W setną rocznicę odzyskania przez Polskę niepodległości Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku w porozumieniu z Naczelną Radą Adwokacką zorganizowało jubileuszową wystawę „Adwokatura w służbie Ojczyźnie”, prezentującą dokonania palestry polskiej w minionym stuleciu. Honorowy patronat nad wystawą objął Prezydent RP Andrzej Duda. Uroczyste otwarcie wystawy nastąpiło 9 czerwca 2018 r. w obecności przedstawicieli Prezydenta oraz Ministerstwa Kultury i Dziedzictwa Narodowego, a także Prezesa Naczelnej Rady Adwokackiej adw. Jacka Treli, dyrektora Ośrodka Badawczego Adwokatury adw. Andrzeja Zwary, dyrektora Muzeum II Wojny Światowej dr. Karola Nawrockiego (krótka relacja zob. „Palestra” 2018, nr 7–8).

Już sam tytuł wystawy jest wymowny – „Adwokaci w służbie Ojczyźnie”, a więc w służbie daleko wybiegającej poza cele praktyki zawodowej, a kierującej się ku wartościom wyższym, bo narodowym, patriotycznym. Wedle tego przesłania podąża cała ekspozycja. Wybór miejsca wystawy w nowo otwartym Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku ma także swoje symboliczne znaczenie. To bez wątpienia jedno z najlepiej zaprojektowanych muzeów europejskich, mogące się poszczycić oryginalną koncepcją ekspozycji, obejmującą losy wojenne Polski i aliantów walczących z hitlerowskimi Niemcami. W takiej oprawie prezentacja losów palestry polskiej zwłaszcza w okresie II wojny światowej, gdy poniosła ona największe wśród inteligencji polskiej straty, nabiera szczególnie dramatycznego wydźwięku.

Autor koncepcji wystawy adwokat Krzysztof Golec oprowadził gości po sześciu rozdziałach historii palestry, jakie wyodrębnił z minionego stulecia, a są to: 1. Wstęp, 2. W niepodległej Polsce, 3. II Wojna Światowa 1939–1945, 4. Po wojnie – stalinizm 1945–1956, 5. Adwokatura w PRL 1956–1989, 6. W wolnej Polsce 1989–2018. W każdym z nich odnajdujemy najważniejsze wydarzenia z historii kraju splecione z rolą, jaką odegrali w nich adwokaci. Zaprezentowano też sylwetki tych adwokatów i ich dorobek zawodowy i naukowy.

Odbudowa państwa po latach zaborów wymagała stworzenia podstaw prawnych do jego funkcjonowania. Oznaczało to konieczność ujednolicenia prawa, które w każdym zaborze, rosyjskim, austriackim i pruskim, działało w innym systemie. Do tego wielkiego zadania włączyli się adwokaci. Dekret Marszałka Józefa Piłsudskiego z 24 grudnia 1918 roku „O przedmiocie statutu tymczasowego Palestry Państwa Polskiego” powoływał do życia adwokaturę w odrodzonym państwie polskim. Tworzy się samorząd adwokacki, a członkowie palestry uczestniczą w pracach Komisji Kodyfikacyjnej. W kolejnych latach proces unifikacji prawa dopełnił się poprzez rozporządzenie Prezydenta RP z 1932 r. – „Prawo o ustroju adwokatury”. Oba te dokumenty prezentowane są na wystawie, jak też sylwetki adwokatów zaangażowanych w ten proces, a wśród nich: Wacław Makowski, bliski współpracownik Marszałka, późniejszy marszałek Sejmu (1939), Cezary Ponikowski, pierwszy prezes Naczelnej Rady Adwokackiej, Henryk Konic, profesor Uniwersytetu Warszawskiego, także prezes Naczelnej Rady Adwokackiej, Hilary Ewert-Krzemieniewski, pierwszy zarejestrowany adwokat w Gdyni (1926), Konstanty Wolny, pierwszy marszałek sejmu śląskiego, współpracownik Wojciecha Korfantego, Stanisław Szurlej, obrońca w procesie brzeskim. Zapoznać się też można z oryginalnymi muzealiami z tego czasu, jak np. z pierwszą odznaką adwokacką noszoną przez adwokatów w czasie rozpraw sądowych, zanim wprowadzono togę w 1930 roku. Ze znanych w tamtym czasie procesów sądowych autor wystawy wybrał najgłośniejszy, tzw. proces brzeski (październik 1931–styczeń 1932) – polityczną rozprawę przeciwko przywódcom Centrolewu. Wydarzenie to ilustruje oryginalna fotografia z sali sądowej z przemawiającym obrońcą adw. Hermanem Liebermannem, późniejszym członkiem polskiego rządu na uchodźstwie w Londynie, oraz fotografia adw. Stanisława Szurleja, obrońcy Wincentego Witosa, a w czasie wojny szefa sądownictwa wojskowego i Naczelnego Prokuratora Polskich Sił Zbrojnych na Zachodzie.

Rozdział wystawy poświęcony losom adwokatury w czasie II wojny światowej skupia szczególną uwagę.

