od sądu ustanowienia profesjonalnego pełnomocnika z urzędu. Najistotniejsze zmiany zawarto w treści art. 117 k.p.c. Ustawodawca postanowił zachować prawo zgłoszenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego dla strony zwolnionej od kosztów sądowych, dodając to samo uprawnienie stronie niezwolnionej przez sąd od kosztów sądowych (art. 117 § 2 k.p.c.). W obu wypadkach strony mogą domagać się zwolnienia od kosztów sądowych czy ustanowienia pełnomocnika z urzędu, składając oświadczenie, z którego wynika, że nie są w stanie ponieść kosztów wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego (kosztów sądowych) bez uszczerbku utrzymania koniecznego dla siebie i rodziny (patrz art. 102 ustawy o kosztach). Zmiana ta miała na celu ujednolicenie obu regulacji. W wypadku osób prawnych lub innych jednostek organizacyjnych, którym ustawa przyznaje zdolność sądową, ustanowiono wymóg wykazania braku dostatecznych środków na poniesienie wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego (art. 117 § 3 k.p.c.). Obowiązek złożenia oświadczenia majątkowego przez osobę fizyczną lub wskazanie przez osobę prawną nieposiadania dostatecznych środków na pokrycie wynagrodzenia adwokata lub radcy prawnego jest elementem formalnym wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Niezałączenie powyższych informacji jest równoznaczne z brakiem wniosku, który może zostać uzupełniony w trybie art. 130 k.p.c.M. Sorysz, Ustanowienie dla strony pełnomocnika z urzędu oraz obowiązki pełnomocnika w postępowaniu cywilnym na tle nowelizacji k.p.c. z 17 grudnia 2009 r. – zagadnienia wybrane, MoP 2010, nr 12, s. 661. Tym samym decydującą przesłanką ustanowienia adwokata lub radcy prawnego z urzędu jest potrzeba udziału w sprawie profesjonalnego pełnomocnika (patrz art. 117 § 5 k.p.c.). Po pozytywnym spełnieniu pierwszego warunku sąd bada, czy strona może pokryć wynagrodzenie pełnomocnika. W poprzednim stanie prawnym najpierw brano pod uwagę posiadanie majątku wystarczającego na zapłatę kosztów sądowych, a następnie potrzebę udziału pełnomocnika.

Przepis art. 117 § 4 k.p.c. dotyczy sposobu zgłaszania wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Ustawodawca utrzymał w mocy normy stanowiące, że wniosek o ustanowienie pełnomocnika strona zgłasza wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych bądź oddzielnie, na piśmie lub ustnie – do protokołu. Czynności tych strona dokonuje w sądzie, w którym sprawa ma być wytoczona lub już się toczy. Należy zauważyć, że ustawodawca, w myśl zasady równouprawnienia stron procesu, rozszerzył powyższe wymogi dotyczące zgłaszania wniosku o adwokata lub radcę prawnego z urzędu na wszystkie podmioty ubiegające się o pełnomocnika z urzędu (osoby fizyczne, osoby prawne lub inne jednostki organizacyjne). 

Można zauważyć pewną nieścisłość w art. 117 § 4 zd. 2 k.p.c. Pierwsza z nich polega na tym, że osoba fizyczna, która nie ma miejsca zamieszkania w siedzibie tego sądu, może złożyć wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego w sądzie rejonowym właściwym ze względu na miejsce swego zamieszkania, który niezwłocznie przesyła ten wniosek sądowi właściwemu. Określenie „w siedzibie tego sądu” trzeba rozumieć szerzej, to znaczy „w rejonie właściwości sądu”.J. Gudowski, (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, t. 1, Część pierwsza – postępowanie rozpoznawcze, T. Ereciński (red.), Warszawa 2009, s. 390. Po drugie, pomimo wejścia nowelizacji, osoby prawne nadal nie mogą składać wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu w sądzie rejonowym i muszą składać go w sądzie właściwym do rozpoznania sprawy.M. Sorysz, Ustanowienie, s. 661. T. Demendecki uważa, że ustawodawca dopuścił się niedopatrzenia i w omawianym przepisie brakuje określenia „siedziba” – w stosunku do wnioskodawców będących osobami prawnymi lub innymi jednostkami organizacyjnymi, którym ustawa przyznaje zdolność sądową.T. Demendecki, (w:) Komentarz bieżący do art. 117 kodeksu postępowania cywilnego, J. Bodio, T. Demendecki, A. Jakubecki, O. Marcewicz, P. Telenga, M. P. Wójcik, 2010. Tekst zamieszczony w Lex.

