N iemiecki system prawny, z punktu widzenia jego spójności oraz szczegółowego zakresu jego regulacji, z całą pewnością był i w dalszym ciągu jest źródłem inspiracji dla ustawodawców krajów ościennych, którzy, tak jak polski ustawodawca, często czerpią z niemieckich wzorów rozwiązań prawnych przy planowaniu kodyfikacji wewnętrznych. Prawo własności intelektualnej, poprzez jego specyficzne uregulowanie, znalazło szczególne miejsce w niemieckim systemie prawa i dlatego wymaga ono szczególnej uwagi.

1. Ogólne wprowadzenie

Niemiecki system prawa operuje wprawdzie pojęciem „własność intelektualna“ – „geistiges Eigentum” – jednakże nie jest to regulacja normatywna, lecz jedynie ogólne określenie, które obejmuje ogół praw związanych z problematyką IP. Tradycjonalne w niemieckim systemie prawnym rozróżnienie pomiędzy ochroną prawną własności przemysłowej – gewerblicher Rechtsschutz – a prawem autorskim – das Urheberrecht – przez długi okres uniemożliwiało stworzenie ogólnego pojęcia, które regulowałoby obie wspomniane kwestieF. Fechner, Geistiges Eigentum und Verfassung, 1999, s. 192–256.. Ostatecznie doktryna wykształciła pojęcie „własność przemysłowa”, rozumiane jako przyznana przez ustawodawstwo władza nad podmiotem prawa – dobrem niematerialnym, jednakże i ta definicja spotkała się z masową krytyką niemieckiej naukiV. Jänich, Geistiges Eigentum – eine Komplementärerscheinung zum Sacheigentum?, 2002 (Fn. 20), s. 226.. Podczas gdy w angloamerykańskim obszarze prawnym pojęcie intellectual property jest rozumiane jako jednolity obszar prawny, a w międzyczasie również niektóre europejskie kraje, takie jak Francja, Włochy czy Polska, całościowo lub częściowo skodyfikowały prawo własności intelektualnej, w Niemczech problematyka  prawa własności intelektualnej i związane z nią rozwiązania prawne w dalszym ciągu są przedmiotem sporów w doktrynie R. Hilty, T. Jaeger, V. Kitz, Geistiges Eigentum. Herausfoderung. Durchsetzung, 2008, s. 3..

2. Obszary ochrony własności przemysłowej

Do obszaru ochrony prawa własności przemysłowej należą wszystkie te ustawy, które służą ochronie intelektualno-przemysłowej twórczości w obszarze techniczno-naukowym. Do tego obszaru nie należy prawo autorskie, którego regulacje chronią wprawdzie również intelektualne świadczenia, jednakże przede wszystkim w obszarze kulturalnym, a nie przemysłowymTamże.. Przez termin „ochrona własności przemysłowej” niemiecka jurysprudencja rozumie te regulacje, które służą ochronie intelektualnej twórczości na obszarze przemysłowym, czyli:

a) prawo patentowe – das Patentrecht,
b) prawo wzorów użytkowych – das Gebrauchsmusterrecht,
c) prawo wzorów przemysłowych – das Geschmacksmusterrecht,
d) prawo do marki i innych znaków – das Recht der Marken und sonstigen Kennzeichen,
e) prawo konkurencji – das Wettbewerbsrecht,
f) prawo ochrony półprzewodników – das Topographieschutzrecht,
g) prawo ochrony gatunków roślin – das Sortenschutzrecht. 

Obszar niemieckiego prawa ochrony własności przemysłowej nie obejmuje prawa autorskiego – das Urheberrecht, co przez wiele lat było najbardziej sporną kwestią w doktrynie i orzecznictwie odnośnie do problematyki prawa własności intelektualnej. Do obszaru ochrony prawa własności przemysłowej należą wszystkie te ustawy, które służą ochronie intelektualno-przemysłowej twórczości w obszarze techniczno-naukowym. Do tego obszaru nie należy prawo autorskie, którego regulacje chronią wprawdzie również intelektualne świadczenia, jednakże przede wszystkim w obszarze kulturalnym, a nie przemysłowymM. Rehninder, Urheberrecht, 2006, s. Rn. 30 i n., dlatego też problematyka prawa autorskiego nie została objęta ramą niniejszego opracowania.

