P od takim hasłem 28 września 2013 r. w Toruniu odbyła się debata dotycząca wykonywania przez Polskę wyroków strasburskich, z udziałem reprezentantów różnych instytucji prawniczych i rządowych.

 Celem wydarzenia była analiza stanu realizacji założeń Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Polska tytułem zadośćuczynienia za przegrane sprawy przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka wypłaca horrendalne kwoty: 142 100 EUR w 2009 r., 138 700 EUR w 2010 r., 126 756 EUR w 2011 r., 153 880 EUR w 2012 r. Na rok 2013 r. dostępne są dane częściowe – kwota ta wyniosła 21 200 EUR.

Adwokat Andrzej Zwara, prezes NRA, w wystąpieniu otwierającym konferencję zaznaczył, że problem związany z realizacją przez Polskę orzeczeń Europejskiego Trybunału Praw Człowieka staje się coraz poważniejszy. – Polska rokrocznie wypłaca z budżetu państwa lawinowo rosnące odszkodowania za przegrane przed Trybunałem sprawy, tymczasem poszczególne resorty narzekają na brak środków na realizację swoich celów: rozwój i unowocześnianie szkół, opiekę zdrowotną, remont dróg – powiedział. Realizacja kolejnych wyroków nie zawsze musi jednak wiązać się ze zmianą prawa. – Czasami wystarczyłaby zmiana mentalności władzy publicznej – dodał. Z prezesem NRA zgodził się dr Michał Balcerzak z Katedry Praw Człowieka WPiA UMK. Widziałby on poprawę kondycji Polski na tle prawa europejskiego w rozwoju kultury prawnej obywateli poprzez stałe działania edukacyjne.

W 2013 r. minęło 20 lat od podpisania przez Polskę Europejskiej Konwencji Praw Człowieka – jednego z najważniejszych dokumentów w tej materii prawnej. Chociażby ostatni wyrok w sprawie śmierci Grzegorza Przemyka pokazuje, że Polsce 20 lat nie wystarczyło, aby dostosować system prawny do nowoczesnych europejskich standardów. Prezes NRA podkreślił, że statystyki prowadzone przez Europejski Trybunał Praw Człowieka nie należą do zadowalających. W sprawach polskich Trybunał wydał: 74 wyroki w 2012 r., 72 wyroki w 2011 r., 108 wyroków w 2010 r. Adwokaci doszli do wniosku, że w 2012 r. prawie połowa wyroków wydanych przez Trybunał dotyczyła 6 państw  spośród 47 państw stron Konwencji, tj. Rosji (134 wyroki), Turcji (123 wyroki), Rumunii (79 wyroków), Polski (74 wyroki), Ukrainy (71 wyroków) i Bułgarii (64 wyroki).

Temat problemu z implementacją EKPCz, wynikający w znacznym stopniu z braku tego zagadnienia w programie studiów prawniczych, w tym aplikacji adwokackiej, pojawiał się podczas konferencji wielokrotnie. Poruszył go m.in. adw. Marek Antoni Nowicki, pierwszy przewodniczący KPCz NRA, były sędzia w Europejskiej Komisji Praw Człowieka w Strasburgu. Zaznaczył, że to właśnie adwokatura jako pierwsza opublikowała w Polsce tekst Konwencji jako załącznik do „Palestry”. Przemówienie adw. Marka Nowickiego dotyczyło etapów kształtowania się implementacji EKPCz w Europie. Wyjaśnił, że dyskusje na temat wdrażania kolejnych paragrafów Konwencji pojawiły się wraz z powstaniem trudności natury systemowej. Były one wynikiem ratyfikacji Konwencji przez nowe państwa, które nie posiadały odpowiednich mechanizmów kontroli obowiązującego prawa z punktu widzenia standardów Konwencji. Podobne problemy rzadko miały miejsce wcześniej – jedynie Włochy zmagały się z przewlekłością postępowań sądowych.