W wyniku nowelizacji odstąpiono od fakultatywnego przekazywania przez sąd wyższej instancji wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego do rozpoznania sądowi pierwszej instancji (poprzednie brzmienie art. 117 § 3 k.p.c.). Według aktualnej treści art. 117 § 6 k.p.c., jeżeli strona zgłasza ww. wniosek po raz pierwszy w postępowaniu apelacyjnym, kasacyjnym lub postępowaniu ze skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia, to sąd przekazuje ów wniosek do rozpoznania sądowi pierwszej instancji, chyba że uzna wniosek za uzasadniony. Uzasadnieniem wprowadzenia rozwiązania zawartego w art. 117 § 6 k.p.c. jest „możliwość przeprowadzenia kontroli instancyjnej każdego orzeczenia odmawiającego ustanowienia adwokata lub radcy prawnego”.

Sąd Najwyższy uznał, że sąd może ustanowić adwokata (radcę prawnego) jedynie na wniosek strony.Wyrok SN z 16 listopada 1996 r., II UKN 7/96, MoP 1997, nr 8. Tym samym, z wyjątkami, o których mowa poniżej, uniemożliwia się ustanowienie pełnomocnika przez sąd z urzędu. Wyjątkiem od ostatnio wskazanej zasady, który był i jest do dziś przewidziany, jest przepis art. 48 ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego, stanowiący, że „sąd może ustanowić dla osoby, której postępowanie dotyczy bezpośrednio, adwokata z urzędu, nawet bez złożenia wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata w sprawie za potrzebny”.Ustawa z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz.U. z 1994 r. nr 111, poz. 535 z późn. zm.). W celu poprawienia sytuacji prawnej osoby poddawanej procedurze ubezwłasnowolnienia dodano art. 560¹ k.p.c. Z jego treści wynika możliwość ustanowienia dla osoby, której dotyczy wniosek o ubezwłasnowolnienie, lub dla osoby ubezwłasnowolnionej adwokata lub radcy prawnego z urzędu, nawet bez jej wniosku, jeżeli osoba ta ze względu na stan zdrowia psychicznego nie jest zdolna do złożenia wniosku, a sąd uzna udział adwokata za potrzebny.

Do art. 96 ustawy o kosztach, zawierającego katalog podmiotów zwolnionych od uiszczania kosztów sądowych, dodano pkt 9a o treści: „osoba ubezwłasnowolniona w sprawach o uchylenie lub zmianę ubezwłasnowolnienia”. Tym samym zbliżono gwarancje procesowe z postępowania dotyczącego ubezwłasnowolnienia oraz postępowania toczącego się w myśl art. 48 ustawy z 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego.

W trakcie nowelizacji błędnie pominięto nieobjęcie przepisem art. 117 k.p.c. rzeczników patentowych, pomimo akcentowania braku tej regulacji przez doktrynę przed wejściem w życie interesującej nas nowelizacji. Zgodnie z art. 87 § 1 k.p.c. obok adwokatów oraz radców prawnych profesjonalnym pełnomocnikiem w sprawach własności przemysłowej jest rzecznik patentowy. W wyniku tego braku legislacyjnego rzecznik patentowy nie może zostać ustanowiony przez sąd jako pełnomocnik z urzędu, nawet gdyby sprawa dotyczyła własności przemysłowej.A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska, Kodeks, s. 233.

Wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu

Ze złożeniem wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego wiąże się wymóg złożenia oświadczenia – według ustalonego wzoru – obejmującego szczegółowe dane o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania wnioskodawcy (art. 117¹ § 1 k.p.c.). Minister Sprawiedliwości określił wzór oświadczenia na podstawie art. 117¹ § 6 k.p.c. w drodze rozporządzenia,Rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 15 kwietnia 2010 r. w sprawie określenia wzoru oświadczenia o stanie rodzinnym, majątku, dochodach i źródłach utrzymania osoby fizycznej ubiegającej się o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego (Dz.U. z 2010 r. nr 65, poz. 418). mając na względzie umożliwienie stronie złożenia jednego oświadczenia w razie składania wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego wraz z wnioskiem o zwolnienie od kosztów sądowych. Oświadczenie, o którym mowa w art. 117¹ § 1 k.p.c., może być składane do protokołu, jeżeli wniosek również złożony został ustnie do protokołu. Wzór druku oświadczenia udostępniany jest za darmo w siedzibach sądów oraz na stronie internetowej www.ms.gov.pl.

Od osoby fizycznej sąd może odebrać przyrzeczenie co do prawdziwości informacji zawartych we wniosku po uprzednim pouczeniu o możliwości skazania jej na grzywnę w myśl art. 120 § 4 k.p.c.A. Zieliński, Najnowsze zmiany Kodeksu postępowania cywilnego, MoP 2010, nr 7, s. 371; por. art. 102 pkt 3 ustawy o kosztach. Podkreślenia wymaga fakt, że uległa zmianie wysokość grzywny za świadome podanie nieprawdziwych okoliczności, na podstawie których strona uzyskała ustanowienie adwokata lub radcy prawnego. Po wejściu w życie z dniem 19 kwietnia 2010 r. omawianej nowelizacji sąd wymierza grzywnę w kwocie do pięciu tysięcy zł (z art. 163 k.p.c.).H. Pietrzkowski, Czynności procesowe zawodowego pełnomocnika w sprawach cywilnych, Warszawa 2010, s. 37 i n.

Wymóg dołączenia do wniosku o ustanowienie pełnomocnika oświadczenia o stanie majątkowym nie dotyczy strony zwolnionej od kosztów sądowych w całości lub części na podstawie art. 117 § 1 k.p.c. (art. 117¹ § 5 k.p.c.).

Kolejnym ważnym problemem jest kwestia skutków oddalenia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu. Na zasadzie analogii w treści art. 117² k.p.c. przyjęto regulację z przepisu art. 107 ustawy o kosztach. W obu sytuacjach, czyli oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych oraz w wypadku oddalenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, strona nie może domagać się ustanowienia adwokata lub radcy prawnego, powołując się na te same okoliczności, które stanowiły uzasadnienie oddalonego wniosku.Postanowienie SN z 11 lutego 2009 r., V CZ 4/09, dodatek do MoP 2010, nr 10, s. 52. Wniosek w takiej sytuacji podlega odrzuceniu, a postanowienie o odrzuceniu wniosku nie jest zaskarżalne zażaleniem.A. Banek, Składanie przez stronę kolejnych wniosków o zwolnienie od kosztów sądowych, dodatek do MoP 2010, nr 10, s. 52.

Pozostawiono tradycyjne rozwiązanie polegające na tym, że w razie uwzględnienia wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu sąd zwraca się do właściwej okręgowej rady adwokackiej lub okręgowej izby radców prawnych o wyznaczenie (konkretnego, tj. wymienionego z imienia i nazwiska) adwokata lub radcy prawnego. Odpis postanowienia o ustanowieniu adwokata (radcy prawnego) wraz z pismem przewodnim o wyznaczenie adwokata (radcy prawnego) w danej sprawie sporządza kierownik sekretariatu i odpowiednio, czy to dotyczy adwokata, czy radcy prawnego, przesyła właściwej terytorialnie okręgowej radzie adwokackiej lub właściwej terytorialnie okręgowej izbie radców prawnych.A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska, Kodeks, s. 241.

