W ramach międzynarodowego arbitrażu handlowego występuje wiele sytuacji życiowych, w których konieczne jest ustalenie prawa właściwego. Jedną z nich, w przypadku zawarcia umowy o arbitraż za pośrednictwem pełnomocnika, jest ustalenie prawa właściwego dla pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż oraz jego formy, z perspektywy norm kolizyjnych obowiązujących w Rzeczypospolitej Polskiej. W ramach niniejszego artykułu przedstawiony został charakter pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny, a także sposób poszukiwania prawa dla niego właściwego. Omówiono przy tym wybór prawa właściwego dla pełnomocnictwa, a także kaskadową normę kolizyjną opartą na łącznikach obiektywnych. Prowadzone w artykule rozważania obejmują również kwestię poszukiwania prawa właściwego dla formy pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny. W opracowaniu ukazano relacje zachodzące między statutem pełnomocnictwa a statutem umowy o arbitraż.

Jedną z tradycyjnych metod rozstrzygania sporów wynikłych z transakcji zawieranych w ramach międzynarodowego obrotu gospodarczego jest arbitraż handlowy Por. P. Gillies, G. Moens, International Trade and Business: Law Policy and Ethics, Sydney 1998, s. 730. . Uzasadnione jest wskazanie, że międzynarodowy obrót gospodarczy stanowi hemisferę, w ramach której rozstrzyganie sporów nie przez sądy państwowe, ale przez sądy arbitrażowe jest czymś naturalnym z punktu widzenia praktyki obrotu gospodarczego Zob. J.G. Merrills, International Dispute Settlement, Cambridge 2011, s. 83. . W literaturze przedmiotu wiele miejsca poświęcono identyfikacji pozytywnych cech arbitrażu jako formy rozstrzygania sporów, decydujących o jego większej atrakcyjności w porównaniu z sądownictwem państwowym Zob. m.in. Ł. Błaszczak, M. Ludwik, Sądownictwo polubowne (arbitraż), Warszawa 2007, s. 14; A. Szumański (w:) System prawa handlowego, Arbitraż handlowy, red. A. Szumański, Warszawa 2010, s. 25; M.L. Moses, The Principles and Practice of International Commercial Arbitration, Nowy Jork 2012, s. 3. . Mówiąc jednak o arbitrażu, jako jednej z metod rozstrzygania sporów wynikłych z transakcji zawieranych w międzynarodowym obrocie gospodarczym, nie można zapominać o ramach prawnych dla postępowania przed sądem polubownym i prawie właściwym dla stosunku prawnego, na tle którego spór powstał. W przypadku międzynarodowego arbitrażu handlowego ustalenie prawa właściwego ma bardziej złożony charakter, w porównaniu do spraw z elementem obcym zawisłych przed sądami państwowymi Opowiadam się za koncepcją funkcjonalistyczną zakresu zastosowania norm kolizyjnych prawa prywatnego międzynarodowego, wedle której powinny znaleźć one zastosowanie jedynie w odniesieniu do sytuacji życiowych powiązanych z prawem różnych państw (zawierających element obcy) – zob. M. Mataczyński, Przepisy wymuszające swoje zastosowanie w prawie prywatnym międzynarodowym, Kraków 2005, s. 38 i cytowana tam literatura. . Ponieważ w przypadku arbitrażu aktualizuje się konieczność ustalenia prawa właściwego dla szeregu kwestii związanych z postępowaniem przed sądem arbitrażowym, jak i stosunkiem prawnym, z którego spór wynika Zob. A. Wiśniewski, Międzynarodowy arbitraż handlowy w Polsce. Status prawny arbitrażu i arbitrów, Warszawa 2011, s. 161. . Nieodzowne jest ustalenie prawa właściwego dla: umowy o arbitraż, ustanawiającej jurysdykcję sądu arbitrażowego do rozstrzygnięcia sporu, zdatności arbitrażowej sprawy, zdolności arbitrażowej stron, umowy stron sporu z arbitrem (arbitrami), postępowania przed sądem polubownym oraz stosunku prawnego, którego spór dotyczy J. Poczobut (w:) System prawa handlowego, t. 8, Arbitraż handlowy, red. A. Szumański, Warszawa 2010, s. 141. . W ramach mozaiki sytuacji życiowych, dla których konieczne jest ustalenie prawa właściwego w międzynarodowym arbitrażu handlowym, istotnego znaczenia nabiera jeszcze przed powstaniem sporu, jeśli tylko jedna ze stron zamierza zawrzeć zapis na sąd polubowny za pośrednictwem pełnomocnika, ustalenie prawa właściwego dla pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż (zapisu na sąd polubowny), jak i prawa właściwego dla formy takiego pełnomocnictwa.

Rozważania zawarte w niniejszym opracowaniu zostały poświęcone kwestii ustalenia prawa właściwego dla pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż (zapisu na sąd polubowny), jak i jego formy. Wskazana problematyka wydaje się być istotna z dwóch zasadniczych przyczyn. Po pierwsze, wadliwość umocowania pełnomocnika do działania może prowadzić do nieważności lub nieistnienia umowy o arbitraż (zapisu na sąd polubowny), która zostanie przez niego zawarta, co w konsekwencji finalnie może stanowić podstawę do odmowy stwierdzenia wykonalności lub uznania zagranicznego wyroku sądu polubownego Zob. M. Łaszczuk, J. Szpara (w:) System prawa handlowego, t. 8, Arbitraż handlowy, red. A. Szumański, Warszawa 2010, s. 699. . Po drugie, stosunkowo powszechne posługiwanie się przez przedsiębiorców działających w międzynarodowym obrocie gospodarczym osobami trzecimi powoduje, że poruszoną w niniejszym opracowaniu problematykę cechuje również doniosły walor praktyczny. Mając powyższe na uwadze, przed przejściem do dalszych szczegółowych rozważań pragnę zastrzec, że analiza prowadzona w niniejszym artykule jest dokonywana z perspektywy przepisów obowiązujących w Rzeczypospolitej Polskiej.

