8 grudnia 2017 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego odbyła się Konferencja naukowa pt. „Zarządzanie sądami a dostęp do wymiaru sprawiedliwości”, towarzysząca zjazdowi Stowarzyszenia Europejskich Sędziów i Prokuratorów na Rzecz Wolności i Demokracji (MEDEL). Jej organizatorami byli Katedra Postępowania Karnego UJ, Zakład Postępowania Cywilnego UJ, Katedra Postępowania Cywilnego Uniwersytetu Śląskiego oraz Stowarzyszenie Sędziów Polskich „Iustitia” i Europejskie Stowarzyszenie Sędziów i Prokuratorów na rzecz Wolności i Demokracji MEDEL. Patronat honorowy nad konferencją objęli Rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie prof. dr hab. med. Wojciech Nowak, Prezydent Miasta Krakowa prof. dr hab. Jacek Majchrowski, Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego prof. dr hab. Małgorzata Gersdorf oraz Krajowa Rada Sądownictwa. Program konferencji podzielony był na dwa panele: „Urząd sędziego a gwarancje sprawowania wymiaru sprawiedliwości” oraz „Struktura sądów a zarządzanie sądami”, w których udział wzięli przedstawiciele wymiaru sprawiedliwości z Polski i wielu krajów europejskich oraz Stanów Zjednoczonych i Kanady.

Uroczystego otwarcia konferencji dokonał Dziekan Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego prof. dr hab. Jerzy Pisuliński, który powitał zebranych gości, a następnie zabrał głos temat programu konferencji, wskazując na jego doniosłość praktyczną w obliczu dokonywanych zmian legislacyjnych w polskim prawodawstwie dotyczących funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości. Następnie głos zabrał dr hab. Krystian Markiewicz, prof. UŚ, Prezes Stowarzyszenia Sędziów Polskich „Iustitia”, który również odniósł się do aktualności tematyki konferencji dla polskiego wymiaru sprawiedliwości oraz wskazał, że konferencja daje możliwość porównania modeli funkcjonowania sądownictwa w różnych krajach europejskich reprezentowanych na konferencji przez ich przedstawicieli. Prof. Markiewicz odniósł się także do zmian dokonywanych w obrębie funkcjonowania Krajowej Rady Sądownictwa i Sądu Najwyższego, wskazując ich zagrożenia związane z niezawisłością sędziowską oraz niezależnością innych przedstawicieli zawodów prawniczych, takich jak adwokaci, radcowie prawni czy prokuratorzy. Prezes „Iustitii” wskazał, że konferencja oraz towarzyszący jej zjazd Stowarzyszenia MEDEL stanowią dobrą okazję do debaty nad kształtem i sposobem zapewnienia efektywnego dostępu do wymiaru sprawiedliwości obywatelom w dobie zmian strukturalnych polskiego  sądownictwa. Następnie głos zabrał Michelini Gualtiero (Włochy), Prezes Stowarzyszenia MEDEL, który wskazał rolę i znaczenie tej organizacji w budowaniu europejskich standardów demokracji oraz niezależności wymiaru sprawiedliwości. Prezes MEDEL wskazał także rolę sędziego w kształtowaniu prawidłowego funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości oraz pogłębiający się w Europie kryzys niezależności sądownictwa i konieczność jej obrony przed wpływem innych władz państwowych.

Panel I, którego tematem była regulacja urzędu sędziego, składał się z dwóch części. W pierwszej części przedstawione zostały standardy ukształtowane w pracach międzynarodowych organizacji sędziowskich, w drugiej natomiast regulacje obowiązujące w różnych krajach Europy.