3. Rozwój prawa ochrony własności przemysłowej w Niemczech

Prawo patentowe miasta Wenecji z roku 1474 zawierało w zasadzie wszystkie istotne kryteria, które zawiera w sobie aktualnie obowiązujące w Niemczech prawo patentowe, a w szczególności prawo ochrony autora wynalazku do tego wynalazku, prawo wyłączenia od tego wynalazku osób trzecich oraz ograniczenie czasowe E. Windisch, Art. Urheberrecht, HRG V, Berlin 1998, s. 1533–1540. . Ustawa patentowa miasta Wenecji uważana jest za pierwszą w historii regulację prawną w tej materii P. Kurz, Weltgeschichte des Erfindungsschutzes, Köln 2000, s. 52 i n..  W XVI wieku książęta niemieccy wydawali monopole, które częściowo nazywane były również patentami. Monopole różniły się w sposób zasadniczy od patentów w znaczeniu dzisiejszym. Regulacje prawne dotyczące patentów spotkać można dopiero od XIX wieku, łącznie do dnia dzisiejszego wydano 29 ustaw patentowych, każda o działaniu terytorialnym. Wszystkie ustawy niemieckie chronią wynalazek przez to, że udzielone patenty, do dnia ich wygaśnięcia, pozostają nieujawnione. Opatentowaniu podlegają zarówno nowe wynalazki, jak i wypróbowane przemysłowe postępowania, które wprowadzone zostały na niemiecki grunt z zagranicy. Niektóre prawa chronią przed monopolem, a niektóre przed problematyką nieuczciwej konkurencji. Pierwsze znane procesy o naruszenie praw wynikających z patentu miały miejsce w 1593 i 1601 r., zakończyły się przyznaniem roszczeń o zaniechanie zapłaty kary finansowej.

W XIX-wiecznych Niemczech, które do momentu zjednoczenia w 1871 r. były konglomeratem mniejszych bądź większych państewek, idea ochrony własności przemysłowej nie była zbytnio widoczna, gdyż podział dużego państwa na małe państewka terytorialne zahamował rozwój gospodarki, politykę rozwoju gospodarczego, a co za tym idzie zahamował rozwój życia gospodarczego w całych Niemczech. Na początku XIX wieku, oprócz obszarów na lewym brzegu Renu, gdzie zostało wprowadzone prawo francuskie, ciągle miały powszechne zastosowanie reguły uprzywilejowaniaV. Jänich, Geistiges Eigentum, s. 71.. W 1815 r. Prusy jako pierwsze wprowadziły podstawy do uzyskania patentu, którego wydanie zależało wyłącznie od monarchy. Samo postępowanie o wydanie patentu było bardzo sformalizowane, patent wydawany był maksymalnie na okres 15 latF. Machlup, M. Bohlig, F. Froschmaier, Die Wirtschaftlichen Grundlagen des Patentrechts, 1962, s. 23.. Jeśli w trakcie 6 miesięcy od wydania patentu wynalazek nie został zarejestrowany, prawo do patentu wygasało. W Wirtembergii ustanowiono w 1819 r. konstytucję – die Verfassung, na mocy której ustanowienie przywilejów handlowo-przemysłowych mogło mieć miejsce tylko w drodze ustawy lub w drodze wyrażenia zgody przez stoiska handlowe. W Bawarii podstawy wydawania patentów uregulowane zostały w ustawie przemysłowej z 1825 r. i wyjaśnione szerzej w rozporządzeniu – die Verordnung – z 1842 r., na podstawie którego wydanie patentu podlegało obowiązkowej rejestracji, a samo wydanie patentu ograniczone zostało do okresu lat 15, przy czym niezarejestrowanie wynalazku w terminie 3 lat prawo do patentu wygaszało. Zjednoczenie Niemiec w 1871 r. przyniosło duże zmiany również w kwestii podejścia do problematyki ochrony własności przemysłowej.

Konstytucja Rzeszy z 16 kwietnia 1871 r.RGBl. 1871, s. 63. przyznawała Rzeszy ustawową kompetencję do udzielania patentów na wynalazki oraz do ochrony własności intelektualnej. Początkiem była ustawa o ochronie marek – das Markenschutzgesetz z 30 listopada 1874 r. RGBl. 1874, s. 143., później, w dniu 12 maja 1894 r. RGBl. 1894, s. 441., wydano ustawę o ochronie znaków towarowych – das Gesetz zum Schutze der Warenbezeichnung, której to podstawy pozostawały w mocy przez przeszło 100 lat. 11 stycznia 1876 r. RGBl. 1876, s. 11–14 wydana została ustawa o prawie autorskim na wzorach i modelach – das Gesetz betr. das Urheberrecht an Mustern und Modellen, której niektóre regulacje do dzisiaj pozostają w mocy.