Osobę konkretnego pełnomocnika wyznacza niezwłocznie właściwy organ samorządu adwokackiego lub radcowskiego. Termin „niezwłocznie” został sprecyzowany poprzez wskazanie „nie później niż w terminie 2 tygodni”. Doprecyzowanie terminu przyczynia się do szybszego zakończenia omawianego postępowania, mającego charakter postępowania wpadkowego, jak również zapewnia stronie efektywniejszą pomoc prawną. Jednakże brakuje regulacji kodeksowej określenia następstw bezskutecznego upływu wskazanego terminu. W doktrynie istnieje pogląd, że termin ten ma charakter jedynie instrukcyjny i dyscyplinujący.M. Mamiński, Ustanowienie pełnomocnika z urzędu po nowelizacji k.p.c., MoP 2010, nr 15, s. 871. Organ samorządu adwokackiego lub radcowskiego w kierowanym do sądu zawiadomieniu o wyznaczeniu danej osoby jako pełnomocnika z urzędu wskazuje nie tylko imię i nazwisko wyznaczonego adwokata lub radcy prawnego, ale również jego adres do doręczeń. Można zastanowić się, czy kary finansowe mogłyby stać się rozwiązaniem dla braku odpowiedzialności samorządów adwokackich lub radcowskich za niewywiązanie się w terminie z obowiązku wyznaczenia pełnomocnika z urzędu. Kary wydawać się mogą rygorystyczne i za daleko idące, jednakże byłyby znakomitym zabezpieczeniem przed opieszałością samorządów. Z drugiej strony kary te mogłyby uzupełnić część budżetów sądów, przeznaczoną na pomoc prawną, lub być przelewane na konta organizacji zajmujących się działalnością charytatywną.

Istotnym novum jest wprowadzona w przepisie art. 117³ § 3 k.p.c. norma stanowiąca, że jeżeli strona we wniosku wskazała adwokata lub radcę prawnego, właściwa okręgowa rada adwokacka lub rada okręgowej izby radców prawnych, w miarę możliwości i w porozumieniu ze wskazanym adwokatem lub radcą prawnym, wyznaczy adwokata lub radcę prawnego wskazanego przez stronę. A. Zieliński uważa, że sąd, na mocy przepisów obowiązujących przed wejściem w życie omawianej nowelizacji, nie był związany żądaniem strony co do wyboru radcy prawnego bądź adwokata. Tym samym mógł ustanowić któregokolwiek z nich według własnego uznania.A. Zieliński, K. Flaga-Gieruszyńska, Kodeks, s. 234. Ustawodawca, zmieniając powyższą regulację, kierował się chęcią umożliwienia stronie kontynuacji współpracy z pełnomocnikiem w wypadku poczynionych już z nim wcześniej ustaleń co do dalszego reprezentowania w sprawie. Drugą przesłanką omawianej regulacji może być brak środków strony na współpracę z pełnomocnikiem na dotychczasowych zasadach. Już na tle poprzednio obowiązujących regulacji – uzależniających pomoc prawną od zwolnienia od kosztów sądowych – wcześniejsze powierzenie sprawy adwokatowi nie mogło samo przez się świadczyć, że strona samodzielnie jest w stanie ponieść koszty sądowe.J. Turek, Adwokat z urzędu w postępowaniu cywilnym – cz. I, MoP 2005, nr 7, s. 334. Prawo wyboru obrońcy ma rudymentarne znaczenie dla strony, ponieważ umożliwia wybór adwokata (radcy prawnego), do którego klient ma pełne zaufanie, tak do jego walorów etycznych, jak i kwalifikacji fachowych.S. Włodyka, Ustrój, s. 293.

Ustanie pełnomocnictwa

Z art. 118 § 2 k.p.c. wynika, że obowiązek adwokatów lub radców prawnych ustanowionych przez sąd zastępowania strony, o którym mowa w art. 92 pkt 2 k.p.c., trwa do prawomocnego zakończenia postępowania, chyba że z postanowienia sądu wynika, iż obowiązek zastępowania strony ustaje wcześniej.M. Sorysz, Ustanowienie, s. 662. Innymi słowy, zobowiązanie do działania w procesie na rzecz strony ustaje z chwilą prawomocnego zakończenia postępowania.

