Wstęp
Na wstępie, celem uporządkowania dalszego wywodu, warto odnotować, że aż do podjęcia przez Sąd Najwyższy uchwały z dnia 28 lutego 2023 r. w sprawie o sygn. akt I KZP 18/22 możliwość zastosowania instytucji wykonania kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego za przestępstwo zakwalifikowane w zw. z art. 65 § 1 k.k. pozostawała przedmiotem rozbieżnego orzecznictwa. Ujednoliceniu praktyki w tym przedmiocie pomagało stanowisko podsumowane przez dr Konrada Lipińskiego w artykule Palestry: „Przestępczość zawodowa i zorganizowana a zezwolenie na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego". Prezentowane tam stanowisko zostało ostatecznie poparte rzeczoną uchwałą Sądu Najwyższego z dnia 28.02.2023 r., której to teza: „Skazanie za przestępstwa, o których mowa w art. 65 § 1 k.k., przy niezachodzeniu warunków przewidzianych w art. 64 § 2 k.k., nie stanowi negatywnej przesłanki do udzielenia skazanemu na podstawie art. 43 la § 1 pkt 1 k.k.w. zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności nieprzekraczającej roku i sześciu miesięcy w systemie dozoru elektronicznego.” Potwierdziła klarujące się już w tamtym czasie ujednolicenie praktyki. Pogląd powyższy, Sąd Najwyższy oparł m. in. na oczekującej na wejście w życie - w dacie podejmowania uchwały – treści ustawy z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy - Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 2600), według której na podstawie art. 10 pkt 7, od dnia 1 października 2023 r., art. 43la § 1 pkt 1 k.k.w. obowiązywać miał w następującym brzmieniu: "Sąd penitencjarny może udzielić skazanemu zezwolenia na odbycie kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego, jeżeli zostały spełnione łącznie następujące warunki: 1) wobec skazanego orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą jednego roku i 6 miesięcy, a nie zachodzą warunki przewidziane w art. 64 § 2 lub art. 64a Kodeksu karnego”. Judykat ten nie służył jednak ujednoliceniu praktyki orzeczniczej długo.
Ustawą z dnia 07 lipca 2023 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego, ustawy - Prawo o ustroju sądów powszechnych, ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1860) ustawodawca dokonał bowiem zmiany treści art. 43la § 1 pkt. 1 k.k.w. określając, że odbywaniem kary pozbawienia wolności w systemie dozoru elektronicznego mogą zostać objęte osoby wobec których orzeczono karę pozbawienia wolności nieprzekraczającą jednego roku i 6 miesięcy albo orzeczono karę pozbawienia wolności w wymiarze niższym niż 3 lata i którym do odbycia w zakładzie karnym pozostała część tej kary w wymiarze nie większym niż 6 miesięcy, a nie zachodzą warunki przewidziane w art. 64 § 2, art. 64a lub art. 65 § 1 i 2 Kodeksu karnego. Wykładnia językowa przytaczanego przepisu determinowała w przekonaniu większości sądów powszechnych dezaktualizację powoływanej uchwały Sądu Najwyższego, a przez to znacznie ograniczyła możliwość zastosowania instytucji SDE.
Zarysowanie aktualnego orzecznictwa i polemiki.
Nowelizacja prawa karnego zrodziła problem możliwości zastosowania wykonania kary w systemie dozoru elektronicznego co do czynów popełnionych przed 1 października 2023 r., a zatem przed jej wejściem w życie. Niestety, pierwszym upublicznionym orzeczeniem w tym przedmiocie pozostawało postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 1 sierpnia 2024 r., sygn. akt AKzw 651/24, w którym to Sąd wskazał, że „Nie budzi bowiem wątpliwości, że zastosowanie art. 4 § 1 KK (tu na zasadzie odesłania z art. 1 § 2 KKW) jako ogólnej reguły intertemporalnej może być wyłączone wyjątkowym (szczególnym) unormowaniem międzyczasowym (vide V. Wrzosek-Konarska (red.), Kodeks karny. Komentarz, Warszawa 2023, wyd. 4, s. 65-66; postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 13 października 2021 roku, sygn. akt I KZP 2/21). Taki zaś właśnie charakter (lex specialis) względem art. 4 § 1 KK w zw. z art. 1 § 2 KKW ma art. 30 ustawy nowelizującej z dnia 7 lipca 2022 roku (Dz.U. z 2022 r. poz. 2600), który stanowi in extenso, że: „Do niezakończonych przed dniem wejścia w życie niniejszej ustawy postępowań prowadzonych na podstawie ustawy zmienianej w art. 10 k.k.w., z wyłączeniem wszczętych i niezakończonych postępowań w przedmiocie udzielenia przerwy w wykonaniu kary, stosuje się do ich prawomocnego zakończenia przepisy ustawy zmienianej w art. 10 w brzmieniu dotychczasowym”. Stanowisko to zostało później poparte m. in. przez Sąd Apelacyjny we Wrocławiu, w postanowieniu z dnia 8 stycznia 2024 r. w sprawie o sygn. akt II AKzw 4082/23.