Po powstaniu Rzeszy Niemieckiej w roku 1871 zaczęto dyskutować o stworzeniu jednolitego prawa patentowegoM. Schmoeckel, Rechtsgeschichte der Wirtschaft, 2008, s. 137. Jeszcze w 1864 r. izby handlowe – die Handelskammer – żądały zniesienia patentów, gdyż są „szkodliwe dla ogólnego bogactwa”. Miasto Chemnitz – jako jedno z najbardziej znaczących przemysłowo miast Rzeszy – popierało rozwój prawa patentowego i stało się głównym propagatorem powstania ogólnoniemieckiego prawa patentowego. W celu ochrony wynalazków 25 maja 1877 r. wydana została pierwsza ustawa patentowa – das Patentgesetz RGBl. 1877, s. 501–510., opierająca się na zasadzie obowiązku zgłoszenia, na podstawie którego patent został przyznawany nie temu, kto pierwszy stworzył dany wynalazek, lecz temu, kto pierwszy dokonał zgłoszenia w urzędzie patentowymM. Seckelman, Industrialisierung, Internationalisierung und Patentrecht im Deutschen Reich 1871–1914 (Fn. C 54), s. 151 i n. Dalszy rozwój nowoczesnego prawa patentowego był związany przede wszystkim z ideą, że wydaniu monopolu towarzyszyć musi w zamian jakieś wynalazcze działanie E. Wadle, Entwicklungsschritte des Geistigen Eigentums in Frankreich und Deutschland. Eine vergleichenden Studie, (w:) H. Siegrist/D. Sugarman (Hg.), Eigentum im internationalen Vergleich. 18–20 Jahrhundert, (Kritische Studien zur Geschichtswirtschaft, 130), Göttingen 1999, s. 245–263. Najważniejsze kryteria bazują na teorii zasady świadczenia i świadczenia wzajemnego – das Prinzip von Leistung und Gegenleistung. 7 kwietnia 1891 r. RGBl. 1891, s. 79–90. wydana została nowa ustawa patentowa, która zachowała wprawdzie pryncypia zgłoszenia, jednakże zniwelowała braki poprzedniej ustawy patentowej. Po I wojnie światowej nastąpiły kolejne zmiany w prawie patentowymM. Schmoeckel, Rechtsgeschichte der Wirtschaft, 2008, s. 141.. Na podstawie regulacji – ustawy patentowej z 1923 r. – wydłużono okres ochrony patentowej z 15 do 18 lat. Kolejne zmiany doprowadziły do wielkiej reformy całego prawa wynalazczego, czego efektem było wydanie w 1936 r. ustawy patentowej i ustawy o wzorach użytkowych. Ta reforma wprowadziła zasadniczą zmianę w prawie patentowym – zostało wprowadzone ustawowe uznanie czci wynalazcy i zasadę zgłoszenia zastapiła zasada wynalazku, zgodnie z którą prawo do patentu lub do wzoru użytkowego przysługiwało wynalazcy.

Z kolei 17 maja 1896 r. wydana została ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji – das Gesetz zur Bekämpfung des unlauteren Wettbewerbs RGBl. 1896, s. 44.. Zgodnie z prezentowaną w literaturze i orzecznictwie teorią, że wolność gospodarcza może być ograniczona tylko przez ustawy szczegółowe, powyższa ustawa odrzucała generalną klauzulę i ograniczała się tylko i wyłącznie do poszczególnych wybranych stanów faktycznych. Przez to nie została zagwarantowana ustawowo odpowiednia ochrona przeciwko nieuczciwej konkurencji, co doprowadziło do wydania 7 czerwca 1909 r. ustawy przeciwko nieuczciwej konkurencji – das Gesetz gegen den unlauteren Wettbewerb RGBl. 1909, s. 499., której niektóre postanowienia obowiązują do dnia dzisiejszego. Po II wojnie światowej zostały w Niemczech Zachodnich odtworzone urzędy i od 1 października 1948 r. w Berlinie i Darmstadt ruszyły zgłoszenia patentowe. Wprawdzie powyższe zgłoszenia nie przyznawały zgłaszającemu prawa ochronnego, gwarantowały mu jednak pierwszeństwo czasu  zameldowania. Ustawą z 12 sierpnia 1949 r. został utworzony niemiecki Urząd Patentowy z siedzibą w Monachium, który został otwarty 1 października 1949 r. W Berlinie otwarto w 1950 r. drugi oddział Urzędu. Zakończeniem przejściowego ustawodawstwa było wydanie piątej ustawy o ustawodawstwie przejściowym – das Überleitungsgesetz – 18 lipca 1953 r. BGBl. I 1953, s. 615. Z powodu wielkiej liczby zgłoszeń patentowych i dotyczących wzorów użytkowych powstał duży zastój w rozpatrywanych wnioskach, czemu miała zaradzić ustawa o zmianie ustawy patentowej, ustawy o znakach towarowych i innych ustaw – das Gesetz zur Änderung des Patentgesetzes, des Warenzeichengesetzes und weiterer Gesetze – z 4 września 1967 r. BGBl. I 1976, s. 953. Kolejna reforma nastąpiła w związku z europeizacją prawa patentowego. 21 czerwca 1976 r. wydano ustawę o międzynarodowym porozumieniu patentowym – das Gesetz über internationale Patentübereinkommen  BGBl. II 1976, s. 649.– która to ustawa dopasowała prawo niemieckie do europejskiego prawa patentowego i w szczególności ustaliła na nowo pojęcie „nowość” oraz obszar ochrony prawnej. Ustawa z 29 stycznia 1979 r. o wpisie marek usługowych – das Gesetz über die Eintragung der Dienstleistungsmarken  BGBl. I 1979, s. 125.– wprowadziła ochronę marek usługowych. Ustawa o znakach towarowych została zmieniona przez ustawę z 15 sierpnia 1986 r. i bardzo zbliżona do ustawy patentowej. Prawo wzorów użytkowych zostało zmienione ustawą z 18 grudnia 1986 r., w szczególności wprowadzono centralizację zgłoszeń o wydanie prawa do wzorów użytkowych przy DPA.