1. Charakter prawny umowy o arbitraż a charakter prawny pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż

Pierwszą kwestią, stanowiącą punkt wyjścia dla dalszych rozważań, jest ustalenie charakteru prawnego pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż (zapisu na sąd polubowny). Przyjęcie, że pełnomocnictwo to ma charakter procesowy, implikuje zastosowanie zasady lex fori processualis Więcej o wskazanej zasadzie zob. w P. Rodziewicz, Stwierdzenie treści oraz zastosowanie prawa obcego w sądowym postępowaniu cywilnym, Warszawa 2015, s. 201. . Natomiast przyjęcie, że pełnomocnictwo to ma charakter materialnoprawny, prowadzi do wniosku, że prawo właściwe dla pełnomocnictwa do zwarcia umowy o arbitraż, jak i jego formy, powinno następować w oparciu o miarodajne normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego, w zakresie nieuregulowanym w aktach prawa jednolitego. Powyższe wątpliwości co do charakteru pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż (zapisu na sąd polubowny) ujawniają się w związku z istnieniem rozbieżnych koncepcji co do charakteru prawnego samej umowy o arbitraż Por. Z. Radwański, System prawa prywatnego, t. 2, Prawo cywilne – część ogólna, red. Z. Radwański, Warszawa 2008, s. 30; A. Budniak-Rogala, Charakter prawny zapisu na sąd polubowny w postępowaniu cywilnym, Wrocław 2015, s. 107. . W literaturze przedmiotu można spotkać stanowiska, zgodnie z którymi zapis na sąd polubowny stanowi czynność prawa materialnego Zob. m.in. E. Marszałkowska-Krześ, Ł. Błaszczak, Zapis na sąd polubowny a czynności notarialne (wybrane zagadnienia), „Rejent” 2007/9, s. 12. , czynność procesową Zob. m.in. R. Kulski, Umowy procesowe w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2006, s. 167. , czy wreszcie niektórzy autorzy przyjmują, że ma on charakter mieszany Zob. S. Dalka, Sądownictwo polubowne w PRL, Warszawa 1987, s. 57. lub też, że stanowi on czynność sui generis (umowa osobliwa) Zob. M. Pazdan, Prawo właściwe dla oceny zapisu na sąd polubowny, „Rejent” 2003/10, s. 176. . O ile jednak w zakresie ustalenia charakteru prawnego zapisu na sąd polubowny istnieją rozbieżności, o tyle w kwestii charakteru pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny przedstawiciele doktryny wydają się być zgodni i wskazują, że konieczne jest w tym wypadku udzielenie pełnomocnictwa zgodnie z przepisami prawa materialnego T. Ereciński, K. Weitz, Sąd arbitrażowy, Warszawa 2008, s. 115; M. Tomaszewski (w:) System prawa handlowego, t. 8, Arbitraż handlowy, red. A. Szumański, Warszawa 2010, s. 317. . Zauważyć bowiem należy, że udzielenie pełnomocnictwa procesowego nie upoważnia do zawarcia umowy o arbitraż (co wynika explicite z art. 91 Kodeksu postępowania cywilnego Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2022 r. poz. 1967 ze zm.), dalej k.p.c. ) Ł. Błaszczak, Wyrok sądu polubownego w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2010, s. 110. . Z uwagi na powyższe do zawarcia zapisu na sąd polubowny za pośrednictwem pełnomocnika konieczne jest udzielenie pełnomocnictwa zgodnie z przepisami prawa materialnego, a nie procesowego. Stanowisko takie znajduje również pośrednio potwierdzenie, w związku z treścią przepisów art. 39 i art. 40 Prawa prywatnego międzynarodowego Ustawa z 4.02.2011 r. – Prawo prywatne międzynarodowe (Dz.U. z 2015 r. poz. 1792), dalej p.p.m. . Rozważając czysto teoretycznie stanowisko przeciwne, zakładające, że zapis na sąd polubowny to czynność procesowa, choć niedokonywana w ramach toczącego się postępowania, to i tak powinny znaleźć do niego odpowiednie zastosowanie przepisy regulujące pełnomocnictwo zawarte w aktach prawa materialnego. Po ustaleniu, że pełnomocnictwo do zawarcia umowy o arbitraż (zapisu na sąd polubowny) ma charakter materialnoprawny, w dalszej części należy przejść do wyjaśnienia relacji zachodzących między statutem umowy o arbitraż i jej formy a statutem pełnomocnictwa do zwarcia zapisu na sąd polubowny i jego formy.

2. Relacja statutu umowy o arbitraż i jej formy do statutu pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny i jego formy

W przypadku gdy umowa o arbitraż jest zawierana za pośrednictwem pełnomocnika, a okoliczności stanu faktycznego jej dotyczące wskazują na istnienie związku z prawem co najmniej dwóch państw, to w takiej sytuacji aktualizuje się konieczność ustalenia prawa właściwego W doktrynie Prawa prywatnego międzynarodowego wyrażane są dwie przeciwstawne koncepcje dotyczące zakresu zastosowania norm kolizyjnych tego prawa, niemniej jednak autor przychyla się do koncepcji, zgodnie z którą normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego mają zastosowanie wyłącznie do sytuacji życiowych zawierających element obcy, a tym samym powiązanych z co najmniej dwoma systemami prawnymi, zob. więcej P. Rodziewicz, Stwierdzenie..., s. 34. zarówno dla umowy o arbitraż, formy tej umowy, jak i dla samego pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż, jak i jego formy. Zgodnie z poglądem wyrażonym w literaturze pełnomocnictwo do zawarcia umowy o arbitraż, jak i kwestia jego formy stanowią odrębne sytuacje życiowe, dla których prawo właściwe ustala się niezależnie od prawa właściwego dla samej umowy o arbitraż i jej formy Zob. T. Ereciński, K. Weitz, Sąd..., s. 98; J. Poczobut (w:) System..., s. 156. . Statut umowy o arbitraż co do zasady powinien być ustalany na podstawie norm kolizyjnych zawartych w art. 39 p.p.m., natomiast statut formy umowy o arbitraż w oparciu o przepis art. 40 p.p.m. Należy jednak pamiętać, że normy kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla umowy o arbitraż zostały również zawarte w przepisie art. V ust. 1 lit. a J. Poczobut, Umowa o arbitraż w polskim prawie prywatnym międzynarodowym – z uwagami porównawczymi, „Studia Prawa Prywatnego” 2013/1, s. 24. Konwencji o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych, sporządzonej 10.06.1958 r. w Nowym Jorku Konwencja o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych sporządzona 10.06.1958 r. w Nowym Jorku (Dz.U. z 1962 r. nr 9 poz. 41), dalej konwencja nowojorska. . Podkreślić jednak należy, że przepis ten wiąże jedynie sąd, do którego wystąpiono z wnioskiem o uznanie lub stwierdzenie wykonalności zagranicznego wyroku arbitrażowego J. Poczobut, Umowa..., s. 24. . Podobnie fragmentaryczna regulacja kolizyjnoprawna została zawarta w art. VI ust. 2 i art. IX ust. 1 lit. a Konwencji europejskiej o międzynarodowym arbitrażu handlowym M. Pazdan, Umowa o arbitraż po wejściu w życie ustawy o prawie prywatnym międzynarodowym z 2011 r. (w:) Proces cywilny. Nauka – kodyfikacja – praktyka, red. P. Grzegorczyk, K. Knoppek, M. Walasik, Warszawa 2012, s. 860. , sporządzonej w Genewie 21.04.1961 r. Konwencja europejskiej o międzynarodowym arbitrażu handlowym sporządzona w Genewie 21.04.1961 r. (Dz.U. z 1964 r. nr 40, poz. 270), dalej konwencja europejska. Forma umowy o arbitraż stanowi również przedmiot regulacji zawartej w umowach międzynarodowych. W przepisie art. II ust. 2 konwencji nowojorskiej oraz art.  I ust. 2 lit. a konwencji europejskiej zostały zawarte normy merytoryczne regulujące formę umowy o arbitraż Por. J. Poczobut, Umowa..., s. 15. . Tym samym obie wskazane wyżej konwencje międzynarodowe zawierają normy kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla umowy o arbitraż, a także normy prawa jednolitego odnoszące się do formy umowy o arbitraż. Zgodnie jednak z przeważającym poglądem doktryny wskazane umowy międzynarodowe nie zawierają norm kolizyjnych ani merytorycznych odnoszących się do pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż, jak i jego formy Zob. S. Besson, J.F. Poudret, Comparative Law of International Arbitration, Londyn 2007, s. 242. . Na marginesie należy odnotować, że w literaturze z zakresu międzynarodowego arbitrażu handlowego spotkać można pogląd odwołujący się do orzecznictwa sądów niemieckich, zgodnie z którym z przepisu art. II ust. 2 konwencji nowojorskiej można wyprowadzić wniosek, że w zakresie pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny obowiązuje jednolita reguła, zgodnie z którą nie jest wymagana szczególna forma dla udzielenia pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny S. Besson, J.F. Poudret, Comparative Law..., s. 242. . Niemniej jednak jest to pogląd odosobniony i większość przedstawicieli doktryny międzynarodowego arbitrażu handlowego przyjmuje, że kwestia pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny, jak i jego formy, pozostaje poza zakresem regulacji konwencji nowojorskiej S. Besson, J.F. Poudret, Comparative Law..., s. 242. . Powyższy pogląd należy uznać za trafny, brak jest bowiem uzasadnionych podstaw do konstruowania jednolitej reguły merytorycznej dotyczącej formy pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny w oparciu o przepis art. II ust. 2 konwencji nowojorskiej, którego brzmienie wyraźnie odnosi się do samej umowy o arbitraż. Wskazany przepis swym zakresem obejmuje jedynie formę umowy o arbitraż, wprowadzając jako zasadę wymóg, aby zapis na sąd polubowny był sporządzony na piśmie z jednoczesnym wskazaniem, że jest on spełniony, jeśli zapis jest zawarty w wymianie listów lub telegramów. Wymogi w zakresie formy pisemnej zapisu na sąd polubowny, według poglądu wyrażanego w doktrynie, są spełnione również, jeśli jest on zawarty za pośrednictwem środków porozumiewania się na odległość, które pozwalają na utrwalenie jego treści J. Balcarczyk, Zagadnienie formy umowy o arbitraż w świetle art. II (2) Konwencji nowojorskiej o uznawaniu i wykonywaniu zagranicznych orzeczeń arbitrażowych oraz w świetle regulacji wewnętrznych, „ADR. Arbitraż i Mediacja” 2008/4, s. 14. , w tym w ramach korespondencji e-mailowej Jak wskazał SN w postanowieniu z 2.03.2017 r. (V CSK 392/16), Legalis nr 1587117, „forma złożenia oświadczeń w drodze wymiany dokumentów w formie e-mailowej jest wystarczająca do skutecznego zawarcia zapisu na sąd polubowny. Tak rozumiana forma pisemna na gruncie międzynarodowego arbitrażu jest wystarczająca, niezależnie od tego, że nie spełnia wymagań formy pisemnej wynikającej z regulacji kodeksu cywilnego”. . Mając powyższe na względzie, należy dojść do konkluzji, że normy kolizyjne oraz normy prawa jednolitego tworzące ramy prawne dla międzynarodowego arbitrażu handlowego nie będą miały zastosowania w zakresie odnoszącym się do pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny, jak i jego formy Por. M. Tomaszewski (w:) System..., s. 402. . Omawiając styk statutu umowy o arbitraż i statutu pełnomocnictwa, należy wskazać, że relewantną kwestią z punktu widzenia pełnomocnictwa, która będzie regulowana przez statut umowy o arbitraż, jest dopuszczalność zawarcia zapisu na sąd polubowny za pośrednictwem pełnomocnika J. Pazdan (w:) System prawa prywatnego, t. 20a, Prawo prywatne międzynarodowe, red. M. Pazdan, Warszawa 2014, s. 873. . Jak wskazuje się bowiem, zakres statutu umowy o arbitraż obejmuje zakres podmiotowy związania umową, tym samym zasadne wydaje się wnioskowanie, że dopuszczalność zawarcia zapisu na sąd polubowny za pośrednictwem pełnomocnika będzie warunkowana postanowieniami statutu umowy o arbitraż J. Poczobut, Umowa..., s. 23. . Ponadto statut umowy o arbitraż oddziałuje na statut pełnomocnictwa w zakresie rodzaju pełnomocnictwa wymaganego do zawarcia umowy o arbitraż J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 873. . Wątpliwości powstają na styku statutu pełnomocnictwa i statutu umowy o arbitraż w przypadku przekroczenia zakresu umocowania lub działania przez osobę nieumocowaną. O ile ustalenie zakresu umocowania pełnomocnika wchodzi w skład statutu pełnomocnictwa J. Pazdan, Pełnomocnictwo w prawie prywatnym międzynarodowym, Warszawa 2003, s. 152. , o tyle brak jest jasności, przez pryzmat jakiego prawa powinny być oceniane skutki dokonania czynności prawnej (zawarcia umowy o arbitraż) z przekroczeniem zakresu umocowania lub w przypadku braku umocowania.