We wspomnianym orzeczeniu Sąd stwierdził, iż z dniem 01 października 2023 roku, na mocy art. 10 pkt 7 ustawy z dnia 7 lipca 2022 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 2600 z późn. zm., dalej jako ustawa zmieniająca), zmianie uległa treść art. 43la § 1 pkt 1 k.k.w. Określony w tym przepisie katalog warunków, od spełnienia których uzależniona jest możliwość udzielenia skazanemu zezwolenia na odbycie kary w systemie dozoru elektronicznego uzupełniony został o przesłankę negatywną, a mianowicie wystąpienia warunków przewidzianych w art. 65 § 1 i 2 k.k. Zgodnie z art. 30 ustawy zmieniającej, do niezakończonych przed dniem wejścia jej w życie postępowań prowadzonych na podstawie Kodeksu karnego wykonawczego – z wyłączeniem wszczętych i niezakończonych postępowań w przedmiocie udzielenia przerwy w wykonaniu kary – stosuje się do ich prawomocnego zakończenia przepisy ustawy zmienianej w art. 10 w brzmieniu dotychczasowym. Dla stwierdzenia zatem, że w sytuacji skazanego zastosowanie znaleźć powinny przepisy Kodeksu karnego wykonawczego w brzmieniu obowiązującym do dnia 1 października 2023 r., kluczowe znaczenie ma ustalenie daty wszczęcia postępowania w sprawie.
Z takim stanowiskiem sądów można polemizować, zaś osią stanowiska krytycznego pozostaje zestawienie charakteru prawnego (materialny, procesowy, wykonawczy) przepisów o systemie dozoru elektronicznego oraz przepisu art. 30 ustawy zmieniającej z perspektywy normy prawnej wywodzonej z niewątpliwie materialnego przepisu art. 4 k.k. W uproszczeniu polemika wyraża się w pytaniu: czy art. 30 ustawy zmieniającej mógł zmienić zastosowanie przepisu art. 43la § 1 pkt 1 k.k.w. w zw. z art. 4 k.k.? Pogląd krytyczny w tym przedmiocie został zaprezentowany wyczerpująco w glosie wspomnianego już dr Lipińskiego do przytaczanego postanowienia Sądu Apelacyjnego w Krakowie2, przez co powielanie argumentów tam zawartych w całości w tym miejscu wydaje się niecelowe, zasadnym jest jednak zacytowanie fragmentu podsumowania: „dochodzimy do wniosku, że przesłanki stosowania dozoru elektronicznego mają charakter materialnoprawny. Jeśliby zatem uznać, że w przypadku tej instytucji istniałyby podstawy do przełamania zasady lex severior retro non agit (choć pomysł taki trudno byłoby racjonalnie uzasadnić 20 ), to ustawodawca musiałby uczynić to mocą klauzuli wyraźnie wyłączającej zastosowanie art. 4 § 1 k.k. Ze strony zaś drugiej – normy takiej z pewnością nie wysławia art. 30 ustawy nowelizującej z 7.07.2022 r., gdyż ma on charakter czysto procesowy.”
Stanowisko tak sformułowane również znajduje obecnie poparcie w judykaturze, niestety jednak, przynajmniej do czasu sporządzania przedmiotowego artykułu, żadne orzeczenie opierające się na nim nie zostało opublikowane w popularnych systemach informacji prawnej, co utrudnia rozpowszechnienie się pozytywnej praktyki orzeczniczej. Pozostaje to istotnym tłem dla dalej zaprezentowanego stanowiska, którym to autor chciałby uzupełnić brak możliwości zmiany zasady stosowania ustawy w brzmieniu korzystniejszym dla sprawcy.
Perspektywa z uwzględnieniem MPPOiP.
