Abstrakt

Przepisy o zarządzie majątkiem dziecka wymagają zmiany. Ministerstwo Sprawiedliwości przedstawiło Komisji Kodyfikacyjnej Prawa Rodzinnego pięć rozwiązań normatywnych, które mogłyby stanowić podstawę reformy obowiązującego stanu prawnego. W artykule rozwiązania te poddano analizie oraz wskazano, że większość z nich może przyczynić się do usprawnienia zarządu majątkiem dziecka.

I. Wprowadzenie

Problematyka zarządu majątkiem dziecka ma duże znaczenie praktyczne oraz budzi coraz większe zainteresowanie przedstawicieli nauki prawa. Na przestrzeni zaledwie ostatnich pięciu lat opublikowano kilkanaście artykułów naukowych na ten temat oraz pierwszą kompleksową monografę poświęconą wyłącznie tejproblematyceJ.M. Łukasiewicz, Zarząd majątkiem dziecka sprawowany przez rodziców, Warszawa 2024. W zdecydowanej większości z tych opracowań przedstawiono krytyczną ocenę różnych aspektów obowiązującego stanu prawnego oraz postulaty de lege ferenda. Sformułowano również wezwanie do pogłębionej dyskusji nad zasadniczą reformą przepisów o zarządzie majątkiem dzieckaZob. m.in. J. Maniszewska-Ejsmont, Rozważania nad koniecznością określenia de lege ferenda zamkniętego katalogu czynności zarządu majątkiem dziecka wymagających zezwolenia sądu opiekuńczego, „Rejent” 2022/7, s. 80; J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 566.. Jednocześnie w ostatnich latach widoczny był coraz większy wpływ do sądów opiekuńczych spraw o udzielenie zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka (art. 101 § 3 k.r.o.)Ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy (Dz.U. z 2023 r. poz. 2809 ze zm.), dalej: k.r.o.. W latach 2006–2017 odnotowano aż siedmiokrotny wzrost liczby takich sprawy z ok. 10 tys. do ponad 70 tys.rocznieA. Siemaszko, P. Ostaszewski, J. Włodarczyk-Madejska, Tendencja wpływu spraw do polskich sądów powszechnych, Instytut Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2019, s. 69–70. Zob. także M. Domański, Odrzucenie i przyjęcie spadku w imieniu małoletniego po nowelizacji z 28.07.2023 r., „Rejent” 2024/4, s. 45. Zauważono, że w przypadku Wydziału Rodzinnego i Nieletnich Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy sprawy te w 2020 r. stanowiły aż 75,72% wszystkich spraw dotyczących małoletnich rozpozna- wanych w postępowaniu nieprocesowym pod sygnaturą „Nsm”Zob. J. Maniszewska-Ejsmont, Rozważania…, s. 78–79. Por. J. Słyk, Orzekanie w sprawach o zezwolenie na dokonanie czynno- ści przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, „Prawo w działaniu. Sprawy cywilne” 2015/21, s. 207, który wskazał, że sprawy z art. 101 § 3 k.r.o. stanowiły w 2012 r. 15%, a w roku 2013 – 17,4% wszystkich postępowań przed sądami opiekuńczymi dotyczących władzy rodzicielskiej i kontaktów z dzieckiem.. Dyskusja nad potrzebą oraz kierunkami zmian przepisów o zarządzie majątkiem dziecka jest zasadna również w związku z rocznicą 60-lecia Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Mimo istotnych przemian społecznych, kulturowych i gospodarczych, w tym transformacji ustrojowej oraz szczególnie widocznej w ostatnich latach wzmożonej działalności zarobkowej dzieci przy wykorzystaniu Internetu (m.in. tzw. influencerów), podstawowe zasady zarządu majątkiem dziecka nie uległy zmianie. Obecny model, wymagający uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego na czynności przekraczające zakres zwykłego zarządu, obowiązuje już 75 lat.

Po raz pierwszy został przyjęty w Kodeksie rodzinnym z 1950 rZob. art. 58 ustawy z 27.06.1950 r. – Kodeks rodzinny (Dz.U. nr 34 poz. 308 ze zm.).. Przez 60 lat obowiązywania k.r.o. dokonano wyłącznie dwóch istotnych zmian przepisów o zarządzie majątkiem dziecka. Pierwsza z nich nastąpiła na mocy ustawy zmieniającej z6.11.2008 r.Ustawa z 6.11.2008 r. o zmianie ustawy – Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. nr 220 poz. 1431), która weszła w życie 13.06.2009 r. (dalej: ustawa zmieniająca z 6.11.2008 r.). i objęła art. 104 k.r.o. Najnowsza zmiana została wprowadzona na mocy ustawy z 28.07.2023 rDz.U. z 2023 r. poz. 1615 (dalej: ustawa zmieniająca z 28.07.2023 r.).., która weszła w życie 15.11.2023 r. Wprowadzono wówczas możliwość odrzucenia spadku w imieniu dziecka bez zezwolenia sądu. W tym celu zmieniono art. 101 § 3 k.r.o. oraz dodano art. 101 § 4 k.r.o. Ponadto przewidziano, że w toku postępowania o stwierdzenie nabycia spadku to sąd spadku wydaje zezwolenie na złożenie w imieniu dziecka oświadczenia o prostym przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 6401 k.p.c.)Ustawa z 17.11.1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. z 2024 r. poz. 1568), dalej: k.p.c.. Jakkolwiek były to ważne i oczekiwane zmiany, to w pełni zasadne jest twierdzenie, że nadal przepisy o zarządzie majątkiem dziecka są nieprzystosowane do potrzeb obrotu rynkowegoJ.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 562. Zob. podobnie w najnowszym piśmiennictwie m.in.: J. Maniszewska-Ejsmont, O potrze- bie przyjęcia de lege ferenda sankcji bezskuteczności zawieszonej (negotium claudicans) przy czynnościach zarządu majątkiem dziecka, „Civitas et Lex” 2023/1, s. 42–43 oraz – w kontekście zarządu udziałami dziecka w spółce z o.o. – G. Suliński, Zarząd udziałami dziecka w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, „Białostockie Studia Prawnicze” 2022/3, s. 173–174.. Impulsem do zmiany zasad zarządu majątkiem dziecka nie było wejście w życie Konstytucji z 1997 r. W najnowszej literaturze wskazuje się, że przewidziana przez k.r.o. nadmierna ingerencja sądów opiekuńczych w ten zarząd jest niezgodna z konstytucyjnymi zasadami autonomii rodzinyZob. m.in. J. Maniszewska-Ejsmont, Rozważania…, s. 69–75; J. Słyk (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz. Przepisy wprowadzające KRO, red. K. Osajda, Warszawa 2017, t. 5, art. 101, s. 1264, uw. 43. lub rodzicówZob. m.in. M. Domański, Odrzucenie…, s. 76; K. Gołębiowski, Uwagi dotyczące zarządu majątkiem dziecka pozostającego pod władzą rodzicielską (w:) Wybrane zagadnienia polskiego prawa prywatnego. Księga pamiątkowa ku czci Doktora Józefa Kremisa i Doktora Jerzego Strzebinczyka, red. J. Jezioro, K. Zagrobelny, Wrocław 2019, s. 75. oraz pomocniczości (subsydiarności)Zob. J. Słyk (w:) Kodeks…, art. 101, s. 1264, uw. 43..

