W artykule opisane zostały rozwiązania dotyczące obowiązku złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości podczas stanu zagrożenia epidemicznego oraz stanu epidemii wirusa SARS-CoV-2, wprowadzone ustawą z 16.04.2020 r. Autor omawia istotę wprowadzonych rozwiązań oraz ich znaczenie dla dłużników i ich kadry zarządzającej w kontekście odpowiedzialności za niezłożenie wniosku o ogłoszenie upadłości w czasie właściwym.

Wprowadzony 13.03.2020 r. stan zagrożenia epidemicznego Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 13.03.2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego (Dz.U. poz. 433 ze zm.); stan zagrożenia epidemicznego został odwołany 20.03.2020 r. na podstawie § 1 rozporządzenia Ministra Zdrowia z 20.03.2020 r. w sprawie odwołania na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu zagrożenia epidemicznego (Dz.U. z 2020 r. poz. 490). , a następnie 20.03.2020 r. stan epidemii Rozporządzenie Ministra Zdrowia z 20.03.2020 r. w sprawie ogłoszenia na obszarze Rzeczypospolitej Polskiej stanu epidemii (Dz.U. poz. 491 ze zm.). oraz wynikające z tego powodu restrykcje Restrykcje zostały określone w rozporządzeniach Rady Ministrów, wydanych na podstawie art. 46a i art. 46b ustawy z 5.12.2008 r. o zapobieganiu oraz zwalczaniu zakażeń i chorób zakaźnych u ludzi (Dz.U. z 2019 r. poz. 1239 ze zm.), dalej u.z.z.c.z.; na dzień 20.05.2020 r. obowiązuje rozporządzenie Rady Ministrów z 2.05.2020 r. w sprawie ustanowienia określonych ograniczeń, nakazów i zakazów w związku z wystąpieniem stanu epidemii (Dz.U. poz. 792 ze zm.). , co oczywiste i widoczne gołym okiem, utrudniają bądź uniemożliwiają prowadzenie działalności gospodarczej. Tym samym wpływają destrukcyjnie na sytuację finansową przedsiębiorstw, które nie prowadząc działalności operacyjnej nie uzyskują operacyjnych wpływów i nie regulują wydatków gotówkowych. Oznaczać to będzie z reguły utratę płynności finansowej przedsiębiorstw, gdyż bieżący poziom płynności finansowej kształtowany jest w głównej mierze przez wzajemną relację wpływów i wydatków operacyjnych M. Lipski, Wewnętrzna oraz zewnętrzna rezerwa płynności w zarzadzaniu płynnością finansową przedsiębiorstwa (w:) Płynność finansowa przedsiębiorstw w Polsce. Uwarunkowania, zarządzanie płynnością, ryzyko, red. J. Grzywacz, Warszawa 2014, s. 137. . Powyższe spowoduje niechybnie powstanie tzw. zatorów płatniczych w obrocie gospodarczym. W konsekwencji, w niedługim czasie, wielu przedsiębiorców stanie się niewypłacalnych Badania przeprowadzone w Polsce w latach 2007–2010 prowadzą do wniosku, że pomiędzy wielkością zatorów płatniczych a odnotowanych upadłości zachodzi bardzo ścisła zależność – por. P. Dec, Metody zarządzania płynnością finansową przedsiębiorstw w Polsce w warunkach występujących zatorów płatniczych i zwiększającej się liczby upadających przedsiębiorstw (w:) Płynność finansowa…, s. 129. w rozumieniu ustawy – Prawo upadłościowe Ustawa z 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe (Dz.U. z 2019 r. poz. 498 ze zm.), dalej pr. upad. , co będzie implikowało obowiązek zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości Warto odnotować, że obowiązek ten nie dotyczy wyłącznie przedsiębiorców, ale również niektórych innych podmiotów posiadających tzw. zdolność upadłościową (np. spółek z ograniczoną odpowiedzialnością i spółek akcyjnych nieprowadzących działalności gospodarczej – art. 5 ust. 2 pkt 1 pr. upad.). .