4. Prawo własności intelektualnej w systemie prawa niemieckiego – ustawa zasadnicza

Niezwykle istotna, a tym samym wymagająca uwagi jest kwestia, że podstawy dotyczące regulacji prawa własności intelektualnej w niemieckim systemie prawnym zawarte są w niemieckiej Ustawie Zasadniczej z 23 maja 1949 r. (ostatnia zmiana 29 czerwca 2009 r.) – das Grundgestz (GG BGBl. I 1949, s. 944.). Prawo patentowe – das Patentrecht, prawo znaków towarowych – das Kennzeichenrecht, jak również prawno-majątkowe aspekty prawa autorskiego – die vermögensrechtlichen Aspekte des Urheberrechts, są konstytucyjnie chronione poprzez regulacje art. 14 GG A. Ohly, Geistiges Eigentum und Gemeinfreiheit, 2007, s. 9..

Ponadto zgodnie z art. 14 pkt I ust. 2 GG (Inhalt und Schranken werden durch die Gesetze bestimmt) ustawodawca ma prawo i obowiązek kształtowania treści i zakresu ochrony prawa własności intelektualnej, co świadczy o tym, że jest to regulacja prawa podstawowego z daleko posuniętym normatywnym zakresem regulacji. Właśnie z tego powodu należy ją interpretować możliwie szeroko na korzyść podmiotu mogącego czerpać korzyści z ochrony jego dóbr B. Pieroth, B. Schlink, Grundrechte Saatsrecht II, Berlin/Münster 2004, s. 229 i n. Zgodnie z przyjętym stanowiskiem w doktrynie regulację art. 14 GG należy  interpretować poprzez ogólną klauzulę prawa prywatnego dotyczącą spełnienia przesłanek ochrony, które muszą być spełnione, ażeby mogła być mowa o chronionej prawem własności R. Hilty, T. Jaeger, V. Kitz, Geistiges Eigentum, s. 61..

5. Organy ochrony

Niezwykle istotna z punktu widzenia polskiego czytelnika jest kwestia organizacji organów ochrony w niemieckim systemie prawnym, obejmującym zakresem swej regulacji sprawy własności intelektualnej. Podobnie jak w Polsce, w Niemczech również istotne znaczenie ma urząd patentowy. Jednakże w przeciwieństwie do polskiego systemu prawnego, w niemieckim systemie prawa istnieje, jako drugi organ ochrony prawnej, federalny sąd patentowy, którego ustanowienie zostało uregulowane w niemieckiej konstytucji. Zgodnie bowiem z art. 96 ust. 1 GG w sprawach ochrony przemysłowej może zostać ustanowiony sąd federalny.

I. das Deutsche Patent- und Markentamt (DPMA) – Niemiecki Urząd Patentowy i Marek

Jest niemieckim urzędem w obszarze gospodarczym niemieckiego ministerstwa sprawiedliwości, z główną siedzibą w Monachium oraz dwoma oddziałami zamiejscowymi, w Jenie i Berlinie.

Jedną z dwóch najważniejszych instytucji służących ochronie własności intelektualnej w Niemczech jest niemiecki urząd patentowy i marek. Utworzony został na mocy ustawy z 25 maja 1877 r. pierwsza ustawa patentowa – das Patentgesetz  RGBl. 1877, s. 501–510.i rozpoczął działalność 1 lipca 1877 r. jako cesarski urząd patentowy pod nazwą Bundes­patentamt. Już po pierwszym dniu oficjalnej działalności urzędu, tj. 2 lipca 1877 r., zgłoszony został oficjalnie pierwszy patent – postępowanie związane z produkcją ultramaryny – Ultramarinfarbe, natomiast jako pierwsza została zarejestrowana 16 października 1894 r. marka dla berlińskiego producenta lamp. Pierwotnie siedzibą urzędu był tylko Berlin, co utrzymało się aż do roku 1948, kiedy to 1 października otwarto drugi oddział urzędu – w Darmstadt. Ustawą z 12 sierpnia 1949 r. o utworzeniu urzędu patentowego w zjednoczonym obszarze gospodarczym – das Gesetz über die Errichtung eines Patentamtes im Vereinigten Wirtschaftsgebiet, w związku z powojennym podziałem gospodarczo-politycznym Niemiec, doszło do reorganizacji i utworzenia nowego urzędu patentowego, którego siedzibą stało się Monachium. Po zjednoczeniu Niemiec urząd patenowy przejął w dniu 3 października 1990 r. zadania Urzędu do spraw Wynalazków i Patentów Niemieckiej Republiki Demokratycznej, łącznie z 13,5 milionami dokumentów patentowych. Kolejną wielką zmianę w urzędowaniu i organizacji urzędu datuje się na 1 września 1998 r., kiedy utworzono nowe oddziały urzędu – w Jenie/Thüringen oraz Berlinie, dokąd przeniesiono dotychczasowe stanowiska z Berlina. Ponadto urząd z dniem 1 listopada 1998 r. został przemianowany na Niemiecki Urząd Patentowy i Marek, która to nazwa obowiązuje do dnia dzisiejszego.

Urząd zorganizowany jest w sześciu głównych oddziałach:

1. Odział Patent I,
2. Oddział Patent II,
3. Oddział Informacja,
4. Oddział Marek i Wzorów Użytkowych,
5. Odział Administracyjny,
6. Oddział Prawny.