Obowiązujący stan prawny – w którym niemal wszystkie czynności, które mogą rodzić po stronie dziecka zobowiązania, są czynnościami przekraczającymi zakres zwykłego zarządu
jego majątkiem, a zatem ich dokonanie wymaga uprzedniego zezwolenia sądu, w braku którego czynność będzie bezwzględnie nieważna – nie zawsze pozwala na urzeczywistnienie nadrzędnej wartości, jaką jest konstytucyjnie chronione dobro dziecka (art. 72 ust. 1 Konstytucji). W wielu wypadkach w interesie dziecka jest umożliwienie rodzicom sprawnego i elastycznego zarządzania jego majątkiem. Zarazem wyniki badań akt spraw sądowych wykazały, że sądy opiekuńcze, rozpoznając sprawy z art. 101 § 3 k.r.o., na ogół nie prowadzą wnikliwego postępowania dowodowego oraz„niemal zawsze wydają zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu”J. Słyk, Orzekanie…, s. 242.. Skłoniło to autora badania do wniosku, że „efektywność, a nawet potrzeba stosowania badanego instrumentu prawnego mogą budzić wątpliwości”J. Słyk, Orzekanie…, s. 242..

II. Rozważane kierunki zmian

IW 60 lat po uchwaleniu k.r.o. powołana została pierwsza działająca przy Ministrze SprawiedliwościW latach 2013–2018 przy Rzeczniku Praw Dziecka działała Komisja Kodyfkacyjna Prawa Rodzinnego i Opiekuńczego. Zob. szerzej: M. Andrzejewski, Wokół Projektu Kodeksu Rodzinnego przedłożonego w lipcu 2018 r. przez Rzecznika Praw Dziecka, „Prawo w działaniu. Sprawy cywilne” 2019/40, s. 9–37 Komisja Kodyfkacyjna Prawa Rodzinnego (KKPR)Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 5.03.2024 r. w sprawie utworzenia, organizacji i trybu działania Komisji Kodyfkacyjnej Prawa Rodzinnego (Dz.U. poz. 349).. Do podstawowych zadań KKPR należy przygotowywanie założeń i ogólnych kierunków zmian w prawie rodzinnym i opiekuńczym. KKPR jest organem działającym przy Ministrze Sprawiedliwości, który może jej przedstawić do oceny projekty aktów prawnych, a także zwracać się o opinię w budzących wątpliwości kwestiach prawnych z zakresu prawa rodzinnego. Jednym z obszarów, które Ministerstwo Sprawiedliwości poddało pod rozwagę KKPR, są przepisy o zarządzie majątkiem dziecka. Dobrą tradycją Komisji Kodyfkacyjnej Prawa Cywilnego (KKPC), która działała do 2015 r. i wówczas do jej kompetencji należała problematyka prawa rodzinnego, było przedstawianie zagadnień będących przedmiotem jej prac na łamach czasopism naukowych. Pozwalało to na włączenie przedstawicieli nauki i praktyki prawa do dyskursu na temat kierunków i kształtu proponowanych reform. Oczekiwanie takiej współpracy w środowisku prawniczym widoczne jest po powołaniu KKPR. Autorzy publikacji naukowych, formułując postulaty de lege ferenda, zwracają uwagę KKPR na zasadność podjęcia nad nimi pracZob. np. D. Wybrańczyk, Dobro dziecka a rezygnacja z orzekania o winie rozkładu, „Dziecko krzywdzone. Teoria, badania, prak- tyka” 2024/3, s. 61.. Jednym z zagadnień, które Sekretarz Komisji Kodyfkacyjnej Prawa Cywilnego w 2005 r. poddał pod dyskusję na łamach czaso- pisma naukowego, była problematyka zmian w przepisach o zarządzie majątkiem dzieckaZob. R. Zegadło, Zarząd majątkiem dziecka, „Monitor Prawniczy” 2005/18, s. 879–886.. Prace komisji oraz dyskurs naukowy przyczyniły się do uchwalenia ustawy zmieniającej z 6.11.2008 r., na mocy której znowelizowany został m.in. art. 104 k.r.o. Nawiązując po 20 latach do tych dobrych praktyk, warto zainicjować debatę na temat zasadności i kierunków dalszych zmian w tej dziedzinie. W szczególności na uwagę zasługuje pięć rozwiązań normatywnych, które Ministerstwo Sprawiedliwości poddało pod ocenę KKPR. Po pierwsze, jest to wprowadzenie zamkniętego katalogu czynności zarządu majątkiem dziecka, których dokonanie wymagałoby uzyskania zezwolenia sądu opiekuńczego. Oznaczałoby to, że wszelkie czynności nieujęte w tym katalogu co do zasady zezwolenia takiego by nie wymagały.

Po drugie, alternatywnym rozwiązaniem może być pozostanie przy zasadzie, że na dokonanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka konieczne jest zezwolenie sądu, przy jednoczesnym wskazaniu w ustawie wyjątków od tej zasady. Po trzecie, rozważane jest uregulowanie dopuszczalności wydawania przez sąd tzw. zezwolenia rodzajowego (ogólnego). Po czwarte, na uwagę zasługuje również dopuszczenie możliwości wydania zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka przez sąd rozpoznający sprawę, w toku której zachodzi konieczność uzyskania takiego zezwolenia (np. co do zawarcia ugody, zrzeczenia się roszczenia). Po piąte, rozważane jest zastąpienie sankcji bezwzględnej nieważności umowy zawartej w imieniu dziecka bez wymaganego zezwolenia sądu sankcją o charakterze bezskuteczności zawieszonej. Ograniczone ramy opracowania pozwalają jedynie na sformułowanie ogólnych uwag na ten temat.