Zgodnie z art. 11 ust. 1 pr. upad. dłużnik jest niewypłacalny, jeżeli utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych. Domniemywa się, że dłużnik utracił zdolność do wykonywania swoich wymagalnych zobowiązań pieniężnych, jeżeli opóźnienie w wykonaniu zobowiązań pieniężnych przekracza trzy miesiące (art. 11 ust. 1a pr. upad.). Zgodnie z art. 11 ust. 2 pr. upad. dłużnik będący osobą prawną albo jednostką organizacyjną nieposiadającą osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, jest niewypłacalny także wtedy, gdy jego zobowiązania pieniężne przekraczają wartość jego majątku, a stan ten utrzymuje się przez okres przekraczający dwadzieścia cztery miesiące.

Zgodnie z art. 21 ust. 1 pr. upad. w terminie 30 dni od dnia niewypłacalności dłużnik zobowiązany jest zgłosić w sądzie wniosek o ogłoszenie upadłości. Jeżeli dłużnikiem jest osoba prawna albo inna jednostka organizacyjna nieposiadająca osobowości prawnej, której odrębna ustawa przyznaje zdolność prawną, obowiązek ten spoczywa na każdym, kto na podstawie ustawy, umowy spółki lub statutu ma prawo do prowadzenia spraw dłużnika i do jego reprezentowania, samodzielnie lub łącznie z innymi osobami.

Zaniechanie złożenia wniosku o ogłoszenia upadłości w czasie właściwym może powodować wiele konsekwencji dla menadżerów w postaci odpowiedzialności majątkowej (w szczególności na podstawie art. 21 ust. 3 pr. upad., art. 299 § 1 Kodeksu spółek handlowych Ustawa z 15.09.2000 r. – Kodeks spółek handlowych (Dz.U. z 2019 r. poz. 505 ze zm.), dalej k.s.h. , art. 116 § 1 Ordynacji podatkowej Ustawa z 29.08.1997 r. – Ordynacja podatkowa (Dz.U. z 2019 r. poz. 900 ze zm.). ), karnej (art. 586 k.s.h.) oraz quasi-karnej (art. 373 ust. 1 pkt 1 pr. upad.).

W dniu 16.04.2020 r. uchwalona została ustawa o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 Ustawa z 16.04.2020 r. o szczególnych instrumentach wsparcia w związku z rozprzestrzenianiem się wirusa SARS-CoV-2 (Dz.U. poz. 695). . Nowelizacja dodała w ustawie z 2.03.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych Ustawa z 2.03.2020 r. o szczególnych rozwiązaniach związanych z zapobieganiem, przeciwdziałaniem i zwalczaniem COVID-19, innych chorób zakaźnych oraz wywołanych nimi sytuacji kryzysowych (Dz.U. poz. 374 ze zm.), dalej ustawa COVID-19 , art. 15zzra. Przepis ten wszedł w życie 13.04.2020 r. (tj. z mocą wsteczną).

Zgodnie z art. 15zzra ust. 1 ustawy COVID-19, jeżeli podstawa do ogłoszenia upadłości dłużnika powstała w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, a stan niewypłacalności powstał z powodu COVID-19, bieg terminu do złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości nie rozpoczyna się, a rozpoczęty ulega przerwaniu (ust. 1). Po tym okresie termin ten biegnie na nowo (ust. 2). Jeżeli stan niewypłacalności powstał w czasie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego, albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19, domniemywa się, że zaistniał z powodu COVID-19 (ust. 3).

Komentowana regulacja stanowi istotne rozwiązanie dla dłużników i kadry zarządzającej. Ustawodawca wprowadza bowiem czasowe wyłączenie (na okres obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego oraz stanu epidemii) obowiązku zgłoszenia wniosku o ogłoszenie upadłości. (czyli wprowadza moratorium na wykonanie tego obowiązku). Uchylona zostaje w ten sposób bezprawność zaniechania złożenia wniosku insolwencyjnego. Prawodawca zezwala tym samym, bez ujemnych konsekwencji prawnych przewidzianych przywołanymi wyżej przepisami Prawa upadłościowego, Kodeksu spółek handlowych i Ordynacji podatkowej, na trwanie w stanie niewypłacalności.