W latach okupacji, gdy metodycznie i brutalnie niszczono niedawno stworzone instytucje państwa, w styczniu 1941 roku powstaje Tajna Naczelna Rada Adwokacka, której przewodniczył adw. Bolesław Bielawski. Organizacja ta działała przez całą wojnę, współpracując ze strukturami Polskiego Państwa Podziemnego.

Adwokaci aktywnie uczestniczyli w ruchu oporu, płacąc za to najwyższą cenę. Ponad 56% stanu osobowego członków palestry utraciło życie – najwięcej wśród inteligencji polskiej.

Także w powstaniu warszawskim w walkach wzięło udział ponad 200 adwokatów i aplikantów adwokackich.

Na wystawie liczby te dobrze ilustrują dwie tablice – miejsca straceń adwokatów z rąk niemieckich i sowieckich oraz tablica poświęcona adwokatom – ofiarom zbrodni katyńskiej, w ramach której zamordowano co najmniej 200 adwokatów. Poznajemy też główne postacie środowiska adwokackiego tamtych dramatycznych lat. Czytamy biogramy adwokatów: Romana Łyczywka, Stefana Korbońskiego, Mariana i Marka Gintowtów, Mariana Borzęckiego, Stanisława Kalinowskiego, Marii Budzanowskiej, Witolda Bayera. Szczególnie życiorys adwokata Witolda Bayera (1906–1992) skupia jak w soczewce losy adwokatów-patriotów. Witold Bayer jako młody adwokat warszawski był żołnierzem września 1939 r., członkiem Tajnej Naczelnej Rady Adwokackiej (odpowiadał za szkolenia aplikantów), współpracownikiem Rządu Londyńskiego, powstańcem warszawskim. Po wojnie aresztowany w 1946 r., jak wielu żołnierzy AK skazany na wieloletnie więzienie. Po 1956 r. ponownie wpisany na listę adwokatów i w samorządzie niezwykle czynny do ostatnich dni swego życia (był współtwórcą i pierwszym kierownikiem Ośrodka Badawczego Adwokatury, pomysłodawcą utworzenia Muzeum i biblioteki Adwokatury), a jednocześnie pozostawał cenionym adwokatem w swej kancelarii przy ul. Wspólnej w Warszawie, w której rozpoczynał karierę przed wojną. Takich życiorysów można by przedstawić o wiele więcej, ale nie pozwoliły na to ramy wystawy.

Prezentowany na wystawie unikatowy egzemplarz Dziennika Ustaw nr 2 z 1 sierpnia 1944 roku zawiera Rozporządzenie Rządu Londyńskiego o uruchomieniu adwokatury (wydrukowany w tajnej warszawskiej drukarni), świadczy o przygotowaniu samorządu adwokackiego do podjęcia działalności w wyzwolonym spod okupacji kraju.

Witold Bayer (1906–1992), adwokat służący Ojczyźnie, twórca OBA, pomysłodawca Muzeum i Biblioteki Adwokatury

Zaledwie 26 lat przedtem Józef Piłsudski podpisał wspomniany wyżej Dekret wskrzeszający adwokaturę w niepodległej Polsce – znamienne to zestawienie.

Czasy powojenne, aż do przemiany ustrojowej w 1989 r., postawiły przed adwokaturą nowe wyzwania: w pierwszych latach stalinizmu walkę z sowieckim systemem represji, z biegiem lat obronę praw obywatelskich, współdziałanie z opozycją demokratyczną, niesienie pomocy potrzebującym. Te rozdziały wystawy otwierają trzy tematy: procesy zbrodniarzy hitlerowskich, którym zapewniono obronę z urzędu, co dla adwokatów, niedawnych świadków popełnianych przez okupanta zbrodni, było bardzo trudnym zadaniem. Jednym z obrońców był adw. Bolesław  Wiącek – adwokat żydowskiego pochodzenia, obrońca Alberta Forstera, gauleitera Wolnego Miasta Gdańska, oskarżonego o zbrodnie wojenne. Z kolei adwokat Stanisław Hejmowski bronił z urzędu zbrodniarza wojennego Artura Greisera, Namiestnika Kraju Warty.

Drugim wątkiem związanym z zakończoną wojną jest przypomnienie wybitnej postaci adw. Rafała Lemkina, doradcy głównego oskarżyciela z ramienia Stanów Zjednoczonych w procesie norymberskim, autora projektu aktu prawnego definiującego zbrodnię ludobójstwa, nominowanego do pokojowej Nagrody Nobla.

Uczestnicy uroczystości otwarcia wystawy „Adwokaci w służbie Ojczyźnie”

Trzecim – odniesienie do tzw. procesu szesnastu (szesnastu przywódców Państwa Podziemnego, uprowadzonych do Moskwy w marcu 1945 r. i tam sądzonych). Było wśród nich aż pięciu adwokatów: Józef Chaciński, Stanisław Mierzwa, Zbigniew Stypułkowski, Antoni Pajdak i Adam Bień.