W końcu w pierwszym dziesięcioleciu XXI w. Komitet Ministrów Rady Europy wydał wiele rozmaitych rekomendacji dla państw przystępujących do Konwencji. Była to jednak reakcja na lawinę spraw, a nie wynik przemyślanej koncepcji.

Prelegent zaznaczył, że w kłopotach z wypracowaniem mechanizmów wprowadzenia Konwencji do systemu krajowego Polska nie jest odosobniona. Na prośbę zgromadzenia parlamentarnego Rady Europy w 2007 r. adw. Marek Nowicki miał możliwość przyjrzenia się rozmaitym aspektom implementacji Konwencji w ponad 30 państwach. Przykładowo tylko w kilku istniały mechanizmy pozwalające na wznowienie postępowań sądowych, czego brak mógłby prowadzić do wyroków ETPCz stwierdzających naruszenie prawa do rzetelnego procesu sądowego. Wyniki nie były zadowalające również w zakresie spraw cywilnych. Lepiej kształtowała się sytuacja przeprowadzania procesów karnych i postępowań administracyjnych.

Szymon Janczarek, sędzia delegowany do pełnienia funkcji prawnika w Radzie Europy, przedstawił temat wykonywania wyroków z perspektywy Strasburga. Wyjaśnił, że stały wgląd w stan wykonywania wyroków ETPCz możliwy jest dopiero od 2011 r., kiedy to została uruchomiona strona internetowa Komitetu Ministrów Rady Europy. Prelegent wymienił formy komunikowania się z Komitetem – takim interlokutorem jest państwo, które przedstawia plany i wydaje tzw. raporty z przedsięwziętych działań. Skarżący natomiast lub jego pełnomocnik mogą przedstawić informacje na temat wykonania środków indywidualnych. Innymi podmiotami mogą być NGO, czyli organizacje pozarządowe, oraz instytucje, które zajmują się promowaniem i ochroną praw człowieka. Prelegent zaznaczył, że Polska należy do grupy krajów „dłużnych” – obecnie jest 906 spraw w nadzorze, z czego 126 to ugody ograniczające się do płatności. Zauważył pewną tendencję – na wszystkie sprawy jest tylko osiem wystąpień organizacji pozarządowych i jedno Rzecznika Praw Obywatelskich. Zadowalającym przejawem pozytywnej reakcji na problem państwa polskiego w tej materii jest raport NRA. Zdaniem sędziego dokument ten wychodzi naprzeciw współczesnym oczekiwaniom prawno-ludzkim.

Dr Mirosław Wróblewski, dyrektor zespołu prawa konstytucyjnego i międzynarodowego RPO, dokonał analizy wykonywania wyroków ETPCz w świetle wystąpień generalnych Rzecznika Praw Obywatelskich. Pomimo że na rzeczniku nie spoczywa żadne  zadanie dotyczące wykonywania wyroków ETPCz (to zadanie spoczywa na państwie), to nie pozostaje on w tej materii bierny. Prelegent odniósł się do rocznych informacji RPO, w których znajduje się rozdział dotyczący wdrażania Konwencji – ten obowiązek wynika z art. 208 Konstytucji RP, który mówi, że RPO stoi na straży wolności oraz praw człowieka i obywatela.

Wypowiedź prof. dr. hab. Mirosława Wyrzykowskiego, sędziego Trybunału Konstytucyjnego RP w stanie spoczynku, dotyczyła porównania skuteczności orzeczeń ETPCz z orzecznictwem TK. Na potrzeby swojego wystąpienia przyjął, że skuteczność wykonywania wyroków jest możliwa poprzez pełny i szybki wpływ na system prawa oraz praktykę prawniczą, a także poprzez orzeczenia TK, które uwzględniają europejskie standardy prawno-człowiecze oraz konstytucyjne wyznaczniki.