W literaturze we wskazanym zakresie można spotkać się z trzema koncepcjami. Zgodnie z pierwszą ocena skutków dokonania czynności prawnej z naruszeniem umocowania lub bez umocowania powinna być dokonywana przez pryzmat prawa właściwego dla zawartej przez pełnomocnika umowy J. Pazdan, Pełnomocnictwo..., s. 151 i cytowana tam literatura. . Zgodnie z drugim poglądem właściwy jest statut pełnomocnictwa, w szczególności w odniesieniu do potwierdzenia zawartej przez pełnomocnika umowy J. Pazdan, Pełnomocnictwo..., s. 151 i cytowana tam literatura. . Wreszcie trzecie stanowisko kompromisowe zakłada możliwość stosowania prawa właściwego dla umowy o arbitraż dla oceny możliwości jej potwierdzenia przez mocodawcę, natomiast samo potwierdzenie podlegać miałoby prawu właściwemu dla pełnomocnictwa J. Pazdan, Pełnomocnictwo..., s. 151. oraz cytowana tam literatura. . Moim zdaniem za trafne należy uznać stanowisko, w myśl którego czynności zmierzające do potwierdzenia zawartej umowy o arbitraż w przypadku przekroczenia zakresu umocowania lub braku umocowania należy oceniać przez pryzmat prawa właściwego dla pełnomocnictwa Por. J. Pazdan, Pełnomocnictwo..., s. 153. . Prawo to będzie rozstrzygać w istocie, czy mogą zostać konwalidowane wadliwości w zakresie umocowania pełnomocnika do działania w związku z przekroczeniem zakresu umocowania lub działaniem bez należytego umocowania. Natomiast ocena skutków czynności prawnej dokonanej z przekroczeniem zakresu umocowania lub bez umocowania, w sytuacji gdy nie została ona potwierdzona przez mocodawcę, powinna być dokonywana przez pryzmat prawa właściwego dla dokonanej przez pełnomocnika czynności prawnej (prawa właściwego dla umowy o arbitraż). Zwróćmy bowiem uwagę, że w odniesieniu do konwalidacji jednostronnej czynności prawnej udzielającej pełnomocnictwa właściwy powinien być statut pełnomocnictwa, jednak w zakresie skuteczności czynności prawnej między osobą trzecią a mocodawcą w sytuacji, gdy pełnomocnik działał bez umocowania lub przekroczył zakres umocowania, właściwe powinno być prawo, któremu podlega czynność prawna dokonana przez pełnomocnika. Taki pogląd wydaje się być uzasadniony ze względu na ochronę osoby trzeciej. Tym bardziej że w skład podstawowego statutu umowy o arbitraż zalicza się: przesłanki skuteczności umowy o arbitraż, dopuszczalność zawarcia umowy o arbitraż przez pełnomocnika, dojście do skutku umowy o arbitraż i wreszcie identyfikację stron umowy o arbitraż J. Poczobut, Umowa..., s. 23. . Dokonując cząstkowego podsumowania, podkreślić należy, że zakres statutu umowy o arbitraż oraz jego formy nie obejmuje pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż oraz jego formy. Analogicznie normy prawa jednolitego zawarte w umowach międzynarodowych dotyczące samej formy umowy o arbitraż nie regulują kwestii związanych z udzieleniem pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny, jak i jego formy. Ze względu na to problemy związane z ustaleniem prawa właściwego dla pełnomocnictwa, jak i jego formy powinny być rozstrzygane niezależnie od problemów dotyczących zawarcia umowy o arbitraż i jej formy, w oparciu o miarodajne normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego.

