Poprzedni artykuł w numerze
O rzeczenie sądu dyscyplinarnego wydane w wyniku wniesionego zażalenia od postanowienia rzecznika dyscyplinarnego ORA o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego jest orzeczeniem sądu drugiej instancji, od którego nie przysługuje odwołanie do Wyższego Sądu Dyscyplinarnego.
Problem związany z możliwością zaskarżenia do Wyższego Sądu Dyscyplinarnego orzeczeń sądów dyscyplinarnych wydanych w wyniku zaskarżenia postanowień rzecznika dyscyplinarnego o odmowie wszczęcia postępowania dyscyplinarnego przez długi czas był przedmiotem dyskusji, kontrowersji i rozbieżności w orzecznictwie samego Wyższego Sądu Dyscyplinarnego.
Postępowanie dyscyplinarne wobec adwokatów i aplikantów adwokackich regulują obecnie jedynie przepisy ustawy z dnia 26 maja 1982 r. Prawo o adwokaturze (tekst jedn. Dz.U. z 2009 r. nr 146, poz. 1188 ze zm.), a także na podstawie art. 95n Prawa o adwokaturze odpowiednio stosowane przepisy Kodeksu postępowania karnego.
Rozbieżności w stosowaniu tych przepisów spowodowane zostały wielokrotnie zmienianym stanem prawnym w tej materii.
W ustawie Prawo o adwokaturze obowiązywał początkowo art. 95, a potem art. 95m, dający Ministrowi Sprawiedliwości delegację do wydania po zasięgnięciu opinii Naczelnej Rady Adwokackiej szczegółowych przepisów o postępowaniu dyscyplinarnym. Na tej podstawie Minister Sprawiedliwości w dniu 23 lipca 1998 r. wydał rozporządzenie w sprawie postępowania dyscyplinarnego w stosunku do adwokatów i aplikantów adwokackich (Dz.U. nr 99, poz. 635).
Do 2004 r. przepis § 15 tego rozporządzenia dawał możliwość odwołania od postanowienia rzecznika dyscyplinarnego o odmowie wszczęcia dochodzenia do sądu dyscyplinarnego. W rozporządzeniu z 9 marca 2004 r. Minister Sprawiedliwości dał stronom prawo wniesienia zażalenia od postanowień sądu dyscyplinarnego do Wyższego Sądu Dyscyplinarnego. Od tego czasu w rozpatrywanej kwestii istniała trójinstancyjność postępowania dyscyplinarnego.
Ustawa z dnia 29 marca 2007 r. o zmianie ustawy Prawo o adwokaturze (Dz.U. nr 80, poz. 540) uchyliła art. 95m, dający Ministrowi Sprawiedliwości prawo do wydawania szczegółowych przepisów o postępowaniu dyscyplinarnym.
Skoro uchylono ustawową podstawę do wydawania rozporządzenia, z tą chwilą dotychczas obowiązujące rozporządzenie utraciło moc prawną.
Konsekwencją przedstawionych wyżej zmian przepisów prawnych jest to, że proceduralną podstawą orzekania w postępowaniu dyscyplinarnym są obecnie jedynie przepisy ustawy Prawo o adwokaturze oraz odpowiednio stosowane (na podstawie art. 95n Poa) przepisy Kodeksu postępowania karnego.
Przepis art. 426 § 1 k.p.k. stanowi, że od orzeczeń wydanych przez sąd odwoławczy na skutek odwołania nie przysługuje środek odwoławczy. Przepis ten realizuje zasadę dwuinstancyjności postępowania. Podstawą zaskarżenia postanowień o odmowie wszczęcia dochodzenia stanowią w Kodeksie postępowania karnego przepisy art. 306 § 1 k.p.k. w zw. z art. 325a § 2 k.p.k.
„Odpowiednie” zastosowanie k.p.k. w postępowaniu dyscyplinarnym w adwokaturze powoduje, że od postanowienia rzecznika dyscyplinarnego przysługuje odwołanie do sądu dyscyplinarnego jako sądu odwoławczego, a postanowienie sądu jako rozstrzygnięcie zapadłe w drugiej instancji jest niezaskarżalne.
Takie stanowisko zostało przyjęte i jest podzielane przez Wyższy Sąd Dyscyplinarny w jego obecnym orzecznictwie.
Możliwość tymczasowego zawieszenia w czynnościach zawodowych w toku postępowania dyscyplinarnego przewidziana w art. 95j Prawa o adwokaturze różni się od kary dyscyplinarnej przewidzianej w art. 81 ust. 1 pkt 4 tej ustawy m.in. tym, że nie zakreśla ram czasowych tymczasowego zawieszenia w czynnościach zawodowych i nie obliguje sądu dyscyplinarnego do określenia czasu jego trwania.