Według stanu na 2006 r. zatrudnionych w nim było 2556 współpracowników, z czego ok. 700 urzędników do badania patentów. Głównym zadaniem urzędu jest m.in. wydawanie patentów, wpis do rejestru wzorów użytkowych, marek oraz wzorów przemysłowych, jak również informowanie wszystkich zainteresowanych o aktualnie obowiązującym prawie ochrony własności przemysłowejH-R. Reichel, Expert Praxislexikon. Technische Schutzrechte, 1999, s. 45..

Początkowo wszelkie postępowania skargowe były prowadzone przed urzędem patentowym, do czasu powstania sądu patentowego w 1961 r.

Od powstania w 1973 r. Europejskiego Urzędu Patentowego – das Europäische Patentamt, istnieje drugi urząd, który również może w Niemczech wydawać patenty.

II. Bundespatentgericht (BpatG) – Federalny Sąd Patentowy

Federalny sąd patentowy utworzony został 1 lipca 1961 r. i ma siedzibę w Monachium. Jego zadaniem jest rozstrzyganie w spornych kwestiach prawnych dotyczących ochronnych praw własności przemysłowej, przede wszystkim w sprawach patentowych i marek. Bundespatentgericht składa się ze 119 sędziów, którzy orzekają w 29 składach orzekających, przez co należy do największych sądów federalnych w Niemczech. Bundespatentgericht jako jedyny sąd na obszarze Niemiec należy do formalnego sądownictwa w sprawach ochrony własności przemysłowej, gdyż zgodnie z art. 96 ust. 3 GG jest w kolejności prawnej podporządkowany BGH (Bundesgerichtshof). Bundespatentgericht zajmuje się przede wszystkim postępowaniem sądowym dotyczącym zadań objętych kompetencją urzędów patentowych. W sporach prawnych, w których podnoszone są naruszenia wpisanych praw ochronnych, rzeczowo właściwy nie jest jednak BpatG, lecz powszechne sądy poszczególnych landów. Bundespatentgericht składa się zarówno z sędziów zawodowych, jak i z członków posiadających odpowiednie techniczne wykształcenie, w celu zapewnienia maksymalnie pełnej i kompetentnej oceny prawnej.

Bundespatentgericht składa się z następujących wydziałów:

1. 5 senatów orzekających w sprawach nieważności patentów,
2. 1 senatu orzekającego w kwestii zażaleń,
3. 13 technicznych senatów orzekających w kwestiach zażaleń,
4. 1 senatu orzekającego w kwestii zażaleń dotyczących wzorów użytkowych,
5. 8 senatów orzekających w kwestiach zażaleń dotyczących marek,
6. 1 senatu orzekającego w kwestiach zażaleń dotyczących ochrony danych gatunkowych.

Bardzo istotną kwestią, która wymaga wyraźnego podkreślenia, na co zwrócono już powyżej uwagę, jest fakt, że polskie prawo nie przewiduje sądów patentowych, dla  naszego porządku prawnego jest to więc nowa instytucja. Należy podkreślić, że jest to wielki mankament polskiego systemu prawnego, który w tej kwestii pozostaje bardzo daleko za niemieckimi regulacjami tej problematyki.

6. Źródła prawa

Niemieckie prawo własności intelektualnej, związane z nim roszczenia, jak i ochrona prawna uregulowane są przez 10 szczególnych aktów prawnych. W sprawach w nich nieuregulowanych znajdują zastosowanie inne przepisy, m.in. BGB, HGB, ZPO etc.

a) Das Grundgesetz (GG) – niemiecka Ustawa Zasadnicza z 23 maja 1949 r. BGBl. 2010 I, s. 944., w której uregulowano konstytucyjne prawa podstawowe związane z własnością intelektualną;
b) Das Patentgesetz (PatG) – ustawa patentowa z 16 grudnia 1980 r. BGBl. 2011 I, s. 2032., regulująca wszelkie kwestie związane z prawem patentowym;
c) Das Gesetz gegen den unlauteren Wettbewerb (UWG) – ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 3 lipca 2004 r. BGBl. 2010 I, s. 254., regulująca problematykę czynów nieuczciwej konkurencji, jej zwalczania oraz środków ochrony prawnej w przypadkach stwierdzenia naruszeń prawa;
d) Das Geschmacksmustergesetz (GeschmMG) – ustawa o wzorach przemysłowych z 12 marca 2004 r. BGBl. 2011 I, s. 2311., obejmująca swoją regulacją problematykę definicji oraz ochrony prawa do wzorów przemysłowych;
e) Das Gesetz über Urheberrecht und verwandte Schutzrechte (UrhG) – ustawa o prawie autorskim i pokrewnych prawach autorskich z 9 września 1965 r. BGBl. 2008 I, s. 2586., regulująca wszelkie kwestie związane z prawami autorskimi;
f) Das Sortenschutzgesetz (SortG) – ustawa o ochronie gatunków roślin z 19 grudnia 1997 r. BGBl 2010 I, s. 1934, obejmująca zasięgiem swej regulacji kwestie związane z ochroną prawną gatunków roślin;
g) Das Halbleiterschutzgesetz (HlschG) – ustawa o ochronie topografii i układów scalonych z 22 października 1987 r. BGBl 2011 I, s. 2310., regulująca kwestie ochrony trójwymiarowych struktur mikroelektronicznych półprzewodników;
h) Das Gesetz über Arbeitnehmererfindungen (ArbEG) – ustawa o wynalazkach pracowników z 25 lipca 1957 r. BGBl. I 1957 I, s. 756., regulująca kwestię wynalazków pracowniczych;
i) Das Gebrauchsmustergesetz (GebrMG) – ustawa o wzorach użytkowych z 28 sierpnia 1986 r. BGBl. I 1986, s. 1455.;
j) Das Gesetz über den Schutz von Marken und sonstigen Kennzeichen (MarkenG) – ustawa o ochronie marek i pozostałych znaków z 25 października 1994 r. BGBl. I 1994, s. 3082