Nietrudno założyć, że omawiany przepis w przyszłości będzie często powoływany przez dłużników (i ich reprezentantów) jako forma obrony przez wysuwanymi wobec nich roszczeniami. Należy zatem poddać go bliższej analizie. Jest to o tyle uzasadnione (niezależnie od zasady omnia sunt interpretanda), że brzmienie przepisu art. 15zzra ust. 1 ustawy COVID-19 nasuwa wątpliwości (zwłaszcza w zakresie hipotezy normy prawnej z niego dekodowanej).

Przypomnijmy, ze zgodnie z brzmieniem art. 15zzra ust. 1 ustawy COVID-19 ma on zastosowanie w sytuacji, w której niewypłacalność powstała „z powodu COVID-19” a przy tym powstała w okresie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii.

Punktem wyjścia należy uczynić konstatację, że skoro prawo upadłościowe stanowi część prawa cywilnego A.J. Witosz (w:) System prawa handlowego, t. 6, Prawo restrukturyzacyjne i upadłościowe, red. A. Hrycaj, A. Jakubecki, A. Witosz, Warszawa 2016, s. 631; uzasadnienie wyroku SN z 8.01.2010 r. (IV CSK 298/09), Legalis nr 210603. , to stosować należy reguły wykładni właściwe dla tej gałęzi prawa.

W pierwszej kolejności należy podjąć próbę wyjaśnienia terminu powstania stanu niewypłacalności „z powodu COVID-19”. Wskażmy, dla porządku, że „COVID-19” to skrót oznaczający chorobę zakaźną wywołaną wirusem SARS-CoV-2 (art. 2 ust. 1 ustawy COVID-19). Otrzymane w ten sposób sformułowanie „stan niewypłacalności powstały z powodu choroby COVID-19” nadal jest niejasne i w istocie niewiele tłumaczy. Niezbędne jest zatem (wobec zasady interpretatio cessat in claris) przeprowadzenie dalszych zabiegów interpretacyjnych.

Wydaje się, że z uwagi na dyrektywę wykładni nakazującą uwzględnianie całego aktualnego tekst danego aktu prawnego (a nie tylko interpretowanego przepisu) Z. Radwański, M. Zieliński, Wykładnia prawa cywilnego, „Studia Prawa Prywatnego” 2006/1, s. 18; M. Zieliński, Wykładnia prawa. Zasady, reguły, wskazówki, Warszawa 2008, s. 333. , oprzeć należy się na art. 2 ust. 2 in fine ustawy COVID-19. Zgodnie z tym przepisem jedną z form przeciwdziałania COVID-19 jest podejmowanie czynności związanych ze zwalczaniem skutków, w tym społeczno-gospodarczych, choroby wywołanej wirusem SARS-CoV-2. W takim układzie określnie niewypłacalność „z powodu COVID-19” należy rozumieć jako niewypłacalność będącą wynikiem negatywnych skutków społeczno-gospodarczych wywołanych COVID-19. Wpływ COVID-19 na powstanie stanu niewypłacalności należy rozumieć szeroko, nie tylko jako skutek prawnej niemożliwości (wskutek zakazów lub ograniczeń) prowadzenia działalności przez dłużnika, ale również jako efekt społecznych skutków choroby (np. utrata klientów wskutek ich obawy przed zarażeniem COVID-19 podczas korzystania z dostępnych już usług).

W dalszej kolejności należy odpowiedzieć na pytanie, czy w świetle komentowanego przepisu COVID-19 powinno stanowić wyłączną przyczynę powstania stanu niewypłacalności? Na tak postawione pytanie należy odpowiedzieć przecząco. Do tego wniosku prowadzą przede wszystkim reguły wykładni językowej (mającej, jak wiadomo, charakter podstawowy) Por. np. uzasadnienie uchwały SN z 7.06.2001 r (III CZP 29/01), Legalis nr 49981. . Gdyby wolą ustawodawcy było zawężenie przyczyn niewypłacalności tylko do COVID-19, posłużyłby się słowem „wyłącznie” (por. np. art. 116 § 1a o.p.) bądź równorzędnym.