Sędzia TK Wojciech Hermeliński omówił temat Europejskiej Konwencji Praw Człowieka jako wzorca kontroli konstytucyjnej. Zauważył, że TK często odwołuje się w uzasadnieniach swoich wyroków do postanowień Konwencji. Jednak postanowienia Konwencji rzadko służą jako wzorce kontroli, m.in. ze względu na fakt, że niedopuszczalne jest powoływanie się w skargach konstytucyjnych na niezgodność przepisów krajowych z umowami międzynarodowymi.

Dr Adam Bodnar, wiceprezes zarządu Helsińskiej Fundacji Praw Człowieka, zanim przystąpił do przedstawienia zaleceń Krajowej Rady Sądownictwa dotyczących wykonywania wyroków ETPCz, wyjaśnił, że z perspektywy sądownictwa temat wykonywania wyroków ETPCz jest podejmowany przez różne instytucje na różnym poziomie i z różnym stopniem zaangażowania. W tym miejscu wyliczył Ministerstwo Sprawiedliwości oraz TK, NSA i SN. Zaznaczył jednak, że organem, który długo nie zajmował się w zadowalającym stopniu wykonywaniem wyroków ETPCz, była Krajowa Rada Sądownictwa. Dopiero w 2010 r. dr Jakub Wołąsiewicz, poprzedni pełnomocnik rządu ds. reprezentowania Polski przed ETPCz, zwrócił się z listem do KRS. Pismo to uruchomiło proces dążący do zaangażowania KRS w wykonywanie orzeczeń ETPCz.

Dr Michał Balcerzak z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu dokonał przeglądu działań angażujących parlament w realizację obowiązków państwa wynikających z wyroków ETPCz. W 2011 r. izby parlamentarne zaczęły organizować posiedzenia, w porządku których znajdował się punkt dotyczący przeglądu raportów z wykonywania wyroków ETPCz. Posiedzenia te polegały na przedstawieniu przez stronę rządową założeń, stanowiska i efektów pracy dotyczącej wykonywania wyroków Trybunału, natomiast organizacje pozarządowe miały okazję wyrażenia swojego punktu widzenia i zasugerowania słusznych rozwiązań. Analizując stenogramy z posiedzeń, prelegent wywnioskował, że obecnie rola parlamentu polskiego w dziedzinie realizacji funkcji kontrolnej sprowadza się jedynie do moderowania dyskusji. Brakuje zatem wartości dodanej w spotkaniu strony rządowej z pozarządową. Tymczasem metodologia parlamentarna dopiero się kształtuje – przejawem tego postępującego procesu jest przykładowo postulat, aby stworzyć stałą podkomisję w ramach sejmowej Komisji Sprawiedliwości i Praw Człowieka.

Justyna Chrzanowska, pełnomocnik ministra spraw zagranicznych ds. postępowań przed ETPCz, rozpoczęła swoją prelekcję od słów uznania pod adresem Naczelnej Rady Adwokackiej za to, że angażuje się w sprawy wykonywania wyroków ETPCz, i wyraziła swoją nadzieję, że będzie się to odbywało w formie wspierania działań pełnomocnika  i jego inicjatyw. Zapewniła, że zadba o to, aby z raportem NRA zapoznała się cała administracja rządowa. W dalszej części swojej wypowiedzi wyjaśniła, że pełnomocnik jest osobą, która raportuje bezpośrednio do Komitetu Ministrów, a jej działania powinny być przekonywające – waga tego stanowiska wynika z faktu, że pełnomocnik na posiedzeniu reprezentuje polską rację stanu w obecności pozostałych 46 państw członkowskich Rady Europy. Jednocześnie zwróciła uwagę na ostrożność w wypowiadaniu opinii o niewykonywaniu przez Polskę wyroków. Na poparcie swoich przekonań zaznaczyła, że Polska nigdy nie była pociągnięta do odpowiedzialności (tzw. infringement procedures – zgodnie z art. 46 § 4 Konwencji), i wyliczyła działania, które prowadziły do skreślania kolejnych wyroków z agendy.