III. Zamknięty katalog czynności zarządu wymagających zezwolenia sądu

W ostatnich latach w piśmiennictwie prawniczym zaczęły pojawiać się głosy zachęcające do rozważenia wprowadzenia modelu zamkniętego katalogu czynności zarządu majątkiem dziecka, które wymagałyby zezwolenia sąduZob. J. Maniszewska-Ejsmont, Rozważania…, s. 63–80; S. Romanow, Zarząd majątkiem dziecka sprawowany przez rodziców, „Transformacje Prawa Prywatnego” 2021/1, s. 148.. Taki model, jeżeli zostanie prawidłowo wyrażony normatywnie, zapewnia najdalej idącą pewność obrotu w tym sensie, że wszystkie czynności nieujęte w ustawowym katalogu mogą być dokonywane przez rodziców bez zezwolenia sądu. Dla osób zarządzających majątkiem dziecka oraz ich kontrahentów jest to najbardziej przejrzyste rozwiązanie. W literaturze podniesiono, że „zamknięty katalog czynności, do których dokonania byłaby wymagana zgoda sądu opiekuńczego, byłby rozsądnym kompromisem dla zapewnienia zarówno pewności, szybkości i bezpieczeństwa obrotu dokonywanego z małoletnimi, jak i niezbędnej autonomii rodziców i ochrony majątku ich dziecka”J. Maniszewska-Ejsmont, Rozważania…, s. 77.. Zauważa się, że w europejskich systemach prawnych obserwowana jest „tendencja do wprowadzania przez ustawodawcę enumeratywnie określonego katalogu czynności wymagających uprzedniej lub następczej zgody sądu lub innego kompetentnego organu bądź też ustawowego wyliczenia przykładowych czynności przekraczających zwykły zarząd”J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 293–294. Autor ten krytycznie jednak ocenił model zamkniętego katalogu czynności (zob. m.in. s. 193–194). Zaproponował wprowadzenie przykładowego katalogu czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu (s. 544–547).. Podkreśla się, że model zamkniętego katalogu czynności obowiązuje m.in. w prawie francuskim i niemieckimZob. m.in. S. Romanow, Zarząd…, s. 148; J. Maniszewska-Ejsmont, Rozważania…, s. 79–80.. Stosowany był również w Polsce w czasie obowiązywania dekretu prawo rodzinneArt. 29 § 1 dekretu z 22.01.1946 r. – Prawo rodzinne (Dz.U. nr 6 poz. 52; dalej również jako: dekret z 1946 r.).. Dominujący nurt polskiej nauki prawa wskazuje jednak na niezasadność opracowania zamkniętego katalogu czynności przekraczających zakres zwykłego zarząduZob. m.in. J. Ignatowicz, Władza rodzicielska (w:) System prawa rodzinnego i opiekuńczego, red. J.S. Piątowski, Ossolineum 1985, s. 826; R. Zegadło, Zarząd…, s. 885–886; J. Strzebinczyk, Władza rodzicielska (w:) Prawo rodzinne i opiekuńcze. System Prawa Prywatnego, red. T. Smyczyński, Warszawa 2011, t. 12, s. 295, Nb 123; H. Ciepła, Zarząd majątkiem dziecka, „Rodzina i Prawo” 2012/20–21, s. 38; A. Ogrodnik-Kalita, Darowizna nieruchomości jako czynność zarządu majątkiem dziecka a ochrona jego dobra, „Kwartalnik Krajowej Szkoły Sądownictwa i Prokuratury” 2024/1, s. 56; J. Górecki, D. Wybrańczyk, Zarząd nieruchomością małoletniego sprawowany przez jego rodziców, „Rejent” 2022/7, s. 26–27.. Argumentuje się, że jest to rozwiązanie nieuzasadnione m.in. „z uwagi na dynamicznie zmieniające się stosunki gospodarcze i społeczne”H. Ciepła, Zarząd…, s. 38., w tym swobodę kreowania nowego rodzaju praw i umówZob. m.in. J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 193–194. Podkreśla się, że wobec różnorodnego charakteru czynności zarządu, konieczności uwzględnienia okoliczności konkretnego przypadku oraz różnych kryteriów oceny danej czynności, „nie jest możliwe enumeratywne wyliczenie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, które wymagają zezwolenia sądu opiekuńczego”R. Zegadło, Zarząd…, s. 885–886. Zob. podobnie m.in.: H. Ciepła, Zarząd…, s. 38.. Stanowisko takie przeważyło w toku prac Komisji Kodyfkacyjnej Prawa Cywilnego kadencji 2002–2006R. Zegadło, Zarząd…, s. 885–886..

Stanowisko sceptyczne wobec wprowadzenia takiego zamkniętego katalogu oparte jest na założeniu, że nawet w razie przyjęcia bardzo złożonej i szczegółowej regulacji nie jest ona w stanie zapewnić pełnej ochrony interesów majątkowych dzieckaZob. m.in. J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 193–194.. Już w dekrecie z 1946 r. katalog ten był bardzo rozbudowany, choć nie obejmował czynności faktycznych, a od tego czasu wykształcone zostały nie tylko nowe rodzaje praw majątkowych i zobowiązań, lecz także nieporównywalnie poszerzyły się możliwości ich kreowania na zasadzie swobody umów. O możliwych trudnościach w opracowaniu tego katalogu świadczy przebieg prac nad regulacją pozwalającą na odrzucanie spadku bez zezwolenia sądu. W toku rządowego procesu legislacyjnego okazało się, że wprowadzenie z pozoru nieskomplikowanej normy prawnej, zakładającej, że rodzice mogą bez zezwolenia sądu odrzucić w imieniu dziecka zadłużony spadek, przy założeniu możliwie najpełniejszego zabezpieczenia interesów dziecka, wymagało dokonania szeregu zmian ustawowych oraz wprowadzenia kazuistycznego i budzącego wątpliwości interpretacyjneZob. m.in. M. Domański, Odrzucenie…, s. 46 i n rozwiązania przewidzianego w art. 101 § 4 k.r.o. W literaturze wskazuje się, że obecna treść art. 101 k.r.o. jest wyrazem braku zaufania ustawodawcy do rodziców w sprawach dotyczących majątku dzieckaJ. Słyk (w:) Kodeks…, art. 101, s. 1264, uw. 43; J. Słyk, Orzekanie…, s. 202.. Tymczasem wprowadzenie zamkniętego katalogu czynności zarządu wymagałoby akceptacji założenia, że zapewnia on jedynie pewne minimum ochrony interesów majątkowych dziecka i nie wyklucza możliwości naruszenia tych interesów w wielu sprawach w nim nieujętych. Zarazem taka reforma mogłaby zostać rozbudowana o dodatkowe mechanizmy chroniące interesy majątkowe dziecka, jak np. odpowiedzialność (np. solidarną) rodziców za zobowiązania dziecka zaciągnięte przy jego reprezentowaniu w ramach czynności nieujętych w katalogu ustawowym, czy też instrumenty prawne ułatwiające dochodzenie przez dzieci odpowiedzialności odszkodowawczej względem rodziców za niekorzystne działania zarządczeZob. także J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 566.. Obecnie wprowadzenie w Polsce zamkniętego katalogu czynności wymagających zezwolenia sądu może budzić pewne wątpliwości. Obserwacja praktyki stosowania prawa wskazuje, że rodzice mają niewystarczającą świadomość odrębności majątku dziecka od ich majątku, a także tego, że nie mogą swobodnie rozporządzać majątkiem dzieckaTak również m.in. A. Ogrodnik-Kalita, Darowizna…, s. 52–53.. Potwierdza to publikowane orzecznictwo sądoweZob. m.in. A. Ogrodnik-Kalita, Darowizna…, s. 48–55 oraz przywołane tam orzecznictwo.. Najczęściej w tym kontekście przywołuje się wyrok Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 28.02.2014 r., dotyczący sprawy, w której rodzice dwukrotnie obciążyli nieruchomość dziecka hipotekąI ACa 1165/13, Legalis. Zob. także m.in. J. Słyk (w:) Kodeks…, art. 101, s. 1266–1267, uw. 50.. W literaturze zauważono, że empirycznie, to jest na skutek badań akt spraw sądowych, „potwierdzona została hipoteza, zgodnie z którą zwrócenie się przez rodziców do sądu w praktyce następuje w przypadku napotkania przez nich przeszkód formalnych przy dokonywanej czynności, a nie na skutek dokonania przez nich poprzedzającej czynność oceny co do charakteru czynności majątkiem dziecka”J. Słyk (w:) Kodeks…, art. 101, s. 1264, uw. 41.. Z powyższych względów zasadne może być skorzystanie z innego modelu regulacyjnego w celu stopniowego odchodzenia od założenia o braku zaufania ustawodawcy do zarządu sprawowanego przez rodziców.