3. Prawo właściwe dla pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny

Z uwagi na brak regulacji szczególnych odnoszących się do pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny zastosowanie w tym zakresie powinny znaleźć ogólne normy kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla pełnomocnictwa T. Ereciński, K. Weitz, Sąd..., s. 98. , zawarte w przepisie art. 23 p.p.m. M. Pazdan, Umowa..., s. 872; tak również SN w postanowieniu z 2.03.2017 r. (V CSK 392/16), Legalis nr 1587117. Normy kolizyjne w przywołanym przepisie podzielić można na dwie grupy. Z jednej strony zawiera on normę kolizyjną opartą na łączniku subiektywnym przewidującą możliwość dokonania wyboru prawa właściwego, z drugiej strony przepis ten zawiera normy kolizyjne oparte na łącznikach obiektywnych, które znajdą zastosowanie w przypadku braku wyboru prawa właściwego Por. P. Czubik, Nowe prawo prywatne międzynarodowe w świetle praktyki notarialnej, cz. II, „Nieruchomości” 2013/3, s. 21. .

3.1. Wybór prawa właściwego

Omawiając wybór prawa właściwego przewidziany w art. 23 ust. 1 p.p.m., należy podkreślić, że możliwość jego dokonania została przyznana mocodawcy. W odniesieniu do wyboru znajdzie zastosowanie ogólna zasada wyrażona w przepisie art. 4 ust. 2 p.p.m., zgodnie z którą wybór powinien zostać dokonany w sposób wyraźny lub wynikać z okoliczności sprawy Por. J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 861. . Jednak należy mieć na uwadze, że skuteczność dokonanego wyboru przez mocodawcę względem pełnomocnika i osoby trzeciej jest uzależniona od przesłanek zawartych w przepisie art. 23 ust. 1 zd. 2 i 3 p.p.m. W konsekwencji zastosowanie będzie miał przepis art. 4 ust. 2 p.p.m., z zastrzeżeniem, że możliwość powołania się na dokonany przez mocodawcę wybór wobec pełnomocnika oraz osoby trzeciej warunkowana jest spełnieniem jednej z przesłanek zawartych w przepisie art. 23 ust. 1 zd. 2 i 3 p.p.m.

3.2. Wiedza pełnomocnika i osoby trzeciej o dokonanym wyborze prawa

Pierwszą z przesłanek warunkujących skuteczność wyboru prawa dla pełnomocnictwa względem pełnomocnika i osoby trzeciej jest wiedza wskazanych podmiotów o dokonanym wyborze. Z uwagi na ogólne zasady dotyczące rozkładu ciężaru dowodu obowiązujące w prawie polskim to na mocodawcy będzie spoczywał obowiązek wykazania, że zarówno pełnomocnik, jak i osoba trzecia powzięli wiadomość o dokonanym przez niego wyborze.

3.3. Możliwość powzięcia informacji o dokonanym wyborze przez pełnomocnika i osobę trzecią

Druga z przesłanek nakazuje, aby pełnomocnik i osoba trzecia mogli się o dokonanym wyborze z łatwością dowiedzieć. Zwrot, jakim posłużył się ustawodawca w omawianym przepisie, ma charakter nieostry. Odwołując się do dyrektywy wykładni języka potocznego Por. M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2010, s. 140. , należy zauważyć, że w języku potocznym „z łatwością” ma następujące konotacje: bez trudu, bez wysiłku Por. Słownik współczesnego języka polskiego, red. B. Dunaj, Warszawa 1996, s. 1363. . Dlatego przepis art. 23 ust.1 zd. 2 i 3 p.p.m. należy interpretować w ten sposób, że pełnomocnik i osoba trzecia o dokonanym wyborze mogli się z łatwością dowiedzieć, jeśli został on dokonany w taki sposób, że byli oni w stanie powziąć o nim informacje bez wysiłku, tj. bez konieczności podejmowania aktywności zmierzającej do ustalenia, co oświadczył w zakresie wyboru mocodawca. Bez wątpienia omawiana regulacja zmierza do ochrony interesów zarówno pełnomocnika, jak i osoby trzeciej Por. J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 860. . Należy w tym miejscu podkreślić, że skuteczność dokonanego wyboru prawa właściwego ocenia się niezależnie w odniesieniu do pełnomocnika oraz osoby trzeciej, z którą dokonał on lub ma on dokonać czynności prawnej. Dlatego możliwa jest sytuacja, w której wybór prawa dokonany przez mocodawcę będzie skuteczny w odniesieniu do pełnomocnika, ale nie będzie skuteczny w odniesieniu do osoby trzeciej lub na odwrót. Odnosząc powyższe do realiów praktyki obrotu prawnego, należy wskazać, że bez wątpienia dokonanie wyboru prawa właściwego w samym dokumencie pełnomocnictwa powoduje, że zarówno pełnomocnik, jak i mocodawca z łatwością o dokonanym wyborze mogą się dowiedzieć. Niezależnie od tego, czy pełnomocnik faktycznie okaże dokument pełnomocnictwa zawierający oświadczenie mocodawcy w przedmiocie wyboru prawa właściwego. Zauważmy bowiem, że mocodawca nie może być obciążony negatywnymi skutkami niefrasobliwości osoby trzeciej przejawiającymi się brakiem żądania, aby pełnomocnik okazał udzielone mu pełnomocnictwo przy dokonywaniu czynności prawnej w imieniu i na rzecz mocodawcy. Wątpliwości natury praktycznej powstają, jeśli oświadczenie o wyborze prawa właściwego dla pełnomocnictwa jest sporządzone w języku nieznanym pełnomocnikowi lub osobie trzeciej. Pojawia się pytanie, czy można przyjąć, że podmioty te z łatwością mogły się dowiedzieć o dokonanym wyborze. Zauważyć przy tym należy, że oświadczenie mocodawcy w przedmiocie dokonania wyboru prawa dla pełnomocnictwa stanowi oświadczenie woli, wobec powyższego rodzi się pytanie o możliwość złożenia go w języku obcym z punktu widzenia jego recypienta Zob. i por. Z. Radwański (w:) System..., s. 70. . Wydaje się, że na tak postawione pytanie nie ma jednej uniwersalnej odpowiedzi, a wszystko powinno zależeć od okoliczności konkretnego przypadku. Na przykład jeśli osoba prawna z siedzibą w Polsce dokonuje czynności prawnej w ramach prowadzonej działalności gospodarczej za pośrednictwem pełnomocnika z osobą prawną z siedzibą w Niemczech, która również działa w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej, a pełnomocnictwo jest sporządzone w wersji dwujęzycznej polskiej i angielskiej, to nie ulega wątpliwości, że reprezentanci niemieckiej osoby prawnej mogli się z łatwością dowiedzieć o dokonanym wyborze prawa właściwego, zważywszy, że język angielski stanowi lingua franca współczesnego biznesu Zob. T. Varady, The Language Issue in International Commercial Arbitration – Notions, and Questions (w:) Prawo prywatne czasu przemian. Księga pamiątkowa dedykowana Profesorowi Stanisławowi Sołtysińskiemu, red. M. Kępiński, A. Nowicka, Poznań 2005, s. 925. . Inaczej sytuacja będzie natomiast kształtować się w sytuacji, gdy pełnomocnictwo sporządzone w języku polskim zostanie okazane przez pełnomocnika osobie trzeciej, nieznającej języka polskiego, z którą dokonuje on czynności prawnej niezwiązanej z prowadzoną działalnością gospodarczą lub zawodową. Niezależnie od powyższego w przypadku, gdy problem skuteczności wyboru prawa właściwego dla pełnomocnictwa względem pełnomocnika i osoby trzeciej ujawni się przed polskim sądem, to z uwagi na regułę rozkładu ciężaru dowodu, jak i brzmienie przepisu art. 23 ust. 1 zd. 2 i 3 p.p.m, to mocodawca będzie zobligowany wykazać, że pełnomocnik oraz osoba trzecia o dokonanym wyborze prawa właściwego wiedzieli bądź z łatwością mogli się dowiedzieć. Uzasadnione jest zatem oczekiwanie względem mocodawcy, aby oświadczenie o dokonanym wyborze zostało przez niego sformułowane w języku znanym zarówno osobie trzeciej dokonującej czynności prawnej z pełnomocnikiem, jak i samemu pełnomocnikowi, albo żeby zostało im udostępnione odpowiednie tłumaczenie.

