W zasadzie prawnicy zgadzają się z tym, że prawo rzymskie wywarło bardzo duży wpływ na kształtowanie się współczesnego prawa cywilnego. Najczęściej pomija się inne wartości tego starożytnego prawa. A jedną z jego najtrwalszych wartości jest ukształtowanie pojęć dotyczących ogólnej kultury prawnej, tych zagadnień, którymi obecnie zajmuje się teoria prawa. Odnosi się to również do sposobów i zasad tworzenia prawa, czyli tzw. dziś techniki prawodawczej. A ponieważ w nadchodzących dniach będzie konieczne uchwalenie nowych czy przywrócenie mocy obowiązującej starych ustaw, warto zatrzymać się nad zasadami sformułowanymi w tym zakresie w prawie rzymskim.
Znawca myśli filozoficznych i etycznych zawartych w dziełach Cycerona, Seneki, Marka Aureliusza i prawników rzymskich – Jerzy Zajadło zaproponował następującą sentencję: Nulla est iurisprudentia sine latine sapientiaPor. J. Zjadło, Cyceron dla prawników, Gdańsk 2019, s. 10.. Sentencja ta podkreśla, że dobry prawodawca powinien nawiązywać do rzymskiej myśli prawotwórczej, oczywiście sformułowanej po łacinie, przekazanej przez starożytne autorytety.
Generalną zasadą powinno być stanowienie prawa w zależności od istniejących potrzeb i jasne określenie celuPor. § 2 ust. 2 Zasad techniki prawotwórczej (Dz.U. z 2002 r. nr 100 poz. 908)., jaki zamierza się osiągnąć, co dobitnie sformułował już CyceroPor. Cic., Pro Roscio Amerino 30,84. słowami cui bono? Celem uchwalanego prawa, jak podkreślał Arpinata (de fin. 2,19,64: Leges omnium salutem singulorum saluti anteponunt – Ustawy przedkładają dobro ogółu nad dobro jednostek), powinno być dobro państwa, a nie poszczególnych grup czy jednostek, zaś najwyższym celem powinno być dobro rzeczypospolitej (Salus rei publice suprema lex estoPor. Cic. De leg. 3,8.).
Ustawa powinna dotyczyć spraw ogólnych, a nie jednostkowych, dla osiągnięcia pojedynczego celu, co podkreślał już Celsus D.1,3,4: Ex his, quae forte uno aliquo casu accidere possunt, iura non constituuntur – Nie ustanawia się prawa na podstawie tych [przypadków], które mogą wydarzyć się [tylko] raz, a powtórzył następnie Ulpian D. 1,3,8: Iura non in singulas personas, sed generaliter constituuntur – Prawa ustanawia się nie w odniesieniu do pojedynczych osób, lecz w stosunku do ogółu.
Jak postulował Seneka (Ep. 94,38): Leges breves esse oportet, quo facilius teneantur – Ustawy powinny być zwięzłe, aby łatwiej można było je zrozumieć. Postulat ten był powtarzany w Instytucjach (I. 2,23,7: In legibus magis simplicitas quam difficultas placet – W ustawach bardziej podoba się prostota niż zawiłość) i Kodeksie Justyniana (C. 1,14,9: Leges ab omnibus intellegi debet – Ustawy powinny być zrozumiałe dla wszystkich). Zbytnia szczegółowość utrudnia poznanie prawa, a zasada ignorantia iuris nocet staje się fikcją.
Zgodnie z postulowanymi przez Rzymian zasadami nie tylko twórcy prawa powinni mieć na względzie dobro ogółu, ale wszyscy powinni przestrzegać ustanowionego prawa, gdyż jak mówił Cycero (Pro Cluent. 53,146): Legibus idcirco omnes servimus, ut liberi esse possimus – Dlatego wszyscy służymy ustawom, abyśmy mogli być wolni.
Należy też mieć nadzieję, że ustawy uchwalane dla chwilowych potrzeb, zgodnie z porzymską paremią lex necessitatis est lex temporalis – Ustawa [wydana w chwili] konieczności jest ustawą chwilowąPor. też np. art. 230 Konstytucji RP., zostaną szybko abrogowane, a nowe prawo będzie tworzone zgodnie z ogólnym nakazem Politia legibus, non leges politiae adaptandae – Polityka powinna być dopasowana do ustaw, a nie ustawy do polityki.