Nuria Diaz Abad (Hiszpania), Prezes Europejskiej Sieci Rad Sądowniczych (ECJN), przedstawiła Standardy urzędu sędziego według ECNJ. Podkreśliła społeczną odpowiedzialność sędziego za wykonywaną pracę, wskazując, że wynikają z tego zarówno szczególne prawa, jak i obowiązki osoby piastującej funkcję sędziego. Wskazała dalej związaną z tym kwestię odpowiedzialności dyscyplinarnej sędziów, którą powinny zajmować się autonomiczne, niezależne organy przedstawicielskie środowiska sędziowskiego. Prezes ECJN zwróciła również uwagę, że Polska jest jednym z krajów cieszących się najwyższym procentem zaufania społecznego dla sędziów, mimo że równocześnie badania prowadzone wśród polskich sędziów wykazały, że uważają oni, iż zarówno władza wykonawcza, ustawodawcza, jak i media łamią ich niezależność. Zdaniem ECJN nieuwzględnienie stanowiska sędziów w toku prowadzonych zmian legislacyjnych w wymiarze sprawiedliwości godzi w niezależność sądownictwa. Następnie przemówienie na temat Standardy i gwarancje urzędu sędziego na płaszczyźnie UE wygłosił Duro Sessa pełniący funkcję Wiceprezesa Rady Konsultacyjnej Sędziów Europejskich przy Radzie Europy (CCJE) oraz Prezesa Sądu Najwyższego Chorwacji. Podkreślił, że oczekiwaniem społeczeństwa jest, aby sędzia postępował zgodnie z prawem i pozbawiony był jakichkolwiek nacisków z zewnątrz. Zadanie państwa powinno zatem ograniczać się do stworzenia takich warunków, w których sędzia może pozostawać niezależny, zarówno w aspekcie procesowym, jak i politycznym. Zdaniem CCJE powoływanie i dalsza praca sędziego powinny opierać się przede wszystkim na prawie.

W toku debaty po wystąpieniach przedstawicieli europejskich organizacji sędziowskich podniesiono m.in. kwestię konsultacji między przedstawicielami władzy wykonawczej i sądowniczej oraz zwrócono uwagę na wpływ organów samorządu sędziowskiego na kształtowanie projektów reform oraz opinii społecznej. Sędzia Nuria Diaz Abad wskazała w tym miejscu także istotne różnice między rozwiązaniem obowiązującym w Hiszpanii co do sposobu powoływania naczelnego organu sądownictwa a nowymi regulacjami odnośnie do Krajowej Rady Sądownictwa w Polsce. Prof. Pisuliński zapytał z kolei przedstawicieli innych porządków prawnych o ocenę kwestii udziału sędziów w protestach społecznych w obronie sądów, w tym w kontekście standardu apolityczności sędziego. Sędzia Sessa wskazał, że takie działania powinny być bardzo ostrożne, jednak sędzia ma prawo wypowiadać się co do kierunku zmian w wymiarze sprawiedliwości, natomiast sędzia Diaz wskazała, że w takich momentach obowiązkiem sędziego jest obrona jego niezależności.

Drugą część I panelu stanowiło przedstawienie krajowych prezentacji odnośnie do urzędu sędziego i organizacji sądów w wybranych krajach. Pierwszym prelegentem był Christoph Flügge z Niemiec, sędzia Międzynarodowego Trybunału Karnego do spraw byłej Jugosławii, a także wieloletni pracownik Ministerstwa Sprawiedliwości w Berlinie. Poruszył on kwestię funkcjonowania zasady trójpodziału władzy w Niemczech i miejsca w niej wymiaru sprawiedliwości. Wskazał, że większość parlamentarna musi szanować prawa mniejszości, a niezależne sądownictwo jest jednym z gwarantów tego. W kwestii nieusuwalności  sędziów podniósł, że niemiecka Konstytucja przewiduje możliwość złożenia sędziego z urzędu jedynie na mocy orzeczenia sądu. Następnie Artur Dionísio Oliveira (Portugalia) przedstawił dokonaną w Portugalii reformę dotyczącą zarządzania sądami, która rozdzieliła kompetencje w tej sferze między prezesa sądu, menedżera oraz specjalny urząd pośredniczący między sądem a prokuraturą. Menedżer sądu powoływany jest przez prezesa sądu spośród pięciu kandydatów wskazanych przez ministra sprawiedliwości, prezes sądu jest z kolei powoływany przez Wyższą Radę Sądowniczą spośród sędziów. Z kolei John McClellan Marshall sprawujący urząd sędziego w USA przedstawił sposób interpretacji oraz gwarancje niezależności sądów w prawie amerykańskim. W dalszej kolejności dr hab. Radosław Flejszar (UJ) przedstawił elementy składające się na ustrojowy status sędziego, wskazując, że obejmują one takie elementy, jak urząd sędziego, stanowisko sędziowskie, miejsce służbowe, stosunek służbowy, immunitet sędziowski oraz termin pełnienia obowiązków. Dr Grzegorz Borkowski (Krajowa Rada Sądownictwa) z kolei odniósł się do ostatnich zmian w wymiarze sprawiedliwości w kontekście wymogów co do niezależności sędziów stawianych przez CCJE i ECJN. W toku dyskusji mającej miejsce po wygłoszonych referatach zwracano uwagę na: czynnik polityczny przy powoływaniu sędziów, problem niezależności sędziów powoływanych na tzw. próbę oraz problem wypowiadania się sędziów co do spraw, w których dopiero mają podjąć decyzję.