Osobno wyeksponowano sylwetki adwokatów broniących więźniów politycznych, przeciwstawiających się opresyjnemu systemowi komunistycznemu. Sami często ryzykowali wpisaniem na czarną listę władzy, nietolerującej sprzeciwu i dysponującej szerokim wachlarzem represji. Doświadczyli tego adwokaci Jacek Taylor, związany z opozycją demokratyczną, broniący Lecha Wałęsę i Annę Walentynowicz, Ewa Juszko-Pałubska uwięziona za pomoc opozycjonistom, Anna Bogucka-Skowrońska i Władysław Siła-Nowicki, obrońcy przywódców „Solidarności”, Maciej Bednarkiewicz, pełnomocnik matki zamordowanego Grzegorza Przemyka i inni. Wszędzie, gdzie władze dopuszczały się przemocy, gdzie ważyły się losy przywódców „Solidarności”, adwokaci byli do dyspozycji, broniąc słusznej sprawy. Ekspozycja prezentuje te wydarzenia fotografiami z rozpraw sądowych, np. procesu zabójców księdza Jerzego Popiełuszki (adwokaci Edward Wende, Jan Olszewski), Anny Walentynowicz (adw. Anna Bogucka-Skowrońska, Władysław Siła-Nowicki), oryginalnymi dokumentami, jak np. Wniosek milicyjny o założeniu teczki obiektowej na Izbę Adwokacką w Gdańsku, Decyzja o internowaniu adw. Anny Boguckiej-Skowrońskiej z 12 grudnia 1981 r., osobistymi pamiątkami adwokatów, często z obozów dla internowanych w okresie stanu wojennego.

Klamrą spinającą opowieść o adwokaturze w mijającym stuleciu jest na wystawie ostatni jej rozdział „W Wolnej Polsce”. Po 4 czerwca 1989 roku rozpoczął się w kraju marsz ku państwu demokratycznemu, powrót do świata i wartości Zachodu. Nie mogło w tym procesie zabraknąć adwokatów, którzy, podobnie jak w 1918 roku, oddali tej sprawie swe doświadczenie i entuzjazm.

Wystawa przypomina znane postacie członków palestry aktywnie uczestniczące w życiu politycznym kraju lat 90.: adw. Wiesława Chrzanowskiego (pierwszego niekomunistycznego marszałka sejmu, później senatora), adw. Jana Olszewskiego (premiera rządu), adw. Tadeusza de Virion (ambasadora RP w Wielkiej Brytanii, członka Trybunału Stanu), adw. Jacka Taylora (ministra w rządzie RP), aby wymienić kilka zaledwie postaci z tego licznego grona. Obszernie cytowane są też słowa Prezydenta Lecha Kaczyńskiego o roli i zasługach adwokatury dla państwa polskiego, wypowiedziane z okazji 90-lecia samorządu adwokackiego w 2008 roku. Wystawa przywołuje też ostatni, tragiczny akord, który głęboko dotknął adwokaturę – to katastrofa prezydenckiego samolotu pod Smoleńskiem 10 kwietnia 2010 r. Wśród jej ofiar znaleźli się adw. Joanna Agacka-Indecka (Prezes Naczelnej Rady Adwokackiej), adw. Stanisław Mikke (wieloletni redaktor naczelny pisma „Palestra”, wiceprzewodniczący Rady Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa, były sędzia Trybunału Stanu), byli adwokaci: Joanna Szymanek-Deresz (b. szefowa kancelarii Prezydenta RP Aleksandra Kwaśniewskiego), senator Stanisław Zając.

Na zakończenie kilka refleksji, które nasuwają się w związku z wystawą. Materiały zgromadzone na ekspozycji, a także trafna propozycja autora wystawy, aby zaprezentować je w omówionych sześciu rozdziałach, przyniosła zamierzony efekt. Otrzymaliśmy obraz korporacji zawodowej, spójnej i oddanej krajowi jak żadna inna organizacja zawodowa w Polsce w ciągu ostatniego stulecia. Dodać tu można uwagę, że także w okresie zaborów adwokaci wyróżniali się swą patriotyczną postawą, o czym przykładowo może świadczyć wybitna postać warszawskiego adwokata Henryka Krajewskiego, powstańca styczniowego, zesłańca na Sybir, twórcy kasy zapomogowej dla adwokatów.

Dobrze, że po zakończeniu wystawy w Gdańsku wystawa nabierze charakteru mobilnego i odwiedzi izby adwokackie w całej Polsce.

Scenografia wystawy także nie zawodzi. Organizatorom ekspozycji udało się osiągnąć, na stosunkowo niewielkiej powierzchni wystawienniczej, pożądany efekt przestrzenności czasowej.

Umiejętnie zestawiono duże plansze fotograficzne z oryginalnymi muzealiami pomieszczonymi w gablotach, a podpisy są dobrze widoczne. Dobrano odpowiednie oświetlenie i kolorystykę, które nadają spójność wizualną wystawie, jak też wysoki walor estetyczny całej ekspozycji.

Wystawie towarzyszy starannie wydany katalog.