Czy do takiego wniosku prowadzą również reguły wykładni funkcjonalnej (celowościowej), której wynik – w określnych warunkach – może uzasadniać odstąpienie od wyniku reguł językowych wykładni? Por. np. uzasadnienie uchwały SN z 7.07.2005 r.(II PZP 5/05), Legalis nr 71170. Przypomnijmy, że reguły celowościowe wykładni preferują takie rozumienie zwrotów, które pozwala osiągnąć cele założone przez ustawodawcę Cele te może spełniać cały akt prawny (ratio iuris), bądź konkretny przepis prawny lub ich grupa (ratio legis). , bądź dezaprobują takie rozumienie, które osiągnięcie tych celów uniemożliwiają lub co najmniej utrudniają T. Gizbert-Studnicki, Wykładnia celowościowa, „Studia Prawnicze” 1985/3–4, s. 51. . W takim układzie ustalenia wymaga cel ustawodawcy we wprowadzeniu art. 15zzra ust. 1 ustawy COVID-19.

Uzasadnienie ustawy z 16.04.2020 r. Druk sejmowy nr 330, s. 1, https://orka.sejm.gov.pl/ (dostęp: 20.05.2020 r.). nie odnosi się bezpośrednio do tego przepisu. Sięgnąć trzeba więc do uzasadnienia całej noweli. Wskazano w nim, że ma ona na celu „wprowadzenie szczególnych rozwiązań mających na celu przeciwdziałanie negatywnym skutkom gospodarczym i społecznym tej sytuacji (pandemii wirusa SARS-CoV-2 – przyp. Ł.B.)”. Dodatkowo w ocenie skutków regulacji projektodawca wskazał (co prawda w odniesieniu do wsparcia finansowego), że zmiany mają pozwolić na uniknięcie konieczności ogłoszenia upadłości. Stwierdzić zatem trzeba, że celem wprowadzenia art. 15zzra ust. 1 ustawy COVID-19 było stworzenie rozwiązania pozwalającego na uniknięcie konieczności ogłoszenia upadłości i tak ustalone zamierzenie ustawodawcy winno być brane pod uwagę przy wykładni tego przepisu. Wszystko ro prowadzi do konkluzji, że również reguły wykładni celowościowej nakazują przyjąć, że do zastosowania art. 15zzra ust. 1 ustawy COVID-19 niewypłacalność nie musi być spowodowana wyłącznie COVID-19; wystarczy, że jest jedną z przyczyn Pogląd taki wyraził również R. Pabis (w:) J. Bieniak, M. Bieniak, G. Nita-Jagielski i in., Kodeks spółek handlowych. Komentarz, Warszawa 2020, komentarz do art. 299, teza IX.4., nb 22, Legalis/el. .

Zaznaczyć również trzeba, że COVID-19 powinien być jednak konieczną (sine qua non) przyczyną niewypłacalności (tzn. gdyby nie COVID-19, stan niewypłacalności by nie wystąpił).

Wątpliwości nie budzi natomiast dalsza część przepisu art. 15zzra ust. 1 ustawy COVID-19, zgodnie z którym stan niewypłacalności powinien powstać w czasie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii. Stan epidemii oraz zagrożenia epidemicznego są to sytuacje prawne (a nie faktyczne) wprowadzane (ogłaszane) oraz odwoływane w drodze rozporządzenia przez ministra właściwego dla spraw zdrowia lub wojewodę Por. art. 2 pkt 22 i 23 oraz art. 46 ust. 1 i 2 ustawy z 5.12.2008 r. u.z.z.c.z. . Tym samym pod hipotezę art. 15zzra ust. 1 ustawy COVID-19 nie podpadają dłużnicy, którzy byli niewypłacalni przed dniem 13.03.2020 r. lub staną się niewypłacalni po odwołaniu stanu epidemii/zagrożenia epidemicznego (choćby przyczyną niewypłacalności był COVID-19).

