Teza postanowienia:

Wiceprezes Polskiej Agencji Kosmicznej może działać jako jej organ tylko w razie powierzenia mu pełnienia obowiązków Prezesa Agencji w trybie art. 8 ust. 4 ustawy z 26 września 2014 r. o Polskiej Agencji Kosmicznej (t.j. Dz.U. z 2018 r. poz. 601 ze zm.).

W związku z przystąpieniem w 2012 r. Polski do Europejskiej Agencji Kosmicznej (European Space Agency) konieczne stało się utworzenie polskiej agencji kosmicznejPor. uzasadnienie do projektu ustawy o utworzeniu Polskiej Agencji Kosmicznej z 7 listopada 2013 r., druk sejmowy nr 2287.. Cel ten został osiągnięty z dniem wejścia w życie ustawy z 26 września 2014 r. o Polskiej Agencji KosmicznejTekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 601 ze zm., dalej: u.p.a.k.. Polska Agencja Kosmiczna (PAK) odgrywa wiodącą rolę w procesie rozwoju rodzimego sektora kosmicznegoBliżej na temat pojęcia „polski sektor kosmiczny” np. R. Bachtin, J. Bankiewicz, M. E. Wachowicz, A. Węgłowski, Polski sektor kosmiczny. Określenie zakresu pojęciowego i cechy charakterystyczne, (w:) Polski sektor kosmiczny. Struktura podmiotowa. Możliwości rozwoju. Pozyskiwanie środków, red. M. E. Wachowicz, Warszawa 2017, s. 19–39., istotne jest zatem, aby dokonywane przez nią czynności procesowe oraz czynności prawne były niewadliweWięcej w zakresie czynności prawnych i czynności procesowych jako odrębnych typów zdarzeń prawnych np. M. Safjan, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz do artykułów 1–44910, t. I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, s. 265–266.. W tym kontekście istotne znaczenie ma m.in. właściwa reprezentacja PAK. Z praktyki obrotu wynika, że kwestia ta budzi niekiedy wątpliwościPor. np.: W. Ferfecki, Agencja Kosmiczna w czarnej dziurze, „Rzeczpospolita” 2017, nr 98, s. A8; tenże, Kosmiczny bałagan, „Rzeczpospolita” 2018, nr 62, s. A5; tenże, Kto posprząta w agencji, „Rzeczpospolita” 2017, nr 229, s. A5.. Warto zatem zwrócić uwagę na postanowienie Sądu Okręgowego w Gdańsku z 2 marca 2018 r., VII Pz 11/18, w którym na tle sporu pracowniczego przeanalizowano zasady reprezentacji Polskiej Agencji Kosmicznej.

Ze względu na znaczenie omawianego judykatu dla polskiego sektora kosmicznego oraz praktyki funkcjonowania Polskiej Agencji Kosmicznej w niniejszej glosie rozważone zostaną zasady reprezentacji Polskiej Agencji Kosmicznej po odwołaniu jej prezesa oraz zagadnienie wadliwości czynności prawnych (umów) dokonanych przez państwową osobę prawną, reprezentowaną przez tzw. rzekomy organ.

Powódka wystąpiła z powództwem przeciwko Polskiej Agencji Kosmicznej o przywrócenie jej do pracy i zasądzenie na jej rzecz odszkodowania za czas pozostawania bez pracy, a następnie podniosła zarzut braku należytego umocowania pełnomocnika procesowego przez pozwaną. Pozwana udzieliła go bowiem, będąc reprezentowaną przez wiceprezesa do spraw obronnych, który w tym zakresie (w ocenie powódki) nie mógł reprezentować Polskiej Agencji Kosmicznej. Sąd Rejonowy w Gdańsku zawiesił postępowanie na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 ustawy z 17 listopada 1964 r. Kodeks postępowania cywilnegoTekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1360 ze zm., dalej: k.p.c.. Na postanowienie to pozwana złożyła zażalenie, które Sąd Okręgowy w Gdańsku oddalił.

Według Sądu Okręgowego w Gdańsku Polska Agencja Kosmiczna nie miała organu uprawnionego do jej reprezentowania. Trafnie zatem Sąd Rejonowy w Gdańsku zawiesił postępowanie na podstawie art. 174 § 1 pkt 2 k.p.c. Pogląd ten zasługuje na aprobatę.