IV. Katalog czynności, których dokonanie nie wymagałoby zezwolenia sądu

W przypadku, gdy – z jednej strony – wprowadzenie zamkniętego katalogu czynności wymagających zezwolenia sądu może budzić pewne wątpliwości, a – z drugiej strony – podział na czynności zwykłego zarządu i ten zarząd przekraczające nie jest klarowny, o czym świadczy chociażby znaczna liczba orzeczeń SN na ten tematZob. przeglądy orzecznictwa i wątpliwości przedstawione m.in. w: S. Romanow, Zarząd…, s. 139–141; J. Słyk (w:) Kodeks…, art. 101, s. 1260–1264, uw. 28–40., zasadne jest poszukiwanie alternatywy. Mogłaby stanowić ją regulacja, która nie odchodziłaby od obowiązującego podziału czynności zarządu, lecz wprost wskazywałaby czynności niewymagające zezwolenia sądu. Do obecnego art. 101 § 3 można by dodać zdanie drugie przewidujące, że zezwolenia sądu w szczególności nie wymagają określone rodzaje czynności. Taki model zapewniłby w analizowanej dziedzinie większą pewność obrotu prawnego, większą elastyczność sprawowania zarządu oraz odciążyłby sądy opiekuńcze od rozpoznawania określonych kategorii spraw. Stanowiłby on rozwinięcie reformy dotyczącej zasad odrzucania spadku, a zatem kontynuację kierunku zmian już wytyczonego ustawą zmieniającą z 28.07.2023 r. W celu rozstrzygnięcia niektórych wątpliwości pod rozwagę warto poddać zasadność opracowania katalogu zawierającego czynności, które dotychczas bywały klasyfkowane zarówno jako zwykłego zarządu, jak i przekraczające zakres tego zarządu. Szczegółowych analiz wymaga, jakiego rodzaju czynności powinny się znaleźć w takim katalogu. Ograniczone ramy opracowania pozwalają na zaproponowanie tylko kilku takich kategorii. Po pierwsze, powinny być to darowizny na rzecz dziecka, w tym również mające za przedmiot obciążone w określony sposób nieruchomości. W obecnych warunkach gospodarczych nabywanie nieruchomości, często połączone z oddawaniem ich później w najem, jest powszechnie spotykaną formą inwestowania kapitału, która jest preferowana względem niewielkiego (często niższego niż wskaźnik inflacji) oprocentowania środków pieniężnych na rachunkach bankowych. Tym samym należy ułatwić nabywanie przez dzieci nieruchomości w drodze darowizny.

W uchwale pełnego składu Izby Cywilnej SN z 30.04.1977 r. (III CZP 73/76)OSNCP 1978/2, poz. 19. uznano, że „Rodzice mogą bez zezwolenia sądu opiekuńczego przewidzianego w art. 101 § 3 KRO nabywać dla małoletniego dziecka nieruchomości na podstawie darowizny w stanie wolnym od zobowiązań wobec darczyńcy lub osób trzecich”. Niemniej trafnie zauważa się, że przy przysporzeniach pod tytułem darmym należy stosować większy zakres tolerancji dla zarządu sprawowanego przez rodzicówA. Ogrodnik-Kalita, Darowizna…, s. 43.. W obecnych warunkach rynkowych uzasadniony jest również pogląd, że zakładanie „z góry”, iż obciążenie nieruchomości jakimkolwiek ograniczonym prawem rzeczowym stanowi zagrożenie dla interesów majątkowych dziecka, „jest mocno przesadzone”. Zgodzić należy się ze stanowiskiem, że „powszechnie ustanawiane służebności gruntowe i przesyłowe, mające niewielki wpływ na faktyczny sposób korzystania z nieruchomości oraz jej wartość rynkową, nie powinny stanowić przeszkody do dokonania darowizny bez uprzedniej zgody sądu”J. Maniszewska-Ejsmont, Rozważania…, s. 72–73. Por. A. Ogrodnik-Kalita, Darowizna…, s. 43.. W konsekwencji w katalogu czynności, które mogłyby być dokonywane bez zezwolenia sądu, powinny znaleźć się darowizny nieruchomości obciążonych służebnościami gruntowymi i przesyłu. Należy opowiedzieć się za poszerzeniem swobody i elastyczności rodziców w zarządzaniu majątkiem dziecka przez ujęcie w tym katalogu również darowizn nieruchomości obciążonych służebnością mieszkania na rzecz darczyńcy, o ile korzystający z tej służebności zobowiąże się do pokrywania wszystkich związanych z tym zobowiązańPor. odmiennie m.in. J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 230.. W razie przyjęcia takiego rozwiązania należałoby rozważyć wprowadzenie wyraźnej podstawy do wyłączenia powstania uprawnień przewidzianych w art. 301 k.c.Ustawa z 23.04.1964 r. – Kodeks cywilny (Dz.U. z 2024 r. poz. 1061 ze zm.), dalej: k.c. Po drugie, zasadne może być wprowadzenie regulacji, która pod określonymi warunkami pozwalałaby rodzicom bez zezwolenia sądu zawrzeć w imieniu dziecka, jako wynajmującego, umowę najmu nieruchomości, a niewykluczone, że również dzierżawy. W literaturze sformułowano zasługującą na uwagę propozycję, zgodnie z którą w przypadku najmu mógłby to być najem okazjonalny lub instytucjonalny, z zastrzeżeniem kaucji, a sama umowa musiałaby zostać zawarta na czas określony nie dłuższy aniżeli do momentu osiągnięcia przez dziecko pełnoletnościZob. J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 545.. Po trzecie, w katalogu czynności niewymagających zezwolenia sądu powinny wprost zostać przewidziane niektóre czynności związane z posiadaniem przez dziecko udziałów w spółce z o.o., akcji w spółce akcyjnej, a także statusu wspólnika spółki osobowej. Małoletni coraz częściej zyskują (w tym w drodze dziedziczenia) status wspól- ników spółek prawa handlowegoG. Suliński, Zarząd…, s. 160–161; J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 278.

Zarazem wskazuje się, że obecne zasady zarządu majątkiem dziecka są w tej dziedzinie nieefektywne, „co może wywoływać tendencję do ich nieprzestrzegania”G. Suliński, Zarząd…, s. 171–172.. W szczególności procedura wymagająca zainicjowania postępowania przed sądem opiekuńczym o udzielenie zezwolenia na dokonanie czynności zarządu nie przystaje do terminów podejmowania uchwał w spółce z o.oG. Suliński, Zarząd…, s. 171–172. W najnowszej literaturze podkreślono, że wymagane są w tym zakresie zmiany ustawowe, ale zaznaczono, że do rozważenia jest pięć alternatywnych modeliZob. szerzej: J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 563–564.. W innym opracowaniu podniesiono, że najistotniejsze znaczenie ma w tym kontekście wykonywanie uprawnień korporacyjnych, w tym aktów głosowaniaG. Suliński, Zarząd…, s. 167. Zob. także J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 564. Rozstrzygnięcie tego, które z czynności zarządu związanych z udziałem dziecka w spółkach prawa handlowego powinny znaleźć się w otwartym katalogu czynności niewymagających zezwolenia sądu, wymaga dalszych analiz. Niemniej w przypadku spółki z o.o. zasadne może być ustawowe potwierdzenie stanowiska zajętego przez Sąd Najwyższy w wyroku z 14.02.2019 r. (IV CSK 100/18)LEX nr 2555745.. Sąd Najwyższy stwierdził, że „Udział rodzica w charakterze przedstawiciela ustawowego dziecka w podejmowaniu uchwały przez zgromadzenie wspólników nie mieści się, niezależnie od treści uchwały, w kategorii czynności zarządu, które ma na względzie art. 101 § 3 KRO, i tym samym nie podlega kwalifkacji jako czynność przekraczająca lub nieprzekraczająca zwykły zarząd w rozumieniu tego przepisu”. Kwestia ta wymaga wyraźnej regulacji, gdyż de lege lata rozstrzygnięcie to może budzić wątpliwościZob. m.in. K. Wosiak, Zastosowanie art. 98 § 2 oraz art. 101 § 3 k.r.o. do wykonywania prawa głosu z udziałów (akcji) – glosa do wyroku Sądu Najwyższego z 14.02.2019 r., IV CSK 100/18, „Glosa” 2023/2, s. 44–52; G. Suliński, Zarząd…, s. 169–170; J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 281–282.. Rozważenia wymaga również, czy przyjmując stanowisko wyrażone przez SN jako zasadę, nie należałoby przewidzieć od niej wyjątkówPor. J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 562–564.. Zasadne jest powrócenie do prac ustawowych nad umieszczeniem w katalogu czynności niewymagających zezwolenia sądu powołania lub odwołania wspólnego przedstawiciela (zob. m.in. art. 184 oraz art. 333 k.s.h.)Ustawa z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2024 r. poz. 18 ze zm.), dalej: k.s.h.. Orzecznictwo i nauka prawa wskazują, że w tym celu wymagane jest uzyskanie zezwolenia sąduZob. m.in. wyr. SO w Szczecinie z 5.12.2018 r. (VIII GC 135/18), Legalis, a także P. Czemiel, K. Siemion, Zasady dziedziczenia udziałów w spółce z ograniczoną odpowiedzialnością przez małoletniego spadkobiercę, „Białostockie Studia Prawnicze” 2017/3, s. 83.. Projekt przewidujący wyłączenie tych czynności spod wymogu zezwolenia sądu został wniesiony do Sejmu poprzedniej kadencji, lecz nie został rozpoznany przed jej upływemRządowy projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu ulepszenia środowiska prawnego i instytucjonalnego dla przedsię- biorców, druk nr 3635 z 19.07.2023 r., Sejm IX kadencji..