W praktyce trudno będzie jednoznacznie ustalić, że niewypłacalność powstała z powodu COVID-19. Jest bowiem rzeczą wiadomą, że sytuację finansową przedsiębiorstw cechuje złożoność oraz zmienność, jak również, że sytuacje kryzysowe w przedsiębiorstwach mogą wynikać z przyczyn wewnętrznych oraz zewnętrznych E. Mączyńska (w:) E. Mączyńska, S. Morawska, Efektywność procedur upadłościowych. Bankructwa przedsiębiorstw. Katharsis i nowa szansa, Warszawa 2015, s. 58. . Ustawodawca dostrzegł ten problem i wprowadził domniemanie prawne (wzruszalne), zgodnie z którym jeżeli stan niewypłacalności powstał w czasie obowiązywania stanu zagrożenia epidemicznego albo stanu epidemii ogłoszonego z powodu COVID-19 domniemuje się, że zaistniał z powodu COVID-19 (art. 15zzra ust. 1 zd. 3 ustawy COVID-19).

Odnotować dla porządku wypada, że stan zagrożenia epidemicznego oraz stan epidemii nie wyłącza uprawnienia do złożenia wniosku insolwencyjnego (uchylony zostaje wyłącznie obowiązek) – przedsiębiorca może, tak jak przed 13.03.2020 r., złożyć stosowny wniosek. Również wierzyciele pozostają nadal uprawnieni do jego złożenia.

Dokonując próby oceny omówionego zagadnienia nasuwają się co najmniej dwa wnioski.

Wprowadzając art. 15zzra ustawy COVID-19 ustawodawca zdaje się zakładać, że po odwołaniu stanu epidemii (stanu zagrożenia epidemicznego) dłużnicy będą w stanie przywrócić swoją zdolność do regulowania wymagalnych zobowiązań pieniężnych (mając na uwadze treść art. 11 ust. 1a pr. upad. miałoby to nastąpić najpóźniej w okresie trzech miesięcy po odwołaniu stanu epidemii/zagrożenia epidemicznego). Trudno jednak oprzeć się wrażeniu, że poprzez omawiane rozwiązanie ustawodawca pośrednio przyznaje, że wprowadzone ustawą COVID-19 instrumenty mające umożliwić „przetrwanie” stanu epidemii są niewystarczające, tj. że nie chronią przed stanem niewypłacalności Jak można sądzić, z tej przyczyny ustawodawca w ust. 2 art. 15zzra ustawy COVID-19 wprowadził rozwiązanie mające chronić wierzycieli przed skutkami czynności zdziałanych przez dłużnika z ich pokrzywdzeniem (art. 127 i n. pr. upad.) w okresie moratorium. , a jedynie czasowo tolerują taką sytuację.

Co się zaś tyczy punktu widzenia dłużników i osób zarządzających, wprowadzenie art. 15zzra ust. 1 ustawy COVID-19 ocenić należy, co do zasady, pozytywnie. Pozwala ono na dokonanie oglądu sytuacji, w której znalazło się przedsiębiorstwo i oceny jego przyszłości bez konieczności składania obecnie wniosku o ogłoszenie upadłości. W niektórych przypadkach okres moratorium pozwoli na przystosowanie się do nowej sytuacji, w tym np. na przygotowanie wniosku restrukturyzacyjnego przewidzianego w ustawie – Prawo restrukturyzacyjne Ustawa z 15.05.2015 r. – Prawo restrukturyzacyjne (Dz.U. z 2019 r. poz. 243 ze zm.). (tym bardziej, że na mocy nowelizacji sprawy o rozpoznanie wniosku restrukturyzacyjnego stały się sprawami pilnymi w rozumieniu ustawy COVID-19 – art. 14a ust. 4 pkt 17 ustawy COVID-19) Co oznacza, ze w przypadku całkowitego zaprzestania przez dany sąd czynności z powodu COVID-19 prezes sądu apelacyjnego lub Pierwszy Prezes Sądu Najwyższego może wyznaczyć inny sąd równorzędny, położony na obszarze tej samej lub innej apelacji, jako właściwy do rozpoznania wniosku restrukturyzacyjnego należącego do właściwości sądu, który zaprzestał czynności. . Korzystnym rozwiązaniem dla osób zarządzających jest niewątpliwie również wprowadzone domniemanie przyczyny niewypłacalności z powodu COVID-19.