Polska Agencja Kosmiczna jest agencją wykonawczą (art. 1 ust. 2 u.p.a.k.), a zatem jednocześnie jest państwową osobą prawną (art. 18 ustawy z 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznychTekst jedn. Dz.U. z 2017 r. poz. 2077 ze zm., dalej: u.f.p. i art. 3 ust. 1 pkt 2 lit. j ustawy z 16 grudnia 2016 r. o zasadach zarządzania mieniem państwowymTekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1182 ze zm., dalej: u.z.z.m.p.). Działa ona, zgodnie z art. 38 ustawy z 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilnyTekst jedn. Dz.U. z 2018 r. poz. 1025 ze zm., dalej: k.c. i art. 19 ust. 1 u.f.p., przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie z 2014 r. o Polskiej Agencji Kosmicznej i w opartym na niej statucie (nadanym rozporządzeniem Prezesa Rady Ministrów z 17 czerwca 2015 r. w sprawie nadania statutu Polskiej Agencji KosmicznejDz.U. z 2015 r. poz. 861, dalej: statut.). Polska Agencja Kosmiczna nie miała tymczasem organu uprawnionego do jej reprezentowania w chwili zawieszenia postępowania przez SR w Gdańsku.

Organem uprawnionym do reprezentowania Polskiej Agencji Kosmicznej jest wyłącznie jej Prezes (art. 7 ust. 1 u.p.a.k. w zw. z art. 5 pkt 1 u.p.a.k.)Por. M. Polkowska, J. Ryzenko, Aktywność Polski w przestrzeni kosmicznej – nauka, polityka i prawo. Stan obecny, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2016, t. XXXVI, s. 353.. Prezes PAK został jednak odwołany przed zawieszeniem postępowania i do tego momentu nie powołano nowego Prezesa w trybie otwartego naboru (art. 8 ust. 1 u.p.a.k.). Przed zawieszeniem postępowania przez Sąd Rejonowy w Gdańsku upłynął również maksymalny (sześciomiesięczny) okres pełnienia obowiązków Prezesa PAK przez wiceprezesa do spraw obronnych (zgodnie z art. 8 ust. 4 u.p.a.k., w przypadku odwołania Prezesa PAK Prezes Rady Ministrów, po zasięgnięciu opinii ministra właściwego do spraw gospodarki, powierza wiceprezesowi lub innej osobie pełnienie obowiązków Prezesa PAK na okres nie dłuższy niż 3 miesiące, z możliwością jednorazowego przedłużenia tego okresu o kolejne 3 miesiąceMaksymalny okres pełnienia obowiązków Prezesa PAK ma zostać wydłużony. Zob. projekt ustawy o zmianie ustawy o Polskiej Agencji Kosmicznej oraz ustawy o działach administracji rządowej z 20 czerwca 2018 r., https:// legislacja.rcl.gov.pl/, dostęp: 3.12.2018 r.).

Uprawnionym do reprezentowania Polskiej Agencji Kosmicznej w chwili zawieszenia postępowania nie był zastępca (zastępujący) Prezesa Polskiej Agencji Kosmicznej, o którym mowa w § 5 ust. 2–3 statutu PAK (wyznaczył się nim pełniący obowiązki Prezesa PAK ostatniego dnia pełnienia tych obowiązków). Zastępca Prezesa PAK może bowiem działać wyłącznie wtedy, gdy Polska Agencja Kosmiczna ma Prezesa (scil. ma organ wykonawczy i zarządzający), ale jest on nieobecny lub czasowo nie może on wykonywać swych obowiązków (§ 5 ust. 3 statutu PAK)Odmiennie, jak się wydaje, Sekretarz Stanu i Zastępca Szefa Kancelarii Prezesa Rady Ministrów w piśmie z 31 maja 2017 r. do Marszałka Senatu RP, DP.17.85.5.2017.MF, https://www.senat.gov.pl/, dostęp: 9.5.2018 r. Por. też odpowiedzi z 5 października 2017 r. i 27 lutego 2018 r. na interpelacje nr 15538 oraz nr 18910 w sprawie nieprawidłowości w funkcjonowaniu Polskiej Agencji Kosmicznej, http://www.sejm.gov.pl/, dostęp: 3.12.2018 r.. Polska Agencja Kosmiczna nie miała natomiast Prezesa, począwszy od następnego dnia po dniu wyznaczenia zastępcy Prezesa PAK,  i stan ten nie uległ zmianie do czasu zawieszenia postępowania przez SR w GdańskuPor. Najwyższa Izba Kontroli, Analiza wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej w 2017 r., nr ewid. 88/2018/P/18/001/KBF i 89/2018/P/18/002/KBF, s. 254.. Wykładnia rozszerzająca § 5 ust. 3 statutu PAK (podobnie jak art. 8 ust. 4 u.p.a.k.) jest niedopuszczalna, ponieważ reguluje on przypadki ekstraordynaryjne (exceptiones non sunt extendendae). Inną kwestią jest natomiast to, czy w okresie, w którym może działać zastępca Prezesa PAK, jest on w ogóle uprawniony do reprezentowania Polskiej Agencji Kosmicznej. W trakcie prac legislacyjnych zrezygnowano z postanowienia statutu wyraźnie przyznającego zastępcy Prezesa PAK uprawnienia do reprezentowania tej państwowej osoby prawnejZob. § 5 ust. 3 statutu PAK i § 4 ust. 3 statutu Polskiej Agencji Kosmicznej, stanowiącego załącznik do projektu rozporządzenia Prezesa Rady Ministrów w sprawie nadania statutu Polskiej Agencji Kosmicznej z 7 listopada 2013 r., druk sejmowy nr 2287..