Po czwarte, zasadne jest wprowadzenie regulacji, która pozwalałaby na nabycie lub zbycie w ramach zarządu majątkiem dziecka rzeczy ruchomej lub prawa do określonej wysokości, czy też zaciągania zobowiązań w ramach ustawowego limituPor. J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 545–546. W czasach wysokiej inflacji kwota takiego wyłączenia powinna być określona przy wykorzystaniu uniwersalnych wskaźników, które ulegają zmianie wraz ze spadkiem siły nabywczej pieniądza (por. art. 359 i 481 k.c.). Zasadne może być na przykład odwołanie się do ogłaszanego w „Monitorze Polskim” przez Prezesa GUS, w terminie do 7. roboczego dnia lutego każdego roku, „przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej”Art. 20 ust. 1 lit. a) ustawy o emeryturach i rentach z Funduszu Ubezpieczeń Społecznych (Dz.U. z 2023 r. poz. 1251 ze zm.).. W ostatnich latach kwoty te rosły wraz ze wzrostem zarobków i spadkiem siły nabywczej pieniądza, wynosząc: 2023 r. – 7155,48 zł; 2022 r. – 6346,15 zł; 2021 r. – 5662,53 zł; 2020 r. – 5167,47 zł; 2019 r. – 4918,17 zł. W związku z ogłaszaniem tej kwoty na początku lutego każdego roku, właściwa klauzula ustawowa może się odwoływać do „ostatniej ogłoszonej przez Prezesa GUS kwoty przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej”. Alternatywą może być przywołanie innego podobnego wskaźnika, np. „przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia w sektorze przedsiębiorstw”Zob. J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 545–546.. Trafnie wskazuje się, że w razie przyjęcia takiego modelu regulacyjnego należałoby rozważyć ustalenie miesięcznego limitu wartości wszystkich czynności dokonywanych w imieniu dzieckaJ.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 545–546.. Po piąte, w związku z powyższą propozycją pozostaje zasadność określenia reguł dokonywania operacji na rachunku bankowym dziecka oraz wypłacania z niego środków. Mimo zasad przewidzianych w art. 101 i art. 103 k.r.o. trafnie zauważa się, że w przypadku rachunków bankowych prowadzonych dla dziecka w praktyce „o możliwości dokonania wypłaty decydują instytucje fnansowe, które zmuszone są określić zasady dokonywania tych wypłat bez zezwolenia sądu”J. Słyk (w:) Kodeks…, art. 101, s. 1264, uw. 4.. Rozwiązania przyjmowane w tym zakresie w poszczególnych bankach są zróżnicowaneZob. A. Ogrodnik-Kalita, Sprzedaż nieruchomości obciążonej hipoteką jako czynność zarządu majątkiem dziecka, „Prawo w dzia- łaniu. Sprawy cywilne” 2024/58, s. 156–157; J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 295. Słusznie wskazuje się, że taki stan rzeczy powoduje „problemy interpretacyjne”J. Słyk (w:) Kodeks…, art. 101, s. 1264, uw. 42.. Większość banków przewiduje możliwość dokonywania miesięcznych wypłat środków pieniężnych z rachunku bankowego dziecka do kwoty równowartości przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto obowiązującego w sektorze przedsiębiorstw za rok poprzedniTak J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 295. Tego typu praktyka, w celu jej ujednolicenia, powinna zostać usankcjonowana ustawowo po dokonaniu wyboru odpowiedniego wskaźnika wyznaczania kwoty granicznej.

Żeby postulowane zmiany mogły mieć większe znaczenie praktyczne, warto rozważyć nowelizację art. 103 k.r.o. Obecnie przepis ten pozwala na pokrywanie kosztów utrzymania i wychowania dziecka wyłącznie z czystego dochodu z jego majątkuZob. szerzej m.in. A. Sylwestrzak, Zarząd dochodami z majątku dziecka, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 2018/4, s. 174–184.. Mimo tego powszechną praktyką jest wypłacenie przez rodziców środków z rachunku bankowego dziecka w zakresie dozwolonym regulaminem określonego banku i przeznaczenie ich na utrzymanie dziecka. Zarazem w literaturze trafnie zauważa się, że potrzeby dziecka mogą przemawiać przeciwko bezwzględnemu przestrzeganiu zasady zachowania substancji majątku dzieckaZob. np. T. Sokołowski, Ochrona interesu majątkowego dziecka, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1985/2, s. 119, albowiem w niektórych przypadkach jest ona „nieuzasadniona i koliduje z aksjologią właściwą prawu rodzinnemu”A. Ogrodnik-Kalita, Sprzedaż…, s. 157.. Jednym z najczęstszych przypadków, w których dziecko uzyskuje znaczne środki pieniężne, jest ich odziedziczenie po jednym z rodziców. W takim wypadku pozostały przy życiu rodzic, który jest samodzielnie odpowiedzialny za zaspokojenie wszystkich potrzeb dziecka, powinien mieć możliwość przeznaczenia uzyskanych przez nie środków na zaspokojenie usprawiedliwionych potrzeb dziecka, których rodzic ten nie jest w stanie pokryć w całości lub na odpowiednio wysokim poziomie (np. zakup dodatkowych sprzętów edukacyjnych, komputera lepszej jakości, pokrycie kosztów zajęć dodatkowych, specjalistycznego leczenia). Inwestycja w edukację lub rozwój fzyczny dziecka może być dla niego bardziej korzystna niż otrzymanie z dniem uzyskania pełnoletności kapitału, którego siła nabywcza uległa osłabieniu na skutek jego przechowywania na rachunku bankowym. W konsekwencji należy postulować zmianę art. 103 k.r.o., która pozwoliłaby na to, aby w braku czystego dochodu z majątku dziecka rodzic mógł przeznaczać środki pieniężne należące do dziecka na pokrycie jego usprawiedliwionych potrzeb, w szczególności związanych z edukacją, rozwojem fzycznym i leczeniem dzieckaPor. A. Sylwestrzak, Zarząd…, s. 179–184.. Takie rozwiązanie normatywne można dodatkowo uwarunkować zastrzeżeniem, że jest to dopuszczalne tylko co do kosztów, które „przekraczają przeciętną miarę przyjętą w danym środowisku” (por. art. 997 § 1 k.c.) lub których pokrycie stanowiłoby nadmierny uszczerbek (por. art. 133 § 3 k.r.o.) dla osób zobowiązanych do alimentacji dziecka.