Kolejne dwa paragrafy art. 118 k.p.c., czyli § 3 i 4, stanowią wyjątek od zasady, że obowiązek zastępowania strony ustaje w momencie prawomocnego zakończenia postępowania. I tak z art. 118 § 3 k.p.c. wynika, że adwokat lub radca prawny z ważnych przyczyn może wnosić o zwolnienie od obowiązku zastępowania strony w procesie. Przykładem ważnych przyczyn, jakie mogą zadecydować o zwolnieniu adwokata z urzędu, według J. Turka są: uprzednie udzielenie pomocy prawnej przeciwnikowi strony w tej samej sprawie lub w sprawie z nią związanej oraz sytuacja, w której podmiot, przeciwko któremu ma być prowadzona sprawa, jest klientem adwokata.J. Turek, Adwokat z urzędu w postępowaniu cywilnym, „Palestra” 2005, nr 3–4, s. 94.

Zmiana wprowadzona ustawą z 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw polega na tym, że sąd, zwalniając adwokata lub radcę prawnego z dalszego pełnomocnictwa, zwraca się jednocześnie do właściwego organu korporacyjnego o wyznaczenie innego adwokata lub radcy prawnego. Sąd ocenia przyczyny usprawiedliwiające zwolnienie adwokata lub radcy prawnego od dalszego obowiązku zastępowania strony. Zrezygnowano z zasady stanowiącej o tym, że to organy samorządowe podejmowały decyzje w przedmiocie zwolnienia z obowiązku zastępowania strony. Powyższa regulacja w większym stopniu koresponduje z gwarancyjną funkcją pomocy prawnej z urzędu.

Wadliwe i nieskuteczne jest obecnie zwracanie się przez adwokata lub radcę prawnego ustanowionego przez sąd do właściwego organu samorządowego o wyznaczenie adwokata lub radcy prawnego z innej miejscowości, w wypadku jeżeli pełnomocnik ma podjąć czynności poza siedzibą sądu orzekającego.J. Gudowski, (w:) Kodeks, s. 391. Tak samo jak w poprzednio omawianym art. 118 § 3 k.p.c., ocena potrzeby wyznaczenia adwokata lub pełnomocnika, w tym wypadku z innej miejscowości, należy do kompetencji sądu (art. 118 § 4 k.p.c.).

Dopuszczalność odmowy sporządzenia skargi kasacyjnej

Przepisy zawarte w art. 118 § 5 i 6 k.p.c. realizują drugi z głównych celów, który postawił sobie ustawodawca, nowelizując pomoc prawną z urzędu. Decydujące znaczenie w tym zakresie miało stanowisko Sądu Najwyższego, który orzekł, że „adwokat ustanowiony dla strony przez sąd może odmówić sporządzenia kasacji (obecnie – skargi kasacyjnej), jeżeli byłaby ona niedopuszczalna lub oczywiście bezzasadna”.Uchwała składu siedmiu sędziów SN z 21 września 2000 r., III CZP 14/00, OSNC 2001, nr 2, poz. 21. Gdy pełnomocnik dojdzie do wniosku, że wniesienie środka zaskarżenia byłoby wbrew oczywistym faktom bądź przepisom obowiązującego prawa, powinien swoją opinię wyrazić stronie, dla której jest ustanowiony, i odradzać wniesienie pozwu bądź środka odwoławczego.J. Turek, Adwokat z (…) – cz. I, s. 335. Pełnomocnikowi z urzędu przysługuje uzyskanie zwrotu poniesionych kosztów jedynie za fachowe usługi prawne, które nie są sprzeczne z zasadami profesjonalizmu.Ibidem, s. 335; postanowienie SN z 12 lutego 1999 r., II CKN 341/98, OSNC 1999, nr 6, poz. 123.