W orzeczeniu Wyższego Sądu Dyscyplinarnego z 21 kwietnia 2012 r. (sygn. akt WSD 32/2010) sąd zajął się wyjaśnieniem kwestii treści orzeczeń sądu dyscyplinarnego w przypadku orzeczenia tymczasowego zawieszenia w czynnościach zawodowych na podstawie art. 95j Poa oraz określeniem długości jego trwania i odniesieniem treści tego przepisu do art. 81 ust. 1 pkt 4.
Wyższy Sąd Dyscyplinarny wskazał zasadniczą różnicę między karą dyscyplinarną przewidzianą w art. 81 ust. 1 pkt 4 Poa, która to kara może być orzeczona wyłącznie za popełnienie przewinienia dyscyplinarnego i musi być określona na czas od trzech miesięcy do pięciu lat, a instytucją tymczasowego zawieszenia w czynnościach zawodowych, określoną w przepisie art. 95j Poa.
Tymczasowe zawieszenie w czynnościach zawodowych przez sąd dyscyplinarny może być orzeczone w stosunku do adwokata lub aplikanta adwokackiego tylko wówczas, gdy toczy się przeciwko niemu postępowanie dyscyplinarne i tylko w szczególnie uzasadnionych okolicznościach sprawy.
Tymczasowe zawieszenie w czynnościach zawodowych zbliżone jest w swojej funkcji i znaczeniu do środków zabezpieczających przewidzianych w Kodeksie postępowania karnego i pełni podobną funkcję prewencyjną.
Przepis art. 95j przewiduje obligatoryjne zawieszenie w czynnościach zawodowych w przypadku zastosowania wobec adwokata lub aplikanta adwokackiego tymczasowego aresztowania i w wypadku, gdy nie zostało wszczęte w chwili orzekania tego środka postępowanie dyscyplinarne, sąd dyscyplinarny ogranicza czas jego stosowania do czasu trwania tymczasowego aresztowania. W pozostałych przypadkach sąd dyscyplinarny nie określa okresu trwania tymczasowego zawieszenia w czynnościach zawodowych, co oznacza, że może on być uchylony w każdym czasie i orzeczenie to podlega kontroli z urzędu przez Wyższy Sąd Dyscyplinarny co do zasadności jego stosowania, jeżeli okres zawieszenia trwa więcej niż trzy miesiące.
Pisemne wyjaśnienia składane przez adwokata lub aplikanta adwokackiego w ramach postępowania wyjaśniającego przed wszczęciem dochodzenia w postępowaniu dyscyplinarnym nie podlegają rygorom art. 300 k.p.k. w zw. z art. 95n ustawy Prawo o adwokaturze i mogą stanowić dowód w sprawie.
W orzeczeniu z 8 września 2012 r. (sygn. akt WSD 62/12) Wyższy Sąd Dyscyplinarny zajął się kwestią dopuszczalności przeprowadzenia dowodu z wyjaśnień złożonych przez adwokata przed wszczęciem postępowania dyscyplinarnego. W rozpatrywanej sprawie adwokat udzielił wyjaśnień pisemnych na żądanie dziekana ORA, a następnie po wszczęciu postępowania dyscyplinarnego przeciwko niemu odmówił składania wyjaśnień jako obwiniony.
Przed Wyższym Sądem Dyscyplinarnym adwokat ten, powołując się na treść art. 300 k.p.k. w zw. z art. 95n Poa, twierdził, że jego wyjaśnienia złożone na piśmie wobec dziekana ORA z uwagi na brak pouczenia o prawie odmowy zeznań nie mogą być dowodem w postępowaniu dyscyplinarnym.
Wyższy Sąd Dyscyplinarny, stosując odpowiednio przepisy Kodeksu postępowania karnego na podstawie przepisu art. 95n Poa, stwierdził, że obwiniony w postępowaniu przed wszczęciem postępowania dyscyplinarnego, składając na piśmie swoje wyjaśnienia, będąc czynnym adwokatem, z racji posiadanej wiedzy, w szczególności z racji posiadanej wiedzy o prawie do odmowy składania wyjaśnień i niekorzystania z tych uprawnień, nie może skutecznie zanegować tych wyjaśnień jako dowodu w postępowaniu dyscyplinarnym.