Mimo niepowołania Prezesa PAK w trybie art. 8 ust. 1 u.p.a.k. Polska Agencja Kosmiczna mogła mieć organ uprawniony do jej reprezentowania w trakcie postępowania przed Sądem Rejonowym w Gdańsku. Wymagało to jednak wcześniejszej interwencji ustawodawcy. Ustawodawca dokonał jej w przypadku innej państwowej osoby prawnej – Polskiej Agencji Żeglugi Powietrznej. Wobec odwołania Prezesa PAŻP i znaczącego ryzyka niepowołania w trybie konkursu nowego Prezesa do końca sześciomiesięcznego okresu pełnienia obowiązków Prezesa PAŻP przez dotychczasową osobę (art. 6 ust. 3 i 12 ustawy z 8 grudnia 2006 r. o Polskiej Agencji Żeglugi PowietrznejDz.U. z 2006 r. nr 249, poz. 1829 ze zm., dalej: u.p.a.ż.p.) upoważniono Prezesa Rady Ministrów do przedłużenia względem niej tego okresu o 12 miesięcy (art. 2 ustawy z 9 lipca 2015 r. o zmianie ustawy o Polskiej Agencji Żeglugi PowietrznejDz.U. z 2015 r. poz. 1205.).

Państwowa osoba prawna w okresie, w którym reprezentowana jest przez tzw. rzekomy organ, dokonuje zazwyczaj licznych czynności prawnych, w tym przede wszystkim zawiera umowyPor. Najwyższa Izba Kontroli, Analiza wykonania budżetu, s. 254.. Warto zatem zadać pytanie o konsekwencje takich zdarzeń prawnych.

W ujęciu ogólnym umowy zawarte przez osobę prawną reprezentowaną przez tzw. rzekomy organ są wadliwe, natomiast dyskusyjna jest kwestia sankcji takich wadliwych czynności prawnychPrzeglądu stanowisk doktryny i judykatury dokonał m.in. M. Pazdan, (w:) Kodeks cywilny. Komentarz. Art. 1–44910, t. I, red. K. Pietrzykowski, Warszawa 2015, s. 176–178.. Obecnie dominuje, jak się wydaje, pogląd, że w takich przypadkach stosuje się (per analogiam) art. 103 § 1–2 k.c., przewidujący sankcję bezskuteczności zawieszonej. Zagadnienie to zdaje się być mniej sporne w kontekście umów zawartych z naruszeniem przepisów o właściwości i zakresie reprezentacji państwowych osób prawnych.

W przypadkach, w których umowę zawarł Skarb Państwa, przepis art. 103 § 1–2 k.c. stosuje się odpowiednio z mocy ustawy (art. 6 ust. 7 u.z.z.m.p. i de lege derogata art. 17a ust. 2 ustawy z 8 sierpnia 1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi PaństwaTekst jedn. Dz.U. z 2016 r. poz. 154 ze zm., dalej: u.z.w.u.). Regulacja art. 6 ust. 7 u.z.z.m.p. znajduje zastosowanie m.in. w przypadku zawarcia umowy przez Skarb Państwa reprezentowany przez niewłaściwy organ administracji publicznejZe względu na podobieństwo treści art. 6 ust. 7 u.z.z.m.p. i art. 17a ust. 2 u.z.w.u. por. P. Mierzejewski, D. Trzcińska, Ustawa o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa. Komentarz, Warszawa 2011, s. 545..

Wydaje się, że art. 6 ust. 7 u.z.z.m.p. znajduje zastosowanie także w przypadkach zawarcia umowy z naruszeniem przepisów o reprezentacji innych niż Skarb Państwa państwowych osób prawnych (z wyjątkiem, jak się wydaje, państwowych osób prawnych będących spółkami – art. 3 ust. 3 pkt 2 i ust. 4 u.z.z.m.p.). Przyjęcie poglądu odmiennego oznaczałoby bowiem, że ustawodawca w różny sposób chroni interesy państwowych osób prawnych (w szerszym ujęciu – w różny sposób chroni mienie państwowe) w podobnych sytuacjach. Taka wykładnia nie wydaje się być dostatecznie przekonująca.