W związku z powyższym w wypadku stwierdzenia braku podstaw do wniesienia skargi kasacyjnej adwokat lub radca prawny ma prawo odmówić jej sporządzenia. Uznano, że przepisy o możliwości odmowy sporządzenia i wniesienia skargi kasacyjnej obowiązują również w przypadku skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia. Jednakże prawo pełnomocnika do odmowy sporządzenia wspomnianych czynności procesowych jest ograniczone. Przepis art. 118 § 5 k.p.c. zobowiązuje pełnomocnika do niezwłocznego zawiadomienia na piśmie strony oraz sądu o zaistniałej sytuacji, nie później jednak niż w terminie dwóch tygodni od dnia zawiadomienia go o wyznaczeniu. Termin dwutygodniowy daje stronie szansę na ewentualne  dokonanie czynności przez ustanowionego pełnomocnika z wyboru.dokonanie czynności przez ustanowionego pełnomocnika z wyboru33. Pełnomocnik z ustawy, zawiadamiając o odmowie wniesienia skargi, dołącza sporządzoną przez siebie opinię o braku podstaw do wniesienia skargi. Od tego momentu ustaje obowiązek udzielania pomocy prawnej przez wyznaczonego adwokata lub radcę prawnego. Pełnomocnik z ustawy, zawiadamiając o odmowie wniesienia skargi, dołącza sporządzoną przez siebie opinię o braku podstaw do wniesienia skargi. Od tego momentu ustaje obowiązek udzielania pomocy prawnej przez wyznaczonego adwokata lub radcę prawnego.

Jako że powyższa sytuacja uniemożliwia stronie kontynuację ochrony jej praw, sąd dokonuje oceny opinii pełnomocnika i bada, czy opinia została sporządzona z zachowaniem zasad należytej staranności. Jeżeli opinia jest sprzeczna z owymi zasadami, sąd zawiadamia o tym właściwy organ samorządu zawodowego, do którego należy adwokat lub radca prawny. Tym samym odpowiedni organ samorządu adwokackiego bądź radcowskiego wyznaczy niezwłocznie wykwalifikowanego pełnomocnika, nie później jednak niż w terminie dwóch tygodni (art. 118 § 6 k.p.c.). Ustawodawca nie zdecydował się jednak na określenie, jakie konsekwencje poniesie adwokat lub radca prawny, jeżeli jego opinia byłaby błędna. Należałoby wprowadzić do ustawy prawo o adwokaturzeUstawa z 26 maja 1982 r. – Prawo o adwokaturze (Dz.U. z 1982 r. nr 16, poz. 124 z późn zm.). i ustawy o radcach prawnychUstawa z 6 lipca 1982 r. o radcach prawnych (Dz.U. z 1982 r. nr 19, poz. 145 z późn zm.). przepisy regulujące odpowiedzialność dyscyplinarną pełnomocników ustanowionych z urzędu. Sugerowana norma stopniowałaby surowość kary wraz ze wrastającą liczbą powtarzających się uchybień przy opiniowaniu skargi kasacyjnej. Znaczyłoby to tyle, że za pojedyncze uchybienie groziłoby upomnienie, natomiast za przesadne, uporczywie powtarzające się uchybienia groziłoby wydalenie z adwokatury bądź pozbawienie prawa do wykonywania zawodu radcy prawnego.

Omawiana nowelizacja dodała przepis art. 119¹ k.p.c., wzorowany na art. 109 ust. 1 ustawy o kosztach. Wprowadzono go z powodu konieczności weryfikacji stanu majątkowego strony. Na jego mocy sąd może zarządzić stosowne dochodzenie, jeżeli na podstawie okoliczności sprawy lub oświadczeń strony przeciwnej powziął wątpliwości co do rzeczywistego stanu majątkowego strony, która domaga się zastępowania lub już jest zastępowana przez ustanowionego z urzędu adwokata lub radcę prawnego.