V. Zezwolenie rodzajowe

Warto rozważyć, czy większą elastyczność i sprawność w zakresie zarządu majątkiem dziecka mogłaby zapewnić regulacja zakładająca dopuszczalność wydania przez sąd opiekuńczy „zezwolenia na dokonywanie przez rodziców w przyszłości czynności określonego rodzaju”. Tego typu zezwolenie określane jest mianem „rodzajowego”Zob. m.in. J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 551–552 lub „ogólnego”Zob. m.in. J. Słyk (w:) Kodeks…, art. 101, s. 1266, uw. 49.. W bardziej ograniczonym zakresie przewidziane było w art. 29 § 2 dekretu z 1946 r. W literaturze zauważa się, że w pracach nad tym dekretem idea ogólnego upoważnienia wzorowana była na prawie niemieckim i celowość jej zastosowania „nie budziła żadnych wątpliwości”J. Maniszewska-Ejsmont, Rozważania…, s. 65.. Wydanie zezwolenia tego typu nie wydaje się całkowicie wyłączone de lege lata. W wyroku Sądu Apelacyjnego w Łodzi z 28.02.2014 r. (I ACa 1165/13) stwierdzono, że „Zezwolenie przewidziane w art. 101 § 3 k.r.o. może mieć w zasadzie charakter ogólny, ale jeżeli jest to potrzebne dla prawidłowego prowadzenia gospodarstwa, czy przedsiębiorstwa. Jednakże to ogólne zezwolenie nie może obejmować generalnie wszystkich bliżej nieokreślonych czynności. Powinno przynajmniej określać ich kategorię czy warunki dokonywania (przedmiot: ceną)”. Stanowisko to, wcześniej sformułowane w literaturze, jest często podzielane lub przywoływane w najnowszym piśmiennictwieZob. m.in. J. Ignatowicz, Władza…, s. 829; J. Słyk (w:) Kodeks…, art. 101, s. 1266–1267, uw. 49–50; P. Wicherek (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Fras, M. Habdas, Warszawa 2021, art. 101 k.r.o., s. 1005, uw. 19.. Jako przykład czynności, które mogą być objęte takim zezwoleniem, wskazuje się „występowanie z wnioskiem o dopłaty rolnicze, dokonanie czynności prawnych koniecznych do przeprowadzenia inwestycji, takich jak uzyskanie odpowiednich zezwoleń, zakup materiałów itp.”J. Słyk (w:) Kodeks…, art. 101, s. 1266, uw. 49 Niemniej de lega lata nie jest jasne, jak szczegółowo należałoby określić takie czynności w postanowieniu sądu, a także czy mogłoby ono dotyczyć czynności zarządu innych niż związane z prowadzeniem gospodarstwa rolnego lub przedsiębiorstwa. Pewność obrotu przemawia za wyraźnym uregulowaniem dopuszczalności wydawania takiego zezwolenia. Podzielić należy stanowisko, że usprawniłoby to „działalność gospodarczą dziecka w zestandaryzowanym obrocie prawnym”Zob. m.in. J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 552., przy jednoczesnym zachowaniu uprzedniej kontroli sądowej, która w takich sprawach powinna być szczególnie wnikliwa. Biorąc pod uwagę obecną systematykę k.r.o., należy stwierdzić, że tego typu norma umiejscowiona powinna być w art. 104 k.r.o. Rozważyć należy możliwość zharmonizowania jej z reformą art. 104 § 2 k.r.o., który to przepis – wbrew zamierzeniom jego projektodawców – zdaje się nie odgrywać istotnej roli praktycznejZob. druk Sejmu VI kadencji Nr 888 z 12.08.2008 r., s. 36–37 uzasadnienia, a także m.in. T. Sokołowski (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. H. Dolecki, T. Sokołowski, Warszawa 2013, art. 104, s. 717, uw. 4.. Badania aktowe wykazały, że w żadnym z losowo uzyskanych 200 orzeczeń wydanych w sprawie o udzielenie zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem nie stwierdzono zastosowania art. 104 § 2 k.r.o.Zob. J. Słyk, Orzekanie…, s. 207

VI. Udzielenie zezwolenia przez sąd meriti

Poza odrębnie uregulowaną na mocy ustawy zmieniającej z 28.07.2023 r. problematyką złożenia oświadczenia o prostym przyjęciu lub odrzuceniu spadku (art. 6401 k.p.c.), zezwolenie na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka zawsze wydaje sąd opiekuńczy (art. 101 § 3 k.r.o.). De lege lata zezwolenia tego nie może zastąpić ocena lub orzeczenie sądu rozpoznającego określoną sprawę (tzw. sądu meriti), w toku której konieczne jest dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka, np. zawarcie w imieniu dziecka ugody, zrzeczenie się części dochodzonych roszczeńZob. m.in. H. Ciepła, Zarząd…, s. 42–43; J. Gajda (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2023, art. 101, Nb 12; K. Kamińska (w:) Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, red. M. Załucki, Warszawa 2023, art. 101, Nb 9. Dotyczy to głównie tzw. czynności dyspozytywnych. W ramach prac nad reformą zarządu majątkiem dziecka pod ocenę KKPR przedstawione zostało rozwiązanie, które pozwalałoby wydać takie orzeczenie sądowi meriti. W roboczej wersji regulacja ta zawiera normę przewidującą, że: „Zezwolenie sądu na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu może być również wydane przez inny sąd, niż sąd opiekuńczy, w toku toczącej się przed tym sądem sprawy, w której zachodzi konieczność uzyskania zezwolenia na dokonanie tej czynności”. Sąd rozpoznający określoną sprawę dotyczącą majątku dziecka (np. o odszkodowanie, zadośćuczynienie, dział spadku, zniesienie współwłasności) jest lepiej zorientowany niż sąd opiekuńczy, czy wypracowana w toku tej sprawy ugoda jest korzystna w świetle interesów majątkowych dziecka. Kontrola sądu meriti może być również przeprowadzona znacznie szybciej niż w przypadku sądu opiekuńczego. Jest także mniej kosztowna dla dziecka. Są to argumenty, które zdecydowanie przemawiają za dopuszczalnością udzielania zezwoleń na dokonywanie czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka przez sądy meriti. Niemniej rozważyć należy, czy w takiej sytuacji nie powinny być zapewnione mechanizmy dodatkowo zabezpieczające interesy dziecka. W obowiązującym stanie prawnym w razie wypracowania przez strony ugody sąd meriti kontroluje, czy jej treść jest niezgodna z prawem lub zasadami współżycia społecznego albo zmierza do obejścia prawa (art. 184 k.p.c.). Sąd nie bada, czy ugoda zapewnia pełną ekwiwalentność świadczeń lub odpowiednio chroni interesy dziecka. Jeżeli dziecko jest stroną lub uczestnikiem postępowania, którego stroną lub uczestnikiem jest również jeden z rodziców, to de lege lata dziecko powinno być reprezentowane przez reprezentanta dziecka (zob. art. 98 § 2 i 3 k.r.o.).