Przedmiotem drugiego panelu konferencji była kwestia struktury sądów i zarządzania sądownictwem.

Referat wstępny wygłosił jako pierwszy prof. Chile Eboe-Osuji, piastujący stanowisko Sędziego Międzynarodowego Trybunału Karnego, a reprezentujący także porządki prawne Nigerii oraz Kanady. W swoim wystąpieniu odwołał się do zasad brytyjskiego konstytucjonalizmu, które stały się fundamentem obu tych porządków prawnych, także w sferze wymiaru sprawiedliwości. Wśród nich wskazał zasady: praworządności, wolnych wyborów, wolności słowa oraz niezależności sądownictwa. Wskazał także, że sędzia w sferze orzekania nie może być postrzegany jako podwładny podlegający czyjemuś zwierzchnictwu. Sędzia musi być postrzegany jako niezawisły przez społeczeństwo, z czym wiąże się zagwarantowanie mu pozycji, która chroniłaby go przed zewnętrznymi wpływami. W dalszej części Noel Rubotham, Członek Biura Europejskiej Komisji do spraw efektywności wymiaru sprawiedliwości przy Radzie Europy – CEPEJ (Irlandia) przedstawił referat pt. Struktura i system finansowania sądów według standardów CEPEJ. Wskazał on potrzebę postrzegania niezależności sędziowskiej przez pryzmat wymiaru sprawiedliwości jako całości, a nie tylko pojedynczych sędziów, co wymaga odpowiedniej organizacji sądownictwa zapewniającej jego niezależność oraz efektywność. Z wymogów Rady Europy wynika, że każde państwo zobowiązane jest zapewnić odpowiednie finansowanie sądownictwa, które pozwoliłoby zachować mu jego niezależność oraz odpowiednie funkcjonowanie, zważywszy na wielkość kraju i liczbę rozpoznawanych spraw. W kontekście sposobu zarządzania wymiarem sprawiedliwości omówił on także europejskie modele zarządzania sądami, pośród których wymienił model scentralizowany – podległy ministrowi sprawiedliwości; zdecentralizowany – zakładający podział kompetencji między władzę wykonawczą a sądy; oraz model autonomiczny – zakładający udział czynnika zbliżonego do wymiaru sprawiedliwości.