7. Wybrane instytucje niemieckiego systemu

Ponad 3/4 wszystkich wynalazków w Niemczech pochodzi od osób pozostających w stosunku zależności pracowniczej, z kolei ponad 80% wszystkich zgłoszeń pantentowych w Niemczech pochodzi od przedsiębiorców, w związku z czym to oni są uprawnieni z patentu w przypadku dokonania zgłoszeniaH. Schack, Urheber- und Urhebervertragsrecht, 2010, Rn. 978.. Na powyższy problem niemieckie orzecznictwo zwróciło uwagę już w XIX wieku, kiedy 29 października 1883 r. Reichsgericht (Sąd Rzeszy) wydał pierwsze w dziejach orzeczenie w sprawie wynalazków pracowniczych, tzw. Drehspianino – Entscheidung, w którym postawiona została teza, że pracownik, tak jak nie pracuje dla siebie, tak i nie stworzył wynalazku dla siebieM. Kopp-Krimpenfort, Arbeitnehmererfindungen – das Recht an Erfindungen und daraus folgende Vergütungsansprüche, 2007, s. 1.. Kolejne orzeczenie, wydane 17 kwietnia 1907 r., było zasadniczą modyfikacją stanowiska pierwotnego, gdyż sąd w tezie orzeczenia wyraźnie podkreślił, że prawo z wynalazku stworzonego przez pracownika w trakcie trwania i w ramach stosunku pracy należy do pracodawcy tylko wtedy, gdy takie postanowienie było wyraźnie uregulowane w umowie o pracęTamże.. Kolejnym krokiem naprzód w kwestii regulacji prawnej prawa do wynalazku była ustawa patentowa z 8 maja 1936 r. RGBl. II 1936, s. 117–130, która zawierała regulację stanowiącą, że prawo do wynalazku powinno przysługiwać wynalazcy. Przedmiotowa ustawa nie zawierała jednak regulacji dotyczącej sukcesji prawnej prawa do wynalazku z pracownika na pracodawcę. Dalszym krokiem naprzód w kwestii rozwoju ochrony prawnej wynalazków pracowniczych było wydanie 12 lipca 1942 r. tzw. Göring-Speer-Verordnung RGBl. I 1942, s. 419., gdzie ustawodawca z jednej strony położył nacisk na rozwój działalności wynalazczej pracowników, a z drugiej – wzmocnił regulację prawną dotyczącą skrócenia okresu oczekiwania na gospodarcze wykorzystanie wynalazków.