Jeżeli bowiem nawet przyjęlibyśmy, za postanowieniami Sądów Apelacyjnych w Krakowie i we Wrocławiu, że ustawa zmieniająca bezpośrednio wpłynęła na możliwość zastosowania normy prawnej z art. 4 k.k. w sprawach o zastosowanie przepisów dotyczących SDE co do czynów sprzed 1 października 2023 r. bowiem oba przepisy pozostają tej samej rangi (z czym autor oczywiście się nie zgadza), to zasadnym jest postawienie sobie pytania czy w polskim porządku prawnym nie występują inne przepisy, rangi ponad ustawowej, z których wywodzona byłaby norma prawna analogiczna do tej z art. 4 k.k. lub która uniemożliwiałaby niekorzystną dla oskarżonego wykładnię tego przepisu? Odpowiedź na powyższe pytanie jest twierdząca i wyraża się w art. 15 ust. 1 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Pracowniczych z dnia 19.12.1966 r. Wspomniana jednostka redakcyjna paktu stanowi: „Nikt nie może być skazany za czyn lub zaniechanie, które w myśl prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowiły przestępstwa w chwili ich popełnienia. Nie może być również zastosowana kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w chwili popełnienia przestępstwa. Jeżeli po popełnieniu przestępstwa ustanowiona zostanie przez ustawę kara łagodniejsza za takie przestępstwo, przestępca będzie miał prawo z tego korzystać.” Skojarzenie tej treści z art. 4 k.k. pozostaje w pełni uzasadnione. W tym miejscu należy zadać dwa istotne pytania:
- Czy norma prawna wywodzona z ww. artykułu koresponduje z normą wynikającą z art. 4 k.k. i tym samym czy jest relewantna z perspektywy problematyki zastosowania SDE w omawianym przypadku?
- Jeśli tak, to czy cytowany przepis stosuje się w polskim porządku prawnym bezpośrednio?
W ocenie autora na obydwa te pytania należy odpowiedzieć twierdząco. Już samo zestawienie treści art. 4 k.k. z art. 15 ust. 1 determinuje uznanie, iż odnoszą się one do takich samych (jeżeli nie tych samych) gwarancji w stosunku do sprawcy czynu zabronionego. Odmienna interpretacja wydaje się niemożliwa do przeprowadzenia. Odnosząc się do pytania drugiego warto odnotować istniejące orzecznictwo w tym przedmiocie, a zatem wyrok Sądu Apelacyjnego w Lublinie z dnia 20 maja 1993 r., sygn. akt II Akr 80/93, czy też zdecydowanie już bardziej aktualne czasowo postanowienie Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 9 grudnia 2019 r., o sygn. akt II AKz 875/19.3 Sporządzającego ten artykuł może jedynie dziwić, że ten sam Sąd, który dokonał jakże trafnych spostrzeżeń w zakresie zastosowania norm z art. 15 MPPOiP, kilka lat później abstrahuje od nich w zupełności przy rozpatrywaniu zażalenia na odmowę zastosowania systemu dozoru elektronicznego, co do czynu sprzed przytaczanej nowelizacji. Przypomnijmy zatem dwie tezy z orzeczenia II AKz 875/19: „MPPOiP stanowi część krajowego porządku prawnego i przepisy zawarte w tym akcie są bezpośrednio stosowane.” oraz „W art. 15 ust. 1 MPPOiP do rangi standardu podniesiona została wyrażona w nim zasada lex retro agit in mitius, która przyjmuje charakter konkretnego uprawnienia przysługującego sprawcy.” Wydaje się, że literalna treść tych elementów orzeczenia determinuje konieczność uwzględnienia norm prawnych z MPPOiP w interesujących nas obecnie przypadkach.
Podsumowanie
Konkludując powyższe rozważania należy podkreślić, że o ile zaprezentowane wcześniej stanowiska Sądu Apelacyjnego w Krakowie oraz Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu opierające się na stwierdzeniu, iż zastosowanie art. 4 § 1 k.k. (tu na zasadzie odesłania z art. 1 § 2 k.k.w.) jako ogólnej reguły intertemporalnej może być wyłączone wyjątkowym (szczególnym) unormowaniem międzyczasowym mogą i powinny być przedmiotem polemiki, o tyle nie powinno pozostawać przedmiotem dyskursu, że zwykła ustawa nowelizująca nie może zmieniać norm wynikających z podpisanych przez Polskę umów prawa międzynarodowego. Skoro one zaś stosowane mają być bezpośrednio, to i zapisy art. 15 MPPOiP powinny być brane pod uwagę przez sądy powszechne przy rozpatrywaniu wniosków o zastosowanie dobrodziejstwa SDE co do czynów popełnionych przed wejściem w życie nowelizacji. To znów implikowałoby nie tylko możliwość, ale i konieczność zastosowania ustawy w brzmieniu korzystniejszym dla sprawcy.