Jeden z paneli należał do adwokatów, którzy współtworzyli raport NRA dla Komitetu Ministrów Rady Europy. Dokument ten stanowi spojrzenie na proces wykonywania orzeczeń Trybunału strasburskiego przez pryzmat kilkunastu zagadnień systemowych, które z punktu widzenia środowiska adwokackiego budzą niepokój dotyczący poziomu przestrzegania standardów prawno-człowieczych. 25 września ub.r. stanowisko zostało przedstawione mediom podczas konferencji prasowej.

Kolejne punkty raportu dotyczą: przewlekłości i długotrwałości tymczasowego aresztu, prawa do rzetelnego procesu i prawa do obrony (w tym dostępu do obrońcy), prawa do bezpłatnej pomocy prawnej z urzędu w zestawieniu z prawem dostępu do sądu, przewlekłości postępowań sądowych, przeludnienia w jednostkach penitencjarnych, jakości opieki medycznej w jednostkach penitencjarnych, rzetelności postępowań lustracyjnych, ochrony praw reprodukcyjnych oraz ochrony praw rodziców.

Adwokat Mikołaj Pietrzak, przewodniczący KPCz NRA, skoncentrował swoją wypowiedź na trudnościach związanych ze skuteczną realizacją prawa do obrony i stworzeniem rozwiązań systemowych umożliwiających dostęp do adwokata w pierwszych chwilach postępowania karnego. Wyjaśnił, że w Polsce nie istnieją rozwiązania zapewniające dostęp do adwokata z urzędu na etapie zatrzymania. Z kolei adw. Monika Gąsiorowska, członek KPCz NRA, poruszyła temat wykonywania orzeczeń ETPCz w sprawach dotyczących praw reprodukcyjnych. Nawiązała do głośnych spraw, które rozstrzygał w tym zakresie trybunał strasburski – Tysiąc przeciwko Polsce, R.R. przeciwko Polsce oraz P. i S. przeciwko Polsce. Adwokat Justyna Metelska, członek KPCz NRA i pełnomocnik ojca Grzegorza Przemyka w sprawie Przemyk przeciwko Polsce, wyjaśniła znaczenie wyroku pilotażowego w kontekście wykonywania orzeczeń ETPCz. Zaznaczyła, że wyrok pilotażowy ma charakter prewencyjny, a jego głównym zadaniem jest pomoc państwom w wywiązaniu się z obowiązków dotyczących orzeczeń w sprawach, które charakteryzują się wzmożoną powtarzalnością.

Moderatorami kolejnych paneli dyskusyjnych byli adwokaci z Komisji Praw Człowieka – Katarzyna Szoda-Wolska, Bogdana Słupska-Uczkiewicz oraz Mateusz Boznański.

Prelegenci i słuchacze spotkali się w Hotelu Bulwar w Toruniu. Przy wejściu goście mogli obejrzeć przygotowaną specjalnie na tę okazję wystawę z rysunkami ilustrującymi problematykę konferencji.

Była to dziewiąta – ostatnia w tej kadencji NRA – konferencja zorganizowana przez zespół członków KPCz. – Adwokatura stała się gospodarzem debaty na temat ważnych spraw związanych z prawami człowieka – powiedział adw. Mikołaj Pietrzak, przewodniczący KPCz NRA. Podczas tych spotkań goście mieli okazję uczestniczyć w debatach nad tak  istotnymi kwestiami, jak: retencja danych, wolność słowa, funkcjonowanie izb wytrzeźwień, prawa dziecka, dyskryminacja i mobbing w środowisku pracy, nierówne traktowanie kobiet, kondycja instytucji pomocy prawnej z urzędu oraz gwarantowanego przez Konstytucję prawa do sądu, a na koniec wykonywanie przez Polskę orzeczeń ETPCz. Prezes Andrzej Zwara wyraził nadzieję, że koniec kadencji NRA nie oznacza końca aktywnych działań i inicjatyw Komisji Praw Człowieka.