O d dziesięcioleci mamy do czynienia z edukacyjnym paradoksem polegającym na tym, że studenci prawa, a później aplikanci – zapoznawani są z tajnikami sądownictwa polubownego głównie z punktu widzenia podstaw i procedur zaskarżania, a także uznawania i stwierdzania wykonalności orzeczeń sądów arbitrażowych przed sądami powszechnymi. Kładzie się w szkoleniach nacisk również na konieczność dostrzegania ujemnej przesłanki procesowej, jaką w sądzie powszechnym może stanowić zapis na sąd polubowny. Natomiast sama istota postępowania przed sądem polubownym oraz zalety, wady i prawne wątpliwości związane z zakresem stosowania klauzuli arbitrażowej są wykładane nader skąpo. Może to być przyczyną, dla której adwokaci niezbyt często zachęcają swoich klientów do korzystania z potencjału, który oferuje sądownictwo polubowne.

Celem niniejszego artykułu jest nakreślenie Czytelnikom rozszerzonych możliwości, jakie przyniosła arbitrażowi nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego dokonana ustawą z 31.07.2019 r. Ustawa z 31.07.2019 r. o zmianie niektórych ustaw w celu ograniczenia obciążeń regulacyjnych (Dz.U. z 2020 r. poz. 568 ze zm.). , która weszła w życie 8.09.2019 r.

Wątpliwości co do funkcjonowania zmienionych rok temu przepisów są już obecnie podnoszone przez komentatorów, autorów różnorakich fachowych opracowań oraz uczestników toczących się dyskusji (między innymi zaproszenie do takiej dyskusji wystosował Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, publikując opatrzony obszernym omówieniem projekt uzupełnienia regulaminu tego sądu odpowiadającego nowym wyzwaniom wynikającym z nowelizacji). Co oczywiste, jest zbyt wcześnie, aby można omawiać działanie zmienionych przepisów w praktyce. Czas jednak najwyższy, by w dobie pandemii uświadomić sobie potrzebę szerszego korzystania z usług sądownictwa arbitrażowego, stosunkowo łatwo dostosowującego się do działania w bezpiecznych warunkach dzięki szerokiemu korzystaniu z nowych technologii, oferującego względnie szybkie kończenie sporów oraz mogącego nieraz skutecznie konkurować kosztowo z powszechnym wymiarem sprawiedliwości – i z tych przyczyn wartego rozważenia już na etapie zawierania umów (nie tylko zresztą o dużej wartości przedmiotu), a zwłaszcza projektowania w statutach (względnie ich zmianach) trybu zaskarżania uchwał spółek, a także spółdzielni i stowarzyszeń.

Wspomniana wyżej nowelizacja Kodeksu postępowania cywilnego zmieniła kwestie następujące:

1. ustawodawca jednoznacznie poddał możliwości osądu arbitrażowego wszelkie spory o prawa majątkowe, wyjąwszy jedynie kwestie alimentacyjne (poprzednie brzmienie art. 1157 k.p.c. nasuwało licznie podnoszone i rozstrzygane najczęściej zawężająco wątpliwości, czy dodatkowa przesłanka polegająca na tym, że dana kontrowersja nadaje się do ugody sądowej, czy też nie – dotyczyć miałaby jedynie sporów o charakterze niemajątkowym, czy również majątkowym);
2. w wypadku gdy strony dokonały zapisu na stały sąd polubowny, spór będzie rozstrzygany według regulaminu owego sądu obowiązującego w dacie wniesienia pozwu (a nie, jak uprzednio stanowił art. 1161 § 3 k.p.c. – w wersji, która była aktualna w dacie zapisu na sąd polubowny);
3. postanowienie o poddaniu sporów ze stosunku spółki pod osąd sądu polubownego, zawarte w statucie, wiąże odtąd nie tylko (jak wcześniej stanowił art. 1163 k.p.c.) samą spółkę oraz jej wspólników, ale także organy spółki i ich członków; umożliwieniu sprawnego oraz jednolitego, a przy tym zapewniającego równość praw, procedowania w sprawach o uchylenie bądź stwierdzenie nieważności uchwały służy rozbudowanie regulacji zawartej w paragrafie drugim tego artykułu (normy te są stosowane odpowiednio w funkcjonowaniu spółdzielni i stowarzyszeń);
4. w przypadku współuczestnictwa biernego lub czynnego wprowadzono obowiązek jednomyślnego powołania arbitra przez tę stronę, której dotyczy współuczestnictwo, o ile sam zapis na sąd polubowny nie stanowiłby inaczej (dodanie nowego § 2¹ w art. 1169 k.p.c.).

Zmiany wyszczególnione jako pierwsza i trzecia w kolejności powodują znaczące rozszerzenie możliwości posługiwania się narzędziem arbitrażowym w obrocie gospodarczym.