Za niedopatrzenie ustawodawcy uznać należy pozostawienie w mocy art. 123 § 2 k.p.c., stanowiącego, że postanowienie o ustanowieniu albo odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego może wydać także referendarz sądowy. Należy zauważyć, że referendarzowi sądowemu nie przysługują kompetencje do cofnięcia ustanowienia adwokata lub radcy prawnego ani do skazania strony na grzywnę.H. Pietrzkowski, Czynności, s. 38. Możliwe są dwie możliwości rozwiązania tej kwestii. Pierwszą z nich byłoby przekazanie sędziemu wszystkich czynności w postępowaniu o nadanie pomocy prawnej z urzędu. Drugą możliwością byłoby nadanie referendarzowi sądowemu prawa do wykonywania wszystkich czynności procesowych w omawianym postępowaniu. Na uzasadnienie wprowadzenia zmian można podać pozytywne efekty przyjęcia w praktyce, jak i w doktrynie elektronicznego postępowania upominawczego, w myśl którego wszystkich czynności procesowych dokonuje referendarz sądowy.G. Tylec, P. Telusiewicz, Elektroniczne postępowanie upominawcze – pierwsze 3 miesiące. Uwagi dotyczące praktyki funkcjonowania, MoP 2010, nr 14, s. 811.

Suspensywność złożenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego

Ostatnim przepisem omawianego działu o pomocy prawnej z urzędu jest art. 124 k.p.c., dotyczący wpływu wniosku o ustanowienie pełnomocnika z urzędu na bieg postępowania. Pozostawiono bez zmian art. 124 § 1 k.p.c. Ustawą z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw dodano w art. 124 k.p.c. § 2 –5 k.p.c. Ustawodawca uregulował w nich wpływ złożenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego na bieg terminu procesowego do wniesienia środka zaskarżenia w sytuacji, w której w postępowaniu wywołanym wniesieniem środka zaskarżenia obowiązuje obligatoryjne zastępstwo przez adwokatów lub radców prawnych (art. 87¹ k.p.c.).

W judykaturze istnieje pogląd, według którego wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych, złożony w terminie otwartym do wniesienia środka zaskarżenia, odsuwa w czasie obowiązek uiszczenia opłaty. W razie oddalenia wniosku o zwolnienie od kosztów sądowych złożonego wraz ze środkiem zaskarżenia przewodniczący wzywa do uiszczenia opłaty, a termin do jej uiszczenia otwiera się na nowo.Uchwała SN z 28 listopada 2006 r., III CZP 98/06, OSNC 2007, nr 9, poz. 131. Tym samym strona nie ponosi ryzyka, że do chwili załatwienia wniosku środek zaskarżenia zostanie odrzucony jako nieopłacony. Strona nie utraci możliwości ponownego wniesienia środka zaskarżenia, tym razem przez pełnomocnika z wyboru. Jeżeli wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych zostanie uwzględniony po terminie do wniesienia środka zaskarżenia, strona będzie musiała ubiegać się o przywrócenie terminu.Uchwała składu siedmiu sędziów SN z 17 lutego 2009 r., III CZP 117/08, OSNC 2009, nr 7–8, poz. 91: „Przyczyna uchybienia terminowi do wniesienia skargi kasacyjnej przez pełnomocnika ustanowionego przez sąd ustaje w czasie, w którym ma on możliwość jej wniesienia, nie później jednak niż z upływem dwóch miesięcy od dnia zawiadomienia go o ustanowieniu pełnomocnikiem”.

Niestety powyższe zasady nie obowiązują w wypadku złożenia wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu. Złożenie przez stronę wniosku o ustanowienie dla niej pełnomocnika w terminie do wniesienia środka odwoławczego nie wpływa na bieg terminu do wniesienia tego środka zaskarżenia.J. Gudowski, (w:) Kodeks, s. 390 i n.; por. postanowienie SN z 27 września 2001 r., II UZ 51/10, OSNAPiUS 2003, nr 12, poz. 324. „Strona może jedynie ubiegać się o przywrócenie terminu, jeśli in casu żądanie takie jest usprawiedliwione”.Druk 1925; por. postanowienie SN z 15 kwietnia 1997 r., II CZ 35/97, OSNC 1997, nr 10, poz. 151.