3.4. Charakter i możliwe rodzaje wyboru prawa

Wybór prawa właściwego dla pełnomocnictwa stanowi czynność prawa prywatnego międzynarodowego J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 860. . Dochodzi on do skutku w następstwie wykonania przez mocodawcę kompetencji przyznanej przez przepis prawa prywatnego międzynarodowego (ex lege et voluntate) Por. M. Czepelak, Autonomia woli w prawie prywatnym międzynarodowym Unii Europejskiej, Warszawa 2015, s. 167. , co potwierdza art. 4 ust. 1 p.p.m. Wybór prawa właściwego dla pełnomocnictwa ma charakter nieograniczony w tym rozumieniu, że mocodawca jako prawo właściwe może wybrać prawo dowolnego państwa Por. J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 860. . Wybór prawa właściwego dla pełnomocnictwa może mieć charakter uprzedni lub następczy. Oznacza to, że wybór może być dokonany przed dokonaniem czynności prawnej upoważniającej przez mocodawcę lub równocześnie z nią albo po jej dokonaniu. W przypadku gdy wybór został dokonany przed udzieleniem pełnomocnictwa, z oświadczenia o dokonanym wyborze powinno wyraźnie wynikać, jakiego pełnomocnictwa wybór ten będzie dotyczyć. Wybór prawa właściwego może zostać dokonany również po dokonaniu czynności prawnej mającej za przedmiot udzielenie pełnomocnictwa. Należy przy tym wskazać, że wybór prawa właściwego stanowi niezależną czynność prawa prywatnego międzynarodowego od czynności prawnej mającej za przedmiot udzielenie pełnomocnictwa, tym samym ocena ważności wskazanych czynności powinna być dokonywana oddzielnie Por. M. Pazdan (w:) System prawa prywatnego, t. 20b, Prawo prywatne międzynarodowe, red. M. Pazdan, Warszawa 2015, s. 78. . Z uwagi na wyraźne brzmienie przepisu art. 4 ust. 6 p.p.m. wybór prawa właściwego może być zmieniony lub uchylony, jednakże, zgodnie z art. 4 ust. 3 p.p.m., zmiana wyboru prawa lub jego uchylenie nie może naruszać praw osób trzecich. W przypadku pełnomocnictwa uzasadnione wydaje się przyjęcie, że zmiana lub uchylenie dokonanego wyboru prawa właściwego przez mocodawcę nie może w szczególności naruszać praw pełnomocnika i osoby trzeciej, z którą dokonał on czynności prawnej w oparciu o udzielone mu pełnomocnictwo, które pierwotnie podlegało innemu prawu właściwemu. Odnosząc powyższe do przykładu, może chodzić tu o sytuacje, w których następczy wybór prawa właściwego dla pełnomocnictwa pociągający za sobą zmianę statutu pełnomocnictwa prowadziłby do sytuacji, w której pełnomocnik działał z przekroczeniem zakresu umocowania. Ponadto zgodnie z art. 4 ust. 4 p.p.m. następcze dokonanie wyboru prawa właściwego bądź jego zmiana nie może prowadzić do podważenia dokonanej czynności prawnej upoważniającej ze względu na formę tej czynności. Należy przy tym przyjąć, że zasadniczo skutek, jaki ma wywołać następczy wybór prawa dokonany przez mocodawcę (ex tunc czy ex nunc), zależeć będzie od woli mocodawcy Por. M. Pazdan, A.M. Zachariasiewicz, Ł. Żarnowiec (w:) System prawa handlowego, t. 9, Międzynarodowe prawo handlowe, red. W. Popiołek, Warszawa 2013, s. 212. , z zastrzeżeniem jednak wskazanych przepisów art. 4 ust. 3–4 p.p.m.

3.5. Normy kolizyjne oparte na łącznikach obiektywnych

W przypadku gdy wybór prawa właściwego dla pełnomocnictwa nie zostanie dokonany przez mocodawcę, okaże się on nieważny lub nieskuteczny względem pełnomocnika lub mocodawcy, pełnomocnictwo będzie podlegać prawu wskazanemu za pomocą kaskadowej normy kolizyjnej zawartej w przepisie art. 23 ust. 2 p.p.m. Por. J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 861. Należy przy tym wskazać, że sekwencja w zakresie sięgania do reguł składających się na kaskadę zawartą w przepisie art. 23 ust. 2 p.p.m. została określona przez ustawodawcę, który w ramach omawianego przepisu przesądził, że zawarte w tym przepisie reguły należy stosować „kolejno” J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 861. .