W drugiej części tego panelu zaprezentowane zostały referaty omawiające strukturę sądownictwa w wybranych krajach europejskich oraz Stanach Zjednoczonych. Prof. dr Vittorio Fanchiotti przedstawił system funkcjonujący we Włoszech, omawiając problemy związane z korupcją we włoskim wymiarze sprawiedliwości zagrażające sędziowskiej niezawisłości. Steven Anthony z kolei zaprezentował amerykański model funkcjonowania sądownictwa, w którym sędzia federalny mianowany jest dożywotnio i może być usunięty z urzędu jedynie przez Senat za poważne naruszenie prawa, co w całej historii USA zdarzyło się jedynie kilkanaście razy. Dr hab. Dobrosława Szumiło-Kulczycka razem z dr Katarzyną Gajdą-Roszczynialską dokonały omówienia kluczowych punktów ostatnich nowelizacji dotyczących wymiaru sprawiedliwości w Polsce. Dr hab. Szumiło-Kulczycka przedstawiła zagrożenia związane ze skupieniem w ręku Ministra Sprawiedliwości funkcji organizacyjnych, administracyjnych, ustrojowych oraz oskarżycielskich jako Prokuratora Generalnego. Dr Gajda-Roszczynialska z kolei skupiła się na kwestii składu orzekającego w perspektywie prawa do sądu, mając na względzie zapewnienie odpowiedniego balansu między wewnętrzną strukturą sądów zapewniającą obsługę sądu. W kwestii udziału czynnika społecznego przedstawiła ona historyczny rozwój instytucji ławnika w prawie polskim oraz jego rolę i istotę w procesie orzekania, z uwzględnieniem udziału ławników w Izbie Dyscyplinarnej i Spraw Publicznych SN. Henrik Engell Rhod przedstawił następnie strukturę duńskiego wymiaru sprawiedliwości, w którym występują dwa rzędy sądów powszechnych oraz Sąd Najwyższy. Strony mogą dobrowolnie zdecydować o oddaniu sprawy do Sądu Morskiego i Gospodarczego, który stanowi jedyny państwowy sąd wyspecjalizowany. Konstytucja Danii gwarantuje nieusuwalność sędziego z urzędu, stanowiąc, że złożenie sędziego może nastąpić jedynie na mocy orzeczenia specjalnego sądu, co zdarzyło się jednak w historii tylko dwukrotnie. Mianowanie sędziów należy do wyłącznej kompetencji Rady Sądowniczej, bez jakiegokolwiek wpływu władzy wykonawczej. Następnie Noel Rubotham zaprezentował irlandzki system wymiaru sprawiedliwości, w którym ważną rolę pełni Rada Sądownicza, w której dominują sędziowie, przy udziale jednak przedstawiciela ministra sprawiedliwości, konsumentów oraz pracodawców.

Konferencję zamknęło podsumowanie wygłoszone przez Prezesa Stowarzyszenia Sędziów i Prokuratorów dla Wolności i Demokracji MEDEL, Micheliniego Gualtiero (Włochy), oraz sędziego Sądu Najwyższego w stanie spoczynku prof. dr hab. Tadeusza Erecińskiego (UW). Prezes MEDEL podkreślił znaczenie konferencji oraz możliwości wymiany zdań i doświadczeń, co jest szczególnie ważne w obliczu dokonywanych reform wymiaru sprawiedliwości w wielu krajach europejskich, w tym w Polsce. Prof. Ereciński nawiązał z kolei do historii polskiego wymiaru sprawiedliwości, mając na względzie stulecie istnienia Sądu Najwyższego oraz dokonaną po przewrocie majowym w 1926 r. reformę sądownictwa.

Podsumowując: konferencja była miejscem wymiany poglądów i doświadczeń wybitnych przedstawicieli wymiaru sprawiedliwości wielu krajów europejskich i polskich. Konferencja miała zdecydowanie charakter naukowy, a nie polityczny, wobec czego prezentowane poglądy w przeważającej części abstrahowały od oceny bieżącej reformy sprawiedliwości w Polsce. Na konferencji brakło udziału przedstawicieli Ministerstwa Sprawiedliwości, którzy mogliby przedstawić punkt widzenia władzy wykonawczej na funkcjonowanie polskiego wymiaru sprawiedliwości w perspektywie europejskich modeli zarządzania sądami. Wniosek płynący z konferencji można określić jako potrzebę zapewnienia niezależności sądów i niezawisłości sędziowskiej, jako warunek efektywnego realizowania wymiaru sprawiedliwości.