Udział profesjonalnego reprezentanta można uznać za wystarczający do skontrolowania, czy określona czynność dyspozytywna jest zgodna z interesami majątkowymi dzieckaZob. H. Ciepła, Zarząd…, s. 42–43. Natomiast jeżeli dziecko reprezentowane jest przez rodzica, mogą zachodzić wątpliwości, czy zgadzając się na zawarcie ugody w imieniu dziecka, potraf on odpowiednio zadbać o jego interesy, czy też głównie dąży do jak najszybszego uzyskania dochodzonych środków pieniężnych. Tym samym w razie wprowadzenia dopuszczalności udzielenia zezwolenia przez sąd meriti, dziecko powinno być obligatoryjnie reprezentowane przez reprezentanta dziecka, którym obowiązkowo powinien być adwokat lub radca prawny. Stworzenie odpowiedniej regulacji proceduralnej dla analizowanego rozwiązania wymaga dużej precyzji. Po pierwsze, wprost wskazać należy, w jakiej formie procesowej sąd meriti ma udzielić zezwolenia, tj. czy konieczne jest w tym celu wydanie odrębnego postanowienia, czy też wystarczające jest wydanie orzeczenia końcowego, które będzie w sposób dorozumiany zakładało, iż sąd zezwolił na dokonanie danej czynności. Po drugie, przepisy powinny jednoznacznie wskazywać, czy w razie złożenia odpowiedniego wniosku sąd meriti musi wydać orzeczenie w sprawie zezwolenia, czy też w określonych okolicznościach może uznać, iż powinien je wydać jednak sąd opiekuńczy (por. art. 6401 § 2 k.p.c.). Czasami bardziej korzystne może być pozostawienie kwestii udzielenia zezwolenia sądowi opiekuńczemu, który w jednym postanowieniu mógłby wypowiedzieć się co do innych planowanych czynności zarządu. Po trzecie, wprost należałoby uregulować relacje między postępowaniem toczącym się przed sądem meriti a ewentualnym postępowaniem zainicjowanym również przez sąd opiekuńczy (por. art. 6401 § 2 k.p.c.). Po czwarte, zasadne może być przesądzenie, czy sąd meriti, orzekając w sprawie zezwolenia, pełni funkcję opiekuńczego, tj. czy w razie procedowania w trybie nieprocesowym znajdują zastosowanie przepisy o postępowaniu przed sądem opiekuńczym, co obecnie nie jest jasne na tle art. 6401 k.p.c.Zob. M. Domański, Odrzucenie…, s. 74.

VII. Sankcja czynności prawnej dokonanej bez uprzedniego zezwolenia sądu

Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem, czynność prawna dokonana w imieniu dziecka bez wymaganego uprzedniego zezwolenia sądu jest bezwzględnie nieważnaZob. m.in. uchwały pełnego składu Izby Cywilnej SN z: 24.06.1961 r. (III CZP 16/61), OSNC 1963/9, poz. 187; 30.04.1977 r. (III CZP 73/76), OSNC 1978/2, poz. 19. Zob. także uchwałę SN z 15.02.2019 r. (III CZP 85/18), OSNC 2020/2, poz. 14.. Nie może zostać konwalidowana. Rygor nieważności bezwzględnej jest najpoważniejszą sankcją cywilnoprawną. W literaturze wyrażono pogląd, że „Sankcję bezwzględnej nieważności czynności należy uznać, wskutek jej defnitywnej bezskuteczności, za zbyt surową spośród wszystkich innych następstw wadliwie dokonanych czynności, a w rezultacie poważnie zagrażającą majątkowym interesom dziecka”J. Maniszewska-Ejsmont, O potrzebie…, s. 50.. Zarazem wskazano, że „przejęcie sankcji negotium claudicans z innych konstrukcji prawa cywilnego odnoszących się do zarządu w rezultacie skutkowałoby bardziej ostrożnościowym i łagodniejszym podejściem do wadliwie dokonanych czynności zarządu majątkiem dziecka, niż jest to obecnie”J. Maniszewska-Ejsmont, O potrzebie…, s. 50. Również w najnowszej monografi na temat zarządu majątkiem dziecka rekomendowano zastąpienie sankcji bezwzględnej nieważności sankcją bezskuteczności zawieszonej w przypadku umów zawieranych w imieniu dzieckaJ.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 553–553.. Wskazuje się, że takie rozwiązanie sprawdziło się m.in. w prawie niemieckim i austriackimZob. J. Maniszewska-Ejsmont, O potrzebie…, s. 46; S. Romanow, Zarząd…, s. 128–130. Stosowane było również przez krótki okres w prawie polskim na tle dekretu z 1946 r.Zob. J. Maniszewska-Ejsmont, O potrzebie…, s. 42. Jedna z propozycji zmian, która kierunkowo została oceniona pozytywnie w literaturzeJ.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 553., zakłada, że zezwolenie sądu na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka mogłoby być wydane również po zawarciu przez rodziców umowy, jeżeli wystąpią oni o udzielenie tego zezwolenia w terminie 6 miesięcy od jej zawarcia. Zarazem w piśmiennictwie trafnie zauważono, że druga strona czynności prawnej powinna mieć możliwość wyznaczenia rodzicom wcześniejszego terminu na złożenie takiego wniosku, po którego upływie stawałaby się wolnaJ.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 554.. Zasadne jest zatem wprowadzenie rozwiązania na wzór obowiązujących już regulacji przewidujących sankcję bezskuteczności zawieszonej, w tym przede wszystkim art. 103 § 3 k.c. i art. 37 § 3 k.r.o. Natomiast dalszych analiz wymaga, czy konieczne byłoby ustanowienie ściśle określonego (np. sześciomiesięcznego) prekluzyjnego terminu, w którym rodzice musieliby wystąpić do sądu o udzielenie zezwolenia. Nie można wykluczyć, że wystarczająca była norma przewidująca, iż ważność umowy zawartej w imieniu dziecka bez wymaganego zezwolenia sądu zależy od uzyskania takiego zezwolenia (por. art. 103 § 2 k.c. oraz art. 37 § 2 k.r.o.)Por. jeszcze inne rozwiązanie przedstawione w: J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 554..

Wprost rozstrzygnąć należy ustawowo również sytuację, w której przed wydaniem przez sąd orzeczenia w sprawie zezwolenia dziecko osią- gnęłoby pełnoletność. W literaturze zaproponowano, żeby w takiej sytuacji właściwy był tryb potwierdzenia czynności przez pełnoletnie dzieckoJ. Maniszewska-Ejsmont, O potrzebie…, s. 44. Sankcja bezskuteczności zawieszonej ma także inne zasadnicze zalety poza uelastycznieniem zasad zarządu majątkiem dziecka. W przypadku złożonych czynności prawnych, dla których wymagana jest forma aktu notarialnego, jej wprowadzenie ułatwiłoby pracę sądu orzekającego o zezwoleniu na dokonanie czynności. Zauważa się, że „Sędziowie nie musieliby badać w ramach tego postępowania wielu podstawowych kwestii (np. stanu prawnego nabywanej nieruchomości), ponieważ wcześniej zweryfkowałby to notariusz”J. Maniszewska-Ejsmont, O potrzebie…, s. 46.. Rozważane rozwiązanie wychodzi naprzeciw potrzebom obrotu. Obecnie zdarzają się bowiem sytuacje, w których notariusz zauważa, że postanowienie sądu zostało wydane w sposób nieprawidłowy (np. błędnie oceniono stan prawny nieruchomości), ma niewłaściwą treść lub jest niepełne, a zatem wymaga zmiany. Sankcja bezskuteczności zawieszonej mogłaby istotnie skrócić czas rozpoznawania takich spraw oraz zmniejszyć koszty obsługi prawnej dziecka.