3.6. Norma oparta na łączniku siedziby pełnomocnika

Przechodząc do pierwszej z reguł składających się na kaskadę, za pomocą której wskazywane jest prawo właściwe dla pełnomocnictwa, zauważyć należy, że będzie miała ona zastosowanie do pełnomocnictw udzielanych podmiotom, które w sposób stały podejmują czynności polegające na dokonywaniu w imieniu i na rzecz innych osób określonych czynności Por. J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 862. . Zgodnie bowiem z art. 23 ust. 2 pkt. 1 p.p.m. pełnomocnictwo podlega prawu państwa siedziby pełnomocnika, w której on stale działa. W odniesieniu do omawianego przepisu rodzi się pytanie, z uwagi podstawę łącznika, którą jest „siedziba”, czy norma ta będzie miała zastosowanie wyłącznie do osób prawnych lub jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, czy obejmie swym zakresem również sytuacje, gdy pełnomocnictwo jest udzielane osobie fizycznej. Zasadne wydaje się dokonanie kwalifikacji terminu „siedziba” w oparciu o koncepcję autonomiczną prawa prywatnego międzynarodowego Zob. i por. J. Gołaczyński, Prawo prywatne międzynarodowe, Warszawa 2011, s. 42; por. E. Rott--Pietrzyk (w:) System prawa prywatnego, t. 20a, Prawo prywatne międzynarodowe, red. M. Pazdan, Warszawa 2014, s. 259. i przyjęcie, że mówiąc o siedzibie, należy mieć na względzie miejsce w znaczeniu terytorialno-przestrzennym, w którym pełnomocnik stale mieszka, przebywa, działa jego organ odpowiedzialny za reprezentację lub w którym się znajduje niezależnie od tego, czy jest on osobą fizyczną, osobą prawną, czy też jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej. Za takim rozumieniem omawianego terminu przemawia odrzucenie rozumienia terminu „siedziba” przyjmowanego na gruncie prawa cywilnego (przy kwalifikacji opartej o lex fori), w ramach którego jest ono odnoszone jedynie do osób prawnych oraz jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej Tak art. 41 k.c. oraz art. 41 k.c. w zw. z art. 33(1) § 1 k.c. . Kwalifikację taką potwierdza również odwołanie się do dyrektywy wykładni języka potoczonego w ramach reguł wykładni językowej Por. M. Zieliński, Wykładnia..., s. 140. . Mając powyższe na uwadze, za nietrafny należy uznać pogląd odmienny, wskazujący, że pierwsza z reguł kaskady dotyczy sytuacji, gdy pełnomocnikiem jest jedynie osoba prawna Por. P. Czubik, Nowe..., s. 21. . Kolejną istotną kwestią z punktu widzenia zastosowania omawianego przepisu jest ustalenie, co należy rozumieć przez stałe działanie pełnomocnika. Pojawia się bowiem pytanie, czy chodzi tu o miejsce, w którym pełnomocnik stale wykonuje działalność gospodarczą lub zawodową, w zakresie której mieści się występowanie w charakterze przedstawiciela różnych podmiotów, czy też chodzi tu o miejsce stałego działania pełnomocnika w imieniu tylko jednego podmiotu, które niekoniecznie musi mieścić się w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej lub zawodowej. Wskazówek w zakresie interpretacji omawianego przepisu nie zawiera uzasadnienie rządowego projektu ustawy – Prawo prywatne międzynarodowe Tekst uzasadnienia dostępny pod adresem http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/41AC5CA590174CA4C12574F80042042F/$file/1277-uzasadnienie.doc (dostęp: 15.10.2022 r.). , pomimo że przepis ten został przyjęty bez poprawek Tekst rządowego projektu ustawy dostępny pod adresem http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/41AC5CA590174CA4C12574F80042042F/$file/1277.pdf (dostęp: 15.10.2022 r.). . Z uwagi na dyrektywy wykładni przepisów prawa prywatnego międzynarodowego w ścisłym znaczeniu Por. E. Rott-Pietrzyk (w:) System..., s. 258. uzasadniony wydaje się wniosek, że przez stałe działanie pełnomocnika należy rozumieć zarówno wykonywanie przez niego działalności gospodarczej lub zawodowej, której przedmiotem jest działanie w charakterze przedstawiciela, jak i podejmowanie działań poza zakresem prowadzonej działalności gospodarczej. Co jest jednak istotne, stałość działania musi się przejawiać w występowaniu określonego podmiotu w charakterze pełnomocnika w sposób powtarzalny, zarówno na rzecz różnych podmiotów, jak podejmowanie wielu czynności w imieniu i na rzecz jednego podmiotu. Wskazany sposób wykładni omawianego przepisu prowadzi do konkluzji, że w zakresie przedmiotowej normy kolizyjnej mieścić się będzie zarówno działalność przedsiębiorców trudniących się przedstawicielstwem (agentów, radców prawnych, adwokatów, rzeczników patentowych, brokerów ubezpieczeniowych itp. Por. J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 862. ), jak i podmiotów, które nie prowadzą działalności gospodarczej lub zawodowej, ale w sposób stały występują w charakterze przedstawiciela, np. występowanie w charakterze pełnomocnika w zakresie stałego zarządu nieruchomością przez członka rodziny, który działa z grzeczności. Antycypując brzmienie drugiej z reguł kaskadowych zawartej w art. 23 ust. 2 pkt 2 p.p.m., podkreślić należy, że reguła pierwsza służy wskazaniu prawa właściwego, w sytuacji gdy pełnomocnik ma siedzibę w państwie, w którym stale działa, nie będzie miała ona natomiast zastosowania, jeśli pełnomocnik będzie stale działał poza miejscem swojej siedziby w przyjętym wyżej znaczeniu.

3.7. Norma oparta na łączniku położenia przedsiębiorstwa

Przechodząc do drugiej z reguł wskazujących prawo właściwe dla pełnomocnictwa opartej na łączniku obiektywnym, należy wskazać, że podobnie jak reguła pierwsza będzie miała ona zastosowanie w sytuacji, gdy pełnomocnik działa w sposób stały. W związku z powyższym ponownie pojawia się pytanie, czy chodzi tu o stałe działanie w imieniu mocodawcy, czy może prowadzenie stałej działalności gospodarczej lub zawodowej polegającej na działaniu w charakterze pełnomocnika. Jednoznacznej odpowiedzi na tak postawione pytanie nie udziela ustawa – Prawo prywatne międzynarodowe. Mając jednak na względzie poczynione wyżej uwagi, należy przyjąć analogicznie jak w odniesieniu do przepisu art. 23 ust. 2 pkt 1 p.p.m., że chodzi tu nie tylko o stałe działanie na rzecz tego samego mocodawcy, np. stałe pełnomocnictwo do działania w imieniu i na rzecz osoby prawnej udzielone jednemu z jej pracowników, ale również występowanie w charakterze pełnomocnika na rzecz wielu podmiotów w zakresie prowadzonej działalności gospodarczej lub zawodowej. Należy przy tym zauważyć, że przepis art. 23 ust. 2 pkt 2 p.p.m. powinien znaleźć zastosowanie w sytuacji, w której pełnomocnictwo upoważnia do dokonania czynności prawnej w zakresie prowadzonego przez mocodawcę przedsiębiorstwa Por. P. Czubik, Nowe..., s. 21. , mimo że nie wynika to wprost z treści omawianego przepisu. W odniesieniu do wykładni omawianego przepisu powstaje wątpliwość, co należy rozumieć przez przedsiębiorstwo należące do mocodawcy. Czy chodzi tu o przedsiębiorstwo w ujęciu podmiotowym, przedmiotowym, a może funkcjonalnym? Zob. M. Warciński, Problem zróżnicowania definicji „przedsiębiorstwa” w polskim prawie i jego skutki prawne, Warszawa 2008, s. 31. Sformułowanie omawianego przepisu, jak i dyrektywy wykładni celowościowej przemawiają za przyjęciem, że chodzi tu o przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym Więcej zob. J.P. Naworski (w:) System prawa prywatnego, t. 16, Prawo spółek osobowych, red. A. Szajkowski, Warszawa 2016, s. 389. lub funkcjonalnym Więcej zob. M. Litwińska-Werner (w:) System prawa handlowego, t. 1, Prawo handlowe – część ogólna, red. S. Włodyka, Warszawa 2009, s. 697. . Tym samym pojęciem przedsiębiorstwa w rozumieniu art. 23 ust. 2 pkt 2 p.p.m. należy objąć między innymi oddział zagranicznego przedsiębiorcy, co oznacza, że przepis ten znajdzie zastosowanie w zakresie wskazania prawa właściwego dla pełnomocnictwa udzielanego osobie upoważnionej w oddziale do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego O charakterze upoważnienia zob. więcej uchwała SN z 26.02.2014 r. (III CZP 103/13), SIP LEX nr 1433733. . Omawiana reguła będzie miała zastosowanie, jeśli państwo, w którym znajduje się przedsiębiorstwo mocodawcy, nie będzie jednocześnie państwem siedziby pełnomocnika. Jeśli bowiem pełnomocnik będzie miał siedzibę w państwie, gdzie znajduje się przedsiębiorstwo mocodawcy i będzie on w nim stale działał, to wskazanie prawa właściwego nastąpi już w oparciu o regułę pierwszą zawartą w art. 23 ust. 2 pkt 1 p.p.m. Reguła zawarta w art. 23 ust. 2 pkt 2 p.p.m. może mieć często zastosowanie do szczególnego rodzaju pełnomocnictwa, jakim jest prokura J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 864. . Z punktu widzenia prowadzonych w niniejszym artykule rozważań należy podkreślić, że zarówno doktryna, jak i orzecznictwo dopuszczają zawarcie zapisu na sąd polubowny przez prokurenta E. Wętrys, Skuteczność zapisu na sąd polubowny spółki zależnej wobec spółki dominującej, „ADR. Arbitraż i Mediacja” 2010/3, s. 149. .