Nie sposób jednak nie zauważyć, że omawiana regulacja może stać się również „pułapką” dla menadżerów. Jeżeli bowiem ocena sytuacji przedsiębiorstwa prowadzi do wniosku, że po odwołaniu stanu epidemii/zagrożenia epidemicznego brak będzie perspektyw na wyjście ze stanu niewypłacalności, wnioski o ogłoszenie upadłości składać należy jak najszybciej. W przeciwnym razie, jeżeli przez okres stanu zagrożenia epidemicznego/stanu epidemii dłużnicy „przejedzą” swój majątek, wnioski o ogłoszenie upadłości będą podlegały oddaleniu z uwagi na brak majątku na zaspokojenie kosztów postępowania upadłościowego (art. 13 ust. 1 pr. upad.) Wniosek jest oddalany również w sytuacji, w której majątek wystarczy wyłącznie na pokrycie tych kosztów. . Taka sytuacja, zgodnie z orzecznictwem, uniemożliwia uznanie, ze wniosek o ogłoszenie upadłości został złożony „w czasie właściwym”. Tym samym złożenie wniosku insolwencyjnego w opisanej sytuacji nie wyłącza odpowiedzialności na podstawie art. 116 § 1 o.p. Por. np. wyrok NSA z 28.11.2017 r. (I FSK 320/16), Legalis nr 1727368. i art. 299 § 1 k.s.h. Por np. wyrok SN z 16.03.2007 r. (III CSK 404/06), Legalis nr 97708. , a tym samym znajdzie potwierdzenie zasada, że dla niewypłacalnego przedsiębiorcy (a w konsekwencji i dla jego reprezentantów) największym wrogiem jest upływ czasu A. Majewska-Jurys, Prawo upadłościowe i naprawcze. Vademecum dla przedsiębiorców, Bydgoszcz-Koszalin 2004, s. 40. . Nieco inaczej wygląda to na gruncie art. 21 ust. 3 pr. upad. Por. D. Chrapoński, Materialnoprawne i procesowe aspekty odpowiedzialności na podstawie art. 21 ust. 3 Prawa upadłościowego, „Doradca Restrukturyzacyjny” 2017/4, s. 34. , art. 373 ust. 1 pkt 1 pr. upad. Por. wyrok SN z 12.04.2006 r. (III CSK 47/06), Legalis nr 74050. oraz art. 586 k.s.h. P. Pinior (w:) Kodeks spółek handlowych. Komentarz, red. A. Strzępka, Warszawa 2015, komentarz do art. 586, teza 2, nb 2, Legalis/el.; J. Giezek, P. Kardas (w:) Kodeks spółek handlowych. Pozakodeksowe prawo handlowe. Komentarz. T. V, red. S. Sołtysiński, A. Szajkowski, A. Szumański, J. Szwaja, Warszawa 2015, komentarz do art. 586 k.s.h., teza D.5., nb 46, Legalis/el. , gdzie dla zwolnienia się z odpowiedzialności wystarczające jest skuteczne złożenie wniosku (wniosek nie został prawomocnie zwrócony), choćby został on oddalony z powołaniem się na art. 13 ust. 1 pr. upad.

Ponadto, zwlekanie ze złożeniem wniosku o ogłoszenie upadłości z reguły prowadzić będzie do narastania zobowiązań dłużnika, a tym samym zwiększy się zakres odpowiedzialności majątkowej menadżerów. W konsekwencji należy podkreślić, że regulacja art. 15zzra ust. 1 ustawy COVID-19 nie wyłącza na czas epidemii/zagrożenia epidemicznego obowiązku należytego analizowania obecnej i przyszłej sytuacji przedsiębiorstwa przez reprezentantów dłużnika.