Przepisy Zasad etyki adwokackiej i godności zawodu nie mogą stanowić samodzielnej podstawy odpowiedzialności dyscyplinarnej, gdyż nie są to przepisy rangi ustawowej, lecz zamieszczone w akcie wewnętrznym, wydanym przez organ samorządu zawodowego, czyli w formie uchwały Naczelnej Rady Adwokackiej.
W orzeczeniu Wyższego Sądu Dyscyplinarnego z 26 maja 2012 r. (sygn. akt WSD 126/11) Sąd stwierdził, że podstawę prawną odpowiedzialności o charakterze represyjnym, a taką są orzeczenia sądów dyscyplinarnych, może stanowić jedynie przepis rangi ustawowej, a taką podstawą jest przepis art. 80 Poa. Przepisy Zasad etyki adwokackiej i godności zawodu takiej podstawy nie tworzą, jako przepisy ustanowione w akcie wewnętrznym.
Analizując podstawy odpowiedzialności dyscyplinarnej, Wyższy Sąd Dyscyplinarny, przy przywołaniu także wyroku Sądu Najwyższego z 15 lipca 2010 r. (SDI 12/10), stwierdził, że przepis art. 80 Poa przewiduje cztery różne podstawy odpowiedzialności dyscyplinarnej, a mianowicie:
- postępowanie sprzeczne z prawem,
- postępowanie sprzeczne z zasadami etyki i godności zawodu,
- naruszenie obowiązków zawodowych,
- niespełnienie obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia, o którym mowa w art. 8a ust. 1 Poa.
Trzy pierwsze podstawy mają charakter blankietowy, a więc samodzielnie nie pozwalają na ustalenie, czy określone zachowanie wypełnia ustawowe znamiona przewinienia dyscyplinarnego, a zatem dla przyjęcia odpowiedzialności dyscyplinarnej konieczne jest nie tylko określenie, w której z wymienionych postaci sąd dyscyplinarny upatruje podstawy odpowiedzialności obwinionego, ale nadto także wskazanie normy konkretyzującej (np. w wypadku postępowania sprzecznego z prawem – wskazanie konkretnego przepisu prawa naruszonego przez adwokata, w wypadku drugiej z wyżej wymienionych podstaw – wskazanie konkretnej zasady uregulowanej w Zbiorze zasad etyki adwokackiej i godności zawodu, w wypadku zaś trzeciej z podstaw – wskazanie konkretnego obowiązku, określonego bądź w powoływanym Zbiorze zasad etyki adwokackiej i godności zawodu, bądź to w innej wewnętrznej regulacji korporacyjnej, bądź też wynikającego z historycznie ukształtowanego zwyczaju, potwierdzonego jednolitą, konsekwentną linią orzecznictwa sądów dyscyplinarnych).
Sąd dyscyplinarny winien dokonać precyzyjnego opisu czynów uznawanych za delikty dyscyplinarne i wskazać, która z podstaw odpowiedzialności dyscyplinarnej ma zastosowanie w konkretnej sprawie wówczas, gdy przepis ustawy przewiduje alternatywne podstawy tej odpowiedzialności. Orzeczenie sądu dyscyplinarnego musi być oparte na przepisie rangi ustawowej, a akty wewnętrzne mają jedynie posiłkową, konkretyzującą rolę.
Naganność postępowania wynikająca z toczącego się przeciwko adwokatowi postępowania dyscyplinarnego lub karnego nie może stanowić samodzielnej przesłanki zawieszenia w czynnościach zawodowych na podstawie art. 95j Prawa o adwokaturze bez wskazania dalszych, konkretnych, szczególnie uzasadnionych okoliczności sprawy.
W orzeczeniu Wyższego Sądu Dyscyplinarnego z 1 września 2012 r. (sygn. akt WSD 92/12) potwierdzony został pogląd, że instytucja zawieszenia w czynnościach zawodowych adwokata lub aplikanta adwokackiego ma charakter nadzwyczajny i wyjątkowy. Samo prowadzenie postępowania dyscyplinarnego lub karnego przeciwko adwokatowi lub aplikantowi adwokackiemu jest warunkiem koniecznym, lecz dalece niewystarczającym dla stosowania instytucji zawieszenia w czynnościach zawodowych. Przekonanie o naganności popełnienia przewinienia dyscyplinarnego lub czynu karalnego nie może być jedyną przesłanką uzasadniającą tymczasowe zawieszenie w czynnościach zawodowych, oprócz tych przesłanek zaistnieć muszą szczególne, uzasadnione okoliczności tej sprawy, na które musi powołać się sąd dyscyplinarny, stosując ten restrykcyjny i dolegliwy środek.