3.8. Norma oparta na łączniku miejsca działania pełnomocnika

Trzecia z reguł składających się na kaskadę zawartą w przepisie art. 23 ust. 2 pkt 3 p.p.m. przewiduje, że prawem właściwym dla pełnomocnictwa jest prawo państwa, na terytorium którego pełnomocnik rzeczywiście działał, reprezentując mocodawcę, lub prawo państwa, na terytorium którego powinien działać według woli mocodawcy. W odniesieniu do omawianej reguły powstaje pytanie, czy de facto nie zawiera ona dwóch reguł kolizyjnych, a jeśli tak, to jaka powinna być sekwencja ich zastosowania Por. J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 862. . Zwróćmy bowiem uwagę, że możliwa jest sytuacja, w której pełnomocnik rzeczywiście działał na terytorium innego państwa, niż wynikało to z woli mocodawcy. Pojawia się wówczas pytanie, która ze wskazanych reguł powinna mieć pierwszeństwo zastosowania. Innymi słowy, czy pod uwagę w pierwszej kolejności powinna być brana okoliczność, gdzie faktycznie działał pełnomocnik, czy może kryterium decydującym o właściwości prawa powinna być wola mocodawcy dotycząca tego, gdzie powinien pełnomocnik dokonać czynności prawnej, działając w jego imieniu i na jego rzecz. Wreszcie pojawia się pytanie, czy może każda ze wskazanych reguł ma zastosowanie do innych stanów faktycznych, pierwsza do sytuacji, w której w oparciu o udzielone pełnomocnictwo została dokonana czynność prawna, druga w sytuacji, gdy do dokonania czynności prawnej przez pełnomocnika nie doszło. Udzielając odpowiedzi na postawione wyżej pytania, przychylić należy się do poglądu, zgodnie z którym sekwencja postępowania powinna być taka, że reguła uwzględniająca wolę mocodawcy co do miejsca działania powinna być brana pod uwagę tylko wówczas, gdy pełnomocnik nie dokonał czynności prawnej w imieniu i na rzecz mocodawcy J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 862. . Należy bowiem mieć na uwadze, że wola mocodawcy co do tego, gdzie pełnomocnik ma działać, nie zawsze będzie wynikać z samego pełnomocnictwa, jak i towarzyszących jego udzieleniu okoliczności, co mogłoby prowadzić do sytuacji, w której osoba trzecia dokonująca czynności prawnej z pełnomocnikiem miałaby utrudnioną możliwość ustalenia, jakiemu prawu pełnomocnictwo podlega. Dlatego ze względu na ochronę osoby trzeciej dokonującej czynności prawnej z pełnomocnikiem zasadne jest przyjęcie przedstawionego sposobu wykładni omawianego przepisu. Ponadto za trafny należy uznać pogląd, że trzecia z reguł będzie miała zazwyczaj zastosowanie do pełnomocnictw jednorazowych, związanych z incydentalnym działaniem w charakterze pełnomocnika P. Czubik, Nowe..., s. 21. .

3.9. Zagadnienia wspólne

Omówione wyżej normy kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla pełnomocnictwa będą miały zastosowanie również w zakresie ustalenia prawa właściwego dla pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż (zapisu na sąd polubowny). Mając to na względzie, należy poczynić jedno zastrzeżenie, a mianowicie omówione normy kolizyjne znajdą zastosowanie tylko wówczas, gdy prawo właściwe będzie ustalane z punktu widzenia podmiotu stosującego prawo działającego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. Natomiast w sytuacji, gdy prawa właściwego dla pełnomocnictwa będzie poszukiwał podmiot stosujący prawo w innym państwie (forum), będzie on stosował normy kolizyjne obowiązujące w jego siedzibie, które mogą być oparte na innych łącznikach. Wskazane normy mogą przewidywać właściwość innego prawa niż omówione wyżej normy kolizyjne. Sytuacja wydaje się być szczególnie skomplikowana, gdy prawo właściwe dla pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny oraz jego formy będzie ustalane przez sąd arbitrażowy w związku z koniecznością przesądzenia, czy istnieje ważny i skuteczny zapis na sąd polubowny stanowiący podstawę postępowania przed tym sądem. Zauważmy bowiem, że jednym ze skutków powszechnie przyjmowanej zasady Kompetenz – Kompetenz w międzynarodowym arbitrażu handlowym jest istnienie uprawnienia sądu arbitrażowego do oceny jego własnej właściwości, jeśli w ramach postępowania arbitrażowego zostanie podniesiony zarzut nieważności lub nieistnienia umowy o arbitraż T. Ereciński, K. Weitz, Sąd..., s. 229. . W ramach dokonywanej oceny sąd arbitrażowy będzie musiał ustalić prawo właściwe dla umowy o arbitraż, a jeśli została ona zawarta przez pełnomocnika, niewykluczone, że również prawo właściwe dla pełnomocnictwa i jego formy. Poczynienie bowiem ustaleń w zakresie przekroczenia zakresu umocowania lub braku umocowania pełnomocnika może rzutować na ważność i istnienie umowy o arbitraż przez niego zawartej (w istocie problem skuteczności pełnomocnictwa stanowić będzie kwestię wstępną) Zob. i por. J. Gołaczyński, Prawo..., s. 54. . Jednak kwestia ustalenia prawa właściwego dla pełnomocnictwa i jego formy z perspektywy sądu polubownego może okazać się problematyczna z uwagi na istniejące wątpliwości związane z tym, jakie normy kolizyjne prawa prywatnego międzynarodowego powinny zostać zastosowane przez sąd arbitrażowy F. De Ly, Conflicts of law in international arbitration – an overview (w:) Conflict of Laws in International Arbitration, red. F. Ferrari, S. Kröll, Monachium 2011, s. 5. . Zauważmy przy tym, że nawet w sytuacji przyjęcia tradycyjnego rozwiązania sprowadzającego się do uznania, że sąd arbitrażowy powinien stosować normy kolizyjne obowiązujące w jego siedzibie (miejscu arbitrażu) F. De Ly, Conflicts..., s. 6. , i tak może się okazać, że strona, udzielając pełnomocnictwa, konstruowała tę czynność prawną w oparciu o prawo wskazane za pomocą innej normy kolizyjnej (obowiązującej w jej siedzibie) niż te obowiązujące w siedzibie sądu polubownego. Ponadto pełnomocnictwo może być poddawane również ocenie przez sąd państwowy w ramach postępowania postarbitrażowego, gdzie zastosowanie mogą znaleźć inne normy kolizyjne niż te, które były brane pod uwagę na etapie udzielania pełnomocnictwa oraz stosowania prawa przez sąd arbitrażowy, w ramach toczącego się przed nim postępowania. Sąd państwowy innego państwa niż miejsca wydania wyroku arbitrażowego może, w związku z zarzutem jednej ze stron, opartym na przepisie art. V ust. 1 lit a konwencji nowojorskiej, być zmuszony do ustalenia, czy umowa o arbitraż jest ważna. Tym samym może być zobligowany do rozwiązania kwestii wstępnej sprowadzającej się do poczynienia ustaleń, czy pełnomocnik był upoważniony do jej zawarcia, co będzie implikowało sięgnięcie do prawa właściwego dla pełnomocnictwa. Zauważmy przy tym, że o ile prawo właściwe dla umowy o arbitraż jest ustalane za pomocą jednolitych norm kolizyjnych zawartych w art. V ust. 1 lit. a konwencji nowojorskiej M. Łaszczuk, J. Szpara (w:) System..., s. 699. , o tyle brak jest jednolitych norm kolizyjnych służących wskazaniu prawa właściwego dla pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny i jego formy. Oznacza to, że prawo właściwe dla wskazanych sytuacji życiowych może być ustalane przez sąd arbitrażowy, jak i sąd państwowy, w ramach postępowania postarbitrażowego, w oparciu o różne normy kolizyjne, co w konsekwencji może doprowadzić do różnych rezultatów i właściwości różnych norm merytorycznych z punktu widzenia każdego ze wskazanych organów stosujących prawo. W takiej sytuacji zarówno sąd arbitrażowy, jak i sąd państwowy mogą być zmuszone do odwołania się do instytucji dostosowania czynności prawnej do wymagań niewłaściwego prawa, wedle której skutki dokonania czynności prawnej w oparciu o prawo dla niej niewłaściwe powinny być oceniane przez pryzmat właściwego prawa merytorycznego Zob. i por. K. Sznajder-Peroń (w:) System prawa prywatnego, t. 20a, Prawo prywatne międzynarodowe, red. M. Pazdan, Warszawa 2014, s. 542. .