Co warte uwagi, właśnie na tym akcie prawnym wzorowana jest aktualna ustawa o ochronie wynalazków pracowniczych z 25 lipca 1957 r. – das Gesetz über Arbeitnehmererfindungen (ArbEG). Regulacjom tej ustawy podlegają wynalazki i techniczne propozycje zmian ze strony pracowników, w służbie państwowej lub sektorze prywatnym, będących urzędnikami lub żołnierzami R. Sack, Arbeitnehmererfindungen – das Recht an Erfindungen und daraus folgende Vergütungsansprüche, 2000, § 101, Rn. 1.. Za wynalazki ustawa uważa jedynie te wynalazki, które podlegają regulacjom patentowym i wzorów użytkowych, natomiast techniczne propozycje zmian, propozycje dotyczące poszczególnych technicznych nowości nie podlegają regulacjom patentowym i wzorów użytkowych. Warte podkreślenia jest, że ustawa rozróżnia wolne wynalazki i wynalazki w związku z wykonywaną pracą. Pracownik jest zobowiązany do zgłoszenia pracodawcy tzw. die Meldepflicht w formie pisemnej, że stworzony został wynalazek, natomiast pracodawca ma obowiązek pisemnego potwierdzenia pracownikom odbioru zgłoszeniaJ. Aschmoneit, Herausbageansprüche und Zurückbehaltungsrechte während und nach Beendigung des Arbeitsverhältnisses, 2009, s. 88 i n.. Pracownik, zgłaszając pracodawcy  dany wynalazek, musi załączyć dokładny opis wynalazku wraz ze wszystkimi planami, rysunkami i objaśnieniami. Po analizie dokumentacji przedłożonej przez pracownika pracodawcy przysługuje prawo do tzw. die Inanspruchnahme, tj. do korzystania z prawa do wynalazku zgłoszonego mu przez pracownika. Prawo powyższe uważa się za niezastrzeżone, tj. wynalazek jest wtedy wolny od obciążeń pracodawcy, jeśli w ciągu 4 miesięcy po zgłoszeniu wynalazku przez pracownika pracodawca nie złoży pracownikowi pisemnego oświadczenia, że korzysta z prawa do użytkowania wynalazku. Z chwilą ogłoszenia die Inanspruchnahme przez pracodawcę przechodzą na niego wszystkie prawa z wynalazku. Wszelkie czynności podjęte przez pracownika przed ogłoszeniem przez pracodawcę woli skorzystania z powyższego prawa stają się nieważne, jeżeli naruszają one jego prawoS. Misera, Drittmittelforschung – Chancen, Risiken und Praxisprobleme, 2010, s. 140 i n.. Wynalazek pracowniczy staje się wolny od obciążeń z chwilą zgłoszenia tego pisemnie przez pracodawcę, jest to tzw. die Frei­gabe – zwolnienie. W przypadku skorzystania przez pracodawcę z die Inanspruchnahme pracownikowi przysługuje roszczenie o przyznanie odpowiedniego wynagrodzenia. Wysokość wynagrodzenia powinna zostać ustalona w drodze porozumienia pomiędzy pracodawcą a pracownikiem, po ogłoszeniu przez pracodawcę skorzystania z die Inanspruchnahme. Z kolei przy technicznych propozycjach ulepszeń pracownikowi służy, tak jak w przypadku patentów, również roszczenie do pracodawcy o przyznanie odpowiedniego wynagrodzenia. Zakończenie stosunku pracy nie wpływa na prawa i obowiązki wynikające z niniejszej ustawy. Powyższa ustawa z całą pewnością nie jest rozwiązaniem idealnym, jednakże reguluje kwestie niezmiernie istotne i niektórym europejskim ustawodawcom – np. polskiemu – zupełnie nieznane.

8. Wybrane orzecznictwo

Zarówno w Polsce, jak i w Niemczech orzecznictwo sądowe odgrywa wielką rolę w kształtowaniu myśli prawniczej oraz służy interpretacji przepisów prawnych. Spośród tysięcy dostępnych orzeczeń z zakresu prawa własności intelektualnej autor postanowił wybrać i przedstawić kilka, które jego zdaniem mają zasadniczy wpływ na kształt myśli prawniczej w Niemczech.

1. Wyrok Sądu Krajowego w Berlinie z 9 listopada 2010 r., sygn. akt 5 U 69/09, BeckRS 2011, 16445

I. Sentencja wyroku

Opublikowanie i rozpowszechnianie zdjęcia przedstawiającego wizerunek nagiego mężczyzny w ręczniku oznacza, że chronione pod kątem prawa do marki, wskazujące na prowadzenie działalności hotelarskiej ilustracje i dokumentacje, mogą być uznane za chronioną poprzez art. 5 III GG wolność sztuki.

II. Stan faktyczny

Pozwana wydała książkę, w której znajduje się zdjęcie łóżka. W przedniej części zdjęcia można zauważyć ręcznik frotowy, który zawiera oznaczenie przedsiębiorstwa powódki oraz jej markę. W tle widać nieostro nagiego mężczyznę. Powódka w pozwie  wniosła o zakazanie pozwanej publikacji tego zdjęcia, w pierwszej instancji sąd przyznał rację powódce.

III. Orzeczenie sądu

Sąd przyznał rację pozwanej i oddalił powództwo.

Sąd apelacyjny stanął na stanowisku, że wskazane przez powódkę naruszenie przez pozwaną przysługującego jej prawa do marki, oznaczenia przedsiębiorstwa oraz prawa do firmy jest prawnie uzasadnione poprzez art. 5 III GG, regulujący kwestię wolności sztuki. Przedmiotowe zdjęcie jest bowiem chronione przez art. 5 III GG jako wynik twórczego aktu w rozumieniu GG. Argument, że sporne zdjęcie można uważać za pornograficzne, jest bezzasadny, gdyż na zdjęciu nie widać dokładnie nagiego mężczyzny, zdjęcie jest celowo zamazane w tym fragmencie. Sporne zdjęcie nie zawiera również żadnego naruszenia prawa do marki, oznaczenia przedsiębiorstwa oraz prawa do firmy.

Zdaniem sądu art. 5 III GG chroni decyzję fotografa co do użycia w swoim dziele fikcyjnych lub realnych środków. Sąd zwrócił uwagę, powołując się na orzecznictwo BGH (GRUR 2005, 583), że powołanie się na art. 5 III GG jest wykluczone w razie naruszenia chronionego prawa do marki, oznaczenia przedsiębiorstwa oraz prawa do firmy zgodnie z art. 14 I GG, w przypadku wyłącznie komercyjnego wykorzystania marki, co jednak w tej sprawie nie miało miejsca.