Tak zwana zdatność ugodowa sporu już sama w sobie jest pojęciem budzącym niejasności co do tego, jak należy je prawidłowo rozumieć. Ponadto brzmienie art. 1157 k.p.c. częściej interpretowano do tej pory w orzecznictwie i doktrynie zawężająco, to znaczy warunkowano możliwość poddania pod osąd sądów polubownych sporów o charakterze majątkowym tym, aby zarazem nadawały się one do ugody sądowej, o ile trafiłyby do sądu powszechnego Zob. A. Budniak-Rogala, Charakter prawny zapisu na sąd polubowny w postępowaniu cywilnym, Wrocław 2015, s. 63–72; uchwała SN z 7.05.2009 r. (III CZP 13/09), OSNC 2010/1, poz. 9. .

Dokonując zmiany brzmienia art. 1157 k.p.c., ustawodawca przekreślił dominującą dotychczas linię interpretacyjną, jednoznacznie odrywając spory majątkowe od potrzeby deliberacji nad zagadnieniem wstępnym czy dany konflikt mógłby się stać przedmiotem ugody sądowej, czy też nie. Ma to znaczenie w szczególności w sprawach o uchylenie, względnie stwierdzenie nieważności uchwał spółek (takoż spółdzielni i stowarzyszeń), jako że wyrażany jest pogląd, iż sprawy takie noszą z natury swojej charakter majątkowy, choć zarazem nie wszystkie one charakteryzują się zdatnością ugodową Kontrowersje co do majątkowego bądź niemajątkowego charakteru sporów o ważność, względnie nieistnienie uchwał spółek prawa handlowego pozostaną pomimo nowelizacji – jak się wydaje – nie do końca wygasłe. Zob. m.in. E. Marszałkowska-Krześ (w:) Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz, Warszawa 2020, Legalis/el. – w szczególności następujący fragment wywodów dotyczących aktualnego brzmienia art. 1163 k.p.c.: „z jednej strony przyjmuje się wprawdzie, iż charakter prawny konkretnej uchwały zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością bądź walnego zgromadzenia spółki akcyjnej pozostaje każdorazowo uzależniony od jej przedmiotu. Z drugiej natomiast strony wypada jednak równocześnie odnotować, że stosunki spółek handlowych, w tym przede wszystkim spółek kapitałowych, mających cele gospodarcze, mają w zasadzie charakter majątkowy”. .

W istocie, nowelizacja dokonana w zakresie art. 1157 i art. 1161 k.p.c. powinna być analizowana łącznie w odniesieniu do obu tych artykułów. Tym bardziej, że wymaga zauważenia, iż pomimo zmiany stanu prawnego zdaje się zachowywać aktualność zasadnicza myśl przywołanej wyżej uchwały Sądu Najwyższego III CZP 13/09, według której art. 1163 § 1 k.p.c. nie stanowi normy szczególnej wobec art. 1157 k.p.c. w zakresie zdatności ugodowej sporów wynikłych ze stosunków korporacyjnych. Odmienny pogląd, według którego wcześniejszy spór o wzajemną relację tych przepisów całkowicie się wskutek nowelizacji zdezaktualizował, prezentuje M. Kłos M. Kłos, Kodeks postępowania cywilnego. Komentarz. Art. 1096–1217, red. A. Marciniak, Warszawa 2020, t. 5, Legalis/el. ; przyjęcie takiego poglądu całkowicie niweczyłoby – trzeba to przyznać – wątpliwości co do możliwości objęcia statutowymi klauzulami arbitrażowymi wszelkich kontrowersji tyczących się uchwał zgromadzeń wspólników spółek z ograniczoną odpowiedzialnością czy też walnych zgromadzeń spółek akcyjnych.

Zreferowana wyżej zmiana zakresu hipotezy art. 1157 k.p.c. czyni po części – nie całkowicie – zadość postulatom wysuwanym od kilku lat przez doktrynę prawa. Wystarczy tu wskazać na syntetyczne ujęcie propozycji de lege ferenda zawarte w artykule W. Jurcewicza i C. Wiśniewskiego W. Jurcewicz, C. Wiśniewski, Zdatność arbitrażowa sporów korporacyjnych – perspektywa polska, „Przegląd Prawa Handlowego” 2015/10, s. 4–11. – w tezie następującej: „w odniesieniu do samej zdatności arbitrażowej sporów korporacyjnych niezbędne wydaje się wyeliminowanie filtra zdatności ugodowej jako przesłanki zdatności arbitrażowej takich sporów, a ponadto przesądzenie, że wszystkie tego rodzaju spory mają charakter sporów o prawa majątkowe (bądź też wyposażenie ich w zdatność arbitrażową, nawet dopuszczając zróżnicowanie w tej kwestii – na zasadzie przypadku specjalnego)”.