3.10. Postulat de lege ferenda

Najlepszym remedium na opisaną powyżej labilność sytuacyjną norm kolizyjnych wskazujących prawo właściwe dla pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny, jak i jego formy, byłoby ich ujednolicenie w skali międzynarodowej (w jednej z konwencji arbitrażowych) albo korzystanie przez stronę umowy o arbitraż z wyboru prawa właściwego dla pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny, przy założeniu, że wybór taki jest dopuszczalny w świetle norm kolizyjnych państwa, w oparciu o które pełnomocnictwo było przez stronę konstruowane, norm kolizyjnych miejsca arbitrażu oraz sądu państwowego, przed którym najprawdopodobniej zawiśnie postępowanie w przedmiocie uznania bądź stwierdzenia wykonalności zagranicznego wyroku sądu arbitrażowego (w istocie możliwe jest na tym etapie antycypowanie, gdzie wyrok sądu polubownego miałby zostać wykonany).

4. Prawo właściwe dla formy pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny

Analogicznie jak w przypadku prawa właściwego dla pełnomocnictwa, tak i w przypadku prawa właściwego dla jego formy pełnomocnictwa brak jest szczególnej regulacji kolizyjnej, która miałaby zastosowanie. Dlatego też w tym zakresie należy odwołać się do regulacji dotyczącej formy czynności prawnych zawartej w przepisie art. 25 p.p.m. M. Tomaszewski (w:) System..., s. 402; M. Pazdan, Umowa..., s. 872; tak również zob. SN w postanowieniu z 2.03.2017 r. (V CSK 392/16), Legalis nr 1587117. Zgodnie z przepisem art. 25 ust. 1 zd. 1 p.p.m. forma czynności prawnej podlega prawu właściwemu dla tej czynności. Tym samym, w myśl omawianej reguły, prawo właściwe dla pełnomocnictwa, które zostanie ustalone za pomocą omówionych wyżej norm kolizyjnych, będzie również prawem właściwym dla formy pełnomocnictwa. Należy przy tym podkreślić, że w realiach konkretnego przypadku prawo właściwe dla pełnomocnictwa może być wskazywane przez mocodawcę w drodze wyboru lub też za pomocą kaskadowej normy kolizyjnej opartej na łącznikach obiektywnych. Niezależnie od tego, za pomocą której z reguł kolizyjnych prawo właściwe dla pełnomocnictwa zostanie wskazane w realiach konkretnego przypadku, będzie ono jednocześnie prawem właściwym dla formy pełnomocnictwa. Z uwagi na powyższe mocodawca, dokonując wyboru prawa właściwego dla pełnomocnictwa, może pośrednio wpływać na prawo właściwe dla jego formy Por. J. Szewczyk, Forma prawna zagranicznego pełnomocnictwa, „Monitor Prawa Handlowego” 2015/2, s. 26. . Podkreślić przy tym należy, że kompetencja przyznana mocodawcy obejmuje jedynie wybór prawa właściwego dla pełnomocnictwa, nie może on dokonać wyboru prawa właściwego dla jego formy. Jednakże wybór prawa dla pełnomocnictwa implikować będzie jednocześnie właściwość prawa wybranego również w odniesieniu do formy pełnomocnictwa. Właściwość ta jednak nie wynika wprost z czynności wyboru, ale ze wskazania normy kolizyjnej zawartej w art. 25 ust. 1 zd. 1 p.p.m. Poza omówioną regułą ogólną w przepisie art. 25 ust. 1 zd. 2 i 3 p.p.m. zostały zawarte reguły subsydiarne mające zastosowanie w odniesieniu do wskazania prawa właściwego dla formy czynności prawnej J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 767. . Zastosowanie znajdzie w odniesieniu do formy pełnomocnictwa jedynie norma kolizyjna zawarta w przepisie art. 25 ust. 1 zd. 2 p.p.m., ponieważ zakres zastosowania przepisu art. 25 ust. 1 zd. 3 p.p.m. został ograniczony jedynie do umów, podczas gdy pełnomocnictwo stanowi jednostronną czynność prawną mocodawcy J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 866. . Zgodnie ze zdaniem drugim omawianego przepisu wystarczające jest zachowanie wymogów co do formy przewidzianych przez prawo państwa, w którym czynność zostaje dokonana. Tym samym na gruncie omawianego przepisu została przewidziana właściwość legis loci actus. Jak wskazuje się, czynność prawna udzielenia pełnomocnictwa zostaje dokonana na terytorium tego państwa, na obszarze którego mocodawca złożył oświadczenie woli mające za przedmiot udzielenie pełnomocnictwa, niezależnie od tego, na terytorium którego państwa to oświadczenie woli dotarło do pełnomocnika lub osoby trzeciej J. Pazdan (w:) Prawo..., s. 867. .

5. Wnioski

Reasumując powyższe rozważania, należy stwierdzić, że w sytuacji, gdy umowa o arbitraż (zapis na sąd polubowny) w międzynarodowym arbitrażu handlowym zawierana jest za pośrednictwem pełnomocnika, konieczne jest ustalenie, niezależnie od prawa właściwego dla samej umowy (zapisu) i jej formy, również prawa właściwego dla pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż oraz jego formy. Prawo właściwe dla pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny i jego formy powinno być ustalane w oparciu o ogólne normy kolizyjne wskazujące prawo właściwe dla pełnomocnictwa i formy czynności prawnej zawarte w Prawie prywatnym międzynarodowym. Problematyczną z punktu widzenia międzynarodowego arbitrażu handlowego jest możliwa zmienność sytuacyjna norm kolizyjnych w realiach konkretnego przypadku, które będą stosowane w celu ustalenia prawa właściwego dla pełnomocnictwa i jego formy. W istocie to, jakie normy kolizyjne będą stosowane do ustalenia prawa właściwego dla pełnomocnictwa do zawarcia umowy o arbitraż i jego formy, zależy od etapu postępowania i organu, który będzie prawa właściwego poszukiwał. W tym kontekście zasadne wydaje się podniesienie postulatu de lege ferenda sprowadzającego się do wprowadzenia jednolitych norm kolizyjnych lub jednolitych norm merytorycznych mających zastosowanie w odniesieniu do pełnomocnictwa do zawarcia zapisu na sąd polubowny oraz jego formy, podobnie jak ma to obecnie miejsce w odniesieniu do prawa właściwego dla formy umowy o arbitraż.