2. Wyrok BGH z 7 grudnia 2010 r., sygn. akt VI ZR 30/09, BeckRS 2011, 00940

I. Sentencja wyroku

Administrator archiwum zdjęć do użytku komercyjnego przez przedsiębiorstwo prasowe nie ma obowiązku badania dopuszczalności planowanego sprawozdania prasowego zgodnie z §§ 22, 23 KUG (Kunsturhebergesetz) przed przekazaniem prasie zdjęć archiwalnych.

II. Stan faktyczny

W grudniowym wydaniu magazynu „Playboy“ zostało w artykule pt. Akty H… psychogram mordercy stulecia zamieszczone zdjęcie skarżącego, który został skazany za wielokrotne zabójstwa. To zdjęcie „Playboy” otrzymał wcześniej od pozwanego, który prowadzi komercjalną agencję zdjęciową.

III. Orzeczenie sądu

Ponieważ art. 5 I 2 GG chroni również obszar publicystycznej działalności, było konsekwentne, że BVerfG (Bundesverfassungsgericht) interpretował działalność agencji prasowej przez pryzmat art. 5 I 2 GG, BGH swoim orzecznictwem obejmuje również agencje fotograficzne, stąd zastosowanie do niniejszego przypadku przez BGH ww. przepisu było uzasadnione. Sąd stwierdził, że agencja fotograficzna nie ponosi odpowiedzialności, jeżeli kwestionowana fotografia jest zapisana w wewnętrznym archiwum i jest udostępniona jedynie na prośbę konkretnej agencji prasowej. Jedyna możliwość odpowiedzialności agencji fotograficznej powstaje w sytuacji, gdy udostępnia ona publicznie zdjęcia na swojej platformie internetowej. Jednakże i w takim wypadku ewentualne ryzyko odpowiedzialności agencji fotograficznej uznać należy za minimalne, gdyż takowa istnieć może wyłącznie w przypadku wykazania agencji fotograficznej celowego złamania praw osobistych osoby sfotografowanej.

3. Wyrok BPatG z 5 grudnia 2006 r., sygn. akt 3 Ni 42/04

I. Sentencja wyroku

Niemiecki patent nr 197 56 864 jest uznany za częściowo nieważny z powodu zastrzeżenia patentowego nr 1, jeżeli obejmuje komórki, które są pozyskane z embrionalnych komórek macierzystych z ludzkich embrionów oraz jeśli obejmuje produkcję komórek, które są pozyskane z embrionalnych komórek macierzystych z ludzkich embrionów, zgodnie z zastrzeżeniem patentowym nr 12 i 16.

II. Stan faktyczny

Skarżący uważał sporny patent, którego zastrzeżenia patentowe obejmują komórki tymczasowe uzyskiwane z ludzkich embrionalnych komórek macierzystych, za nieważny, ponieważ naruszał porządek publiczny i dobre obyczaje zgodnie z § 2 Nr 1 PatG. Zdaniem skarżącego do wykładni pojęcia porządku publicznego i dobrych obyczajów w tej materii zastosowanie mają m.in. przepisy BioPatG (Gesetz zur Umsetzung der Richtlinie über den Schutz biotechnologischer Erfindungen), jak również StZD (Stammzellgesetz), które jako podstawa niemieckiego sytemu prawnego potwierdzają ochronę życia ludzkiego już od momentu zapłodnienia.

III. Orzeczenie sądu

Bundespatentgericht uznał skargę za częściowo zasadną. Wskazana podstawa nieważności prowadzi do nieważności spornego patentu, jeżeli obejmuje on ludzkie komórki macierzyste, w związku z zastrzeżeniem patentowym nr 1. Natomiast skarga jest niezasadna co do zastrzeżenia patentowego nr 12 i 16, tj. jeśli ww. patent obejmuje produkcję tkanek, które są uzyskane z embrionalnych komórek rozrodczych. Sporny patent dotyczy wyizolowanych oraz wyczyszczonych neutralnych komórek tymczasowych, postępowań związanych z ich pozyskiwaniem z embrionalnych komórek macierzystych, użycie komórek tymczasowych do terapii newralgicznych defektów oraz do uzyskiwania polipeptydów. Senat stanął na stanowisku, że już udzielony patent nie może się ostać, jeśli się okaże, że wynalazku nie można inaczej ocenić, jak naruszający interes publiczny i dobre obyczaje. StZD gwarantuje, tak samo jak i Embryonenschutzgesetz, godność ludzką i prawo do życia. Ustawowym zakazem wprowadzania oraz używania ludzkich embrionalnych komórek macierzystych ustawodawca gwarantuje wysoki stopień ochrony prawnej.

9. Podsumowanie

Niemiecki system prawa własności intelektualnej w związku ze swoją konstrukcją prawną jest systemem z całą pewnością ciekawym, lecz jak każdy system niepozbawionym wad. Z punktu widzenia polskiego ustawodawcy niezwykle ciekawym rozwiązaniem jest ustawa o wynalazkach pracowników, na podstawie której pracownikom przyznane są szerokie prawa związane z ochroną prawną przedstawionych przez nich wynalazków, czego polskie prawo nie przewiduje. Być może wskazana w tym artykule problematyka będzie przyczynkiem do podjęcia dyskusji nad celowością wprowadzenia do polskiego systemu prawnego podobnego rozwiązania.