VIII. Uwagi i wnioski końcowe

Konieczne jest dokonanie przemyślanej i kompleksowej reformy przepisów regulujących zarząd majątkiem dziecka. Wychodziłoby to naprzeciw urzeczywistnieniu konstytucyjnie chronionych wartości w postaci dobra dziecka i pewności obrotu prawnego, jak również tendencjom obserwowanym w innych prawodawstwach europejskich. Obecny model zarządu majątkiem dziecka jest nieefektywny i zbyt restrykcyjny. Niedookreślone zasady zarządu majątkiem, odwołujące się do niejasnej kategorii czynności przekraczających zakres zwykłego zarządu majątkiem oraz wymagające uprzedniego zezwolenia sądu, zostały połączone z najsurowszą cywilnoprawną sankcją nieważności bezwzględnej dokonanej wadliwie czynnościJ. Maniszewska-Ejsmont, Rozważania…, s. 75.. W konsekwencji pozytywnie ocenić należy rozważanie przez Ministerstwo Sprawiedliwości podjęcia prac nad reformą przepisów o zarządzie majątkiem dziecka oraz włączenia w nie Komisji Kodyfkacyjnej Prawa Rodzinnego. W dobrym kierunku zmierzają propozycje w sprawie wprowadzenia zezwolenia rodzajowego, możliwości wydania zezwolenia na dokonanie czynności w imieniu dziecka przez sąd rozpoznający sprawę dotyczącą jego majątku, a także zastąpienia sankcji bezwzględnej nieważności umowy zawartej bez zezwolenia sądu sankcją bezskuteczności zawieszonej. Zasadne jest również prowadzenie prac nad ustawowym określeniem czynności zarządu majątkiem dziecka, których dokonanie nie wymagałoby zezwolenia sądu. Takie rozwiązanie stanowiłoby, zapewniające większą pewność obrotu oraz elastyczność w zarządzie, uzupełnienie obecnego modelu zakładającego podział na czynności zwykłego zarządu i przekraczające zakres tego zarządu. Reforma zmierzająca w tym kierunku oznaczałaby kontynuację procesu zapoczątkowanego na mocy ustawy zmieniającej z 28.07.2023 r. dotyczącej odrzucania spadku w imieniu dziecka. Przy opracowaniu ustawowego katalogu czynności niewymagających zezwolenia sądu zasadne jest zweryfkowanie dwóch założeń, które legły u podstaw ustawy zmieniającej z 28.07.2023 r. Po pierwsze, nie należy zakładać, że przepisy muszą być napisane tak szczegółowo, żeby wykluczały jakąkolwiek możliwość podjęcia przez rodziców działań niekorzystnych dla dziecka. W przypadku wielu czynności nie będzie to możliwe albo będzie prowadziło do nadmiernej kazuistyki legislacyjnej, której skutkiem jest ograniczenie zakresu zastosowania określonej normy lub powstanie poważnych wątpliwości co do tego zakresu.

Opracowanie takiego katalogu powinno opierać się na założeniu o szerszym niż obecnie zaufaniu do zarządu sprawowanego przez rodziców. Po drugie, nie należy odchodzić od zasady samodzielnego reprezentowania dziecka przy wykonywaniu zarządu przez każdego z rodziców, któremu przysługuje władza rodzicielska (art. 98 § 1 zd. 2 k.r.o.). Przewidziane w art. 101 § 4 k.r.o. wymaganie współdziałania rodziców przy odrzuceniu spadku dotyczy czynności szczególnej oraz budzi wątpliwości interpretacyjne (np. w sytuacji, gdy tylko jednemu z rodziców przysługuje władza rodzicielska lub ojcostwo nie zostało ustalone)Zob. M. Domański, Odrzucenie…, s. 55–61.. Natomiast sama zawartość tego katalogu wymaga dalszych interdyscyplinarnych dyskusji, a także zharmonizowania z zasadami określonymi w art. 103 k.r.o. oraz regułami dokonywania operacji na rachunku bankowym dziecka. Na zakończenie warto wskazać, że poza kwestiami przekazanymi KKPR pod rozwagę przez Ministerstwo Sprawiedliwości zasadne jest podjęcie prac legislacyjnych nad innymi elementami obowiązującego systemu zarządu majątkiem dziecka, które najczęściej poddawane są krytycznej analizie. Rozważyć należy w szczególności;

• przyznanie dziecku statusu uczestnika postępowania obligatoryjnie reprezentowanego przez reprezentanta dziecka we wszystkich sprawach przed sądem opiekuńczym dotyczących zarządu majątkiem dzieckaZob. szerzej: J. Słyk, Orzekanie…, s. 206–207.;
• określenie kryteriów stosowanych przy klasyfkacji określonej czynności jako wchodzącej w zakres zwykłego zarządu majątkiem dziecka lub przekraczających zakres tego zarządu, jak również kryteriów (przesłanek) stosowanych przez sąd przy orzekaniu o udzielaniu zezwolenia na dokonanie czynności przekraczającej zakres zwykłego zarządu majątkiem dzieckaZob. m.in. J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 292, 542;
• wprowadzenie podstawy prawnej oraz przesłanek pozwalających rodzicowi w wyjątkowych wypadkach odebrać dziecku zarząd nad przedmiotami oddanymi mu wcześniej do swobodnego użytkuZob. m.in.: T. Sokołowski (w:) Kodeks…, art. 101, s. 711, uw. 27; S. Gąsior, Zarząd majątkiem dziecka – rozważania teoretyczno- -prawne w odniesieniu do art. 101 Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, „Studia Prawnoustrojowe” 2020/50, s. 126.;
• zmianę art. 103 k.r.o., który w czasach upowszechnienia się rodzin zrekonstruowanych oraz coraz częstszego stosowania pieczy naprzemiennej przewiduje zbyt daleko idące możliwości przeznaczania czystego dochodu z majątku dziecka na utrzymanie innych osób niż to dzieckoZob. m.in. A. Sylwestrzak, Zarząd…, s. 184; J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 550.;
• określenie zasad komercjalizacji wizerunku dziecka, w tym zabezpieczenie dziecka przed czerpaniem korzyści majątkowych z tego tytułu przez jego rodzica;
• dopuszczenie możliwości samodzielnego wykonywania działalności gospodarczej w pełni lub w określonym zakresie przez posiadające ograniczoną zdolność do czynności prawnej dziecko, które ukończyło określony wiek (np. 16 lat), po uzyskaniu zezwolenia sądu opiekuńczegoZob. szerzej J.M. Łukasiewicz, Zarząd…, s. 437–447. Por. projekt ustawy o zmianie niektórych ustaw w celu ulepszenia środo- wiska prawnego i instytucjonalnego dla przedsiębiorców (UD497) <https://legislacja.rcl.gov.pl/docs/2/12371407/12964177/1296417 8/dokument616028.pdf> – ostatni dostęp: 2.04.2025 r..