Przyglądając się zmianie dokonanej przez ustawodawcę w zakresie samego art. 1163 k.p.c., należy poczynić – jak tu już wcześniej zaznaczono – dwie obserwacje. Pierwszą – że rozszerzono zakres podmiotów związanych klauzulą arbitrażową zamieszczoną w umowie (statucie) spółki handlowej, powiększając ich grono o organy spółki i ich członków, podczas gdy dotychczas związanie to obejmowało jedynie samą spółkę oraz jej wspólników. I drugą – że dotychczasowa treść odnosząca się do zapisów na sąd polubowny zawartych w statutach spółdzielni i stowarzyszeń W dyskusjach nad skutkami nowelizacji poczyniono trafne spostrzeżenie co do braku dostatecznego uregulowania zdolności materialnoprawnej organów stowarzyszeń i spółdzielni, co może utrudniać skorzystanie przez nie w pełni z poszerzenia zakresu podmiotowego dokonanego nowelizacją – zob. zapis seminarium naukowego pt. Nowe granice arbitrażu, które odbyło się na Uniwersytecie Warszawskim 3.12.2019 r., „Biuletyn Arbitrażowy” 2020/5, Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie. została przesunięta do dodanego paragrafu trzeciego, w jej miejsce zaś umieszczono, jako paragraf drugi, całkowicie nowy zestaw przepisów regulujących skuteczność oraz działanie zapisu na sąd polubowny dokonanego w statucie, a tyczącego się spraw o uchylenie lub stwierdzenie nieważności uchwały zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością albo walnego zgromadzenia spółki akcyjnej.

Ta nowa sekwencja przepisów stanowi, że zapis na sąd polubowny przewidziany w statucie dla wyżej wymienionych kategorii spraw jest skuteczny, o ile przewidziano w nim obowiązek ogłoszenia o wszczęciu postępowania w sposób wymagany dla ogłoszeń spółki najpóźniej w terminie miesiąca od dnia jego wszczęcia, przy czym ogłoszenie takie zamieścić może również powód. Dalej ustawodawca postanowił, że w tego rodzaju sprawie każdy wspólnik albo akcjonariusz może przystąpić do postępowania po jednej ze stron w terminie miesiąca od dnia ogłoszenia. I wreszcie – z woli prawodawcy skład sądu polubownego wyznaczony w sprawie najwcześniej wszczętej rozpoznaje wszystkie pozostałe sprawy o uchylenie lub stwierdzenie nieważności tej samej uchwały zgromadzenia wspólników spółki z ograniczoną odpowiedzialnością albo walnego zgromadzenia spółki akcyjnej.

Rozszerzenie zakresu podmiotów związanych statutową klauzulą arbitrażową pozwala uniknąć konfuzji, która w dotychczasowym stanie prawnym mogła się pojawić na przykład wtedy, gdy wspólnik kwestionujący uchwałę zgromadzenia wspólników był zobligowany statutowym zapisem do zainicjowania sporu przed sądem polubownym, podczas gdy kontestowanie tej samej uchwały przez członka zarządu mogło mieć miejsce w sądzie powszechnym – co w rezultacie mogło doprowadzić do dwóch sprzecznych ze sobą rozstrzygnięć.

Swoistą konsolidację sporów, które odtąd wszystkie będą się toczyły przed tym samym składem sądu arbitrażowego, jeśli dotyczyć będą tej samej uchwały zaskarżanej w różnym czasie przez poszczególne podmioty, należy skwitować z aprobatą. Wprawdzie praktyka dopiero za jakiś czas pokaże, na ile intensywnie mechanizm ten będzie wykorzystywany do tego, by regułą „kto pierwszy ten lepszy” zapewnić sobie wpływ na dobór arbitrów, lecz przecież zasada obiektywizmu osądzania sporów pozostanie w każdym wypadku nienaruszona. Przede wszystkim zaś jednolitość składu orzekającego w połączeniu z mechanizmem umożliwiającym dowiedzenie się o zawisłej sprawie i wzięcie w niej udziału – zdają się gwarantować równość praw wszystkim podmiotom zainteresowanym w zakwestionowaniu bądź utrzymaniu w mocy uchwały.

Nowa regulacja zawarta w przepisach art. 1163 § 2 k.p.c. prowadzi w konsekwencji do rozszerzonej prawomocności rozstrzygnięć zapadłych w sądach arbitrażowych w sprawach korporacyjnych Tak trafnie M. Olechowski, A. Tujakowska (w:) The latest Changes in Polish Civil Procedure – An Opportunity for Arbitration?, „Biuletyn Arbitrażowy” 2020/5, Sąd Arbitrażowy przy Krajowej Izbie Gospodarczej w Warszawie, s. 42. .

Brak wyraźnych ustawodawczych dyspozycji przejściowych może powodować niejasności co do sposobu funkcjonowania zmienionego art. 1163 k.p.c. w odniesieniu do tych spółek, które nie przewidziały dotąd w swoich statutach mechanizmów opisanych w znowelizowanym paragrafie drugim tego artykułu. Wydaje się jednak nie budzić wątpliwości, że przydatność nowych rozwiązań dla życia gospodarczego powinna znacząco zwiększyć zainteresowanie poddawania sporów korporacyjnych arbitrażowi.