Prawodawca, uzasadniając dodanie przepisów art. 124 § 2–5 k.p.c., podał m.in., że nawet jeśli strona wystąpi niezwłocznie z wnioskiem o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego, a wniosek natychmiast zostanie rozpatrzony pozytywnie, to termin do sporządzenia środka odwoławczego, jaki pozostanie dla pełnomocnika ustanowionego przez sąd, będzie krótszy od tego, jaki miałaby strona korzystająca z adwokata lub radcy prawnego z wyboru. Stronie powinno przysługiwać prawo do wniesienia skargi kasacyjnej bądź zażalenia za pośrednictwem adwokata lub radcy prawnego z wyboru, jeżeli jej wniosek o ustanowienie pełnomocnika rozpatrzono odmownie.

W myśl powyższych kryteriów art. 124 § 2 k.p.c. wprowadził normę przewidującą, że w razie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego na wniosek, zgłoszony przed upływem terminu do wniesienia zażalenia, którego sporządzenie objęte jest przymusem  adwokacko-radcowskim, sąd z urzędu doręczy ustanowionemu pełnomocnikowi odpis postanowienia będącego przedmiotem zaskarżenia, a termin do wniesienia zażalenia na postanowienie biec będzie od dnia jego doręczenia adwokatowi lub radcy prawnemu. Ponadto jeżeli strona prawidłowo zażądała doręczenia postanowienia z uzasadnieniem, sąd doręczy odpis postanowienia z uzasadnieniem pełnomocnikowi, nawet jeśli wspomniany odpis doręczono już stronie.M. Mamiński, Ustanowienie, s. 871 i n.

Podobne działania sądu przyjęto w wypadku skargi kasacyjnej, uwarunkowując je jednakże wcześniejszym, prawidłowym wystąpieniem przez stronę z żądaniem doręczenia orzeczenia z uzasadnieniem na podstawie art. 387 § 3 k.p.c. Wspomniany wymóg jest konieczną przesłanką do wniesienia skargi kasacyjnej, a czynności tej, jako że nie jest objęta przymusem adwokacko-radcowskim, może dokonać sama strona, bez pomocy pełnomocnika.

Jeżeli oddalono wniosek o ustanowienie pełnomocnika z urzędu, a wniosek ten zgłoszono w przypadkach uregulowanych w art. 124 § 2 i 3 k.p.c., to termin do złożenia zażalenia lub skargi kasacyjnej biegnie od dnia doręczenia stronie postanowienia oddalającego wniosek, natomiast jeżeli postanowienie zostało wydane na posiedzeniu jawnym – od dnia jego ogłoszenia (chyba że strona wniesie zażalenie w przepisanym terminie).

Powyższych zasad nie stosuje się w wypadku, gdy strona składa ponowny wniosek o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego oparty na tych samych okolicznościach. Wspomniany wniosek nie wpływa na bieg terminu do wniesienia środka zaskarżenia i podlega odrzuceniu zgodnie z art. 117² k.p.c.

Podsumowanie

Zmiany wprowadzone omawianą ustawą z 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw należy ocenić pozytywnie, wprowadzono bowiem regulacje bardziej przyjazne osobom uprawnionym do pomocy prawnej z urzędu. Tym samym ułatwiono dostęp do omawianej instytucji, usuwając przy tym bezzasadną dyskryminację stron niezwolnionych od kosztów sądowych.

Dla adwokatów lub radców prawnych bardziej jasne stały się konsekwencje odmowy sporządzenia skargi kasacyjnej oraz skargi o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia.

Umocniono pozycję sądu przy zwalnianiu pełnomocnika od zastępowania strony, odbierając organom samorządu adwokackiego bądź radców prawnych prawo oceny przyczyn zwolnienia od obowiązku zastępowania strony.

Czytelny stał się wpływ złożonego wniosku o ustanowienie adwokata lub radcy prawnego z urzędu na bieg terminu procesowego do wniesienia środka zaskarżenia objętego obowiązkowym przymusem adwokacko-radcowskim.

Reasumując, nowelizację k.p.c. należy uznać za słuszną, gdyż przybliża obywatelom możliwość skorzystania z drogi sądowej w wypadku nieposiadania wystarczających środków finansowych na skorzystanie z pomocy fachowego pełnomocnika procesowego. Pomimo wielu pozytywnych rozwiązań wprowadzonych tą nowelizacją trzeba pamiętać także o jej brakach i niedociągnięciach.