Skarga do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka coraz częściej stanowi jedyny środek zaradczy na naruszenie praw człowieka, szczególnie w sytuacji gdy łamane są zasady praworządności. Nakładem wydawnictwa Wolters Kluwer ukazało się ósme, uaktualnione wydanie Komentarza do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka autorstwa adwokata Marka Antoniego Nowickiego, wybitnego znawcy tematu. Publikacja odzwierciedla stan prawny na dzień 1.07.2021 r. i stanowi cenną pomoc dla profesjonalistów występujących w roli pełnomocników skarżących przed Trybunałem w Strasburgu, a także prawników i studentów prawa, w poznaniu strasburskiego mechanizm ochrony praw człowieka. Marek Antoni Nowicki, wieloletni członek Europejskiej Komisji Praw Człowieka, autor i członek Kolegium Redakcyjnego miesięcznika „Palestra”, przedstawia w komentarzu bogaty dorobek orzeczniczy Europejskiej Komisji Praw Człowieka i Trybunału Praw Człowieka. Autor już we wstępie podkreśla, że Konwencja tworzy zespół kryteriów, którym powinny odpowiadać systemy polityczne, aby uznać je za prawdziwie demokratyczne.
W publikacji znajdziemy wiele ważnych wyroków, które zapadły w ostatnim czasie, m.in. omówienie spraw: Big Brother Watch i inni przeciwko Wielkiej Brytanii (wyrok z 25.05.2021 r., Wielka Izba, skargi nr 58170/13, 62322/14 i 24960/15) dotyczącej systemu inwigilacji obejmującego masowe przechwytywanie połączeń elektronicznych i dzielenie się uzyskanymi w ten sposób tajnymi danymi, w tym ze służbami państw obcych, Guðmundur Andri Ástráðsson przeciwko Islandii (wyrok z 1.12.2020 r., Wielka Izba, skarga nr 26374/18) dotyczącej udziału w składzie orzekającym Sądu Apelacyjnego sędziego, który został wadliwie powołany, N.D. i N.T. przeciwko Hiszpanii (wyrok z 13.02.2020 r., Wielka Izba, skargi nr 8675/15 i 8697/15), dotyczącej natychmiastowego odesłania do Maroka (push back) dwóch obywateli Mali i Wybrzeża Kości Słoniowej, którzy usiłowali nielegalnie dostać się na terytorium hiszpańskie, szturmując ogrodzenie enklawy Melilla na północnym wybrzeżu Afryki, Ilias i Ahmed przeciwko Węgrom (wyrok z 21.11.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 47287/15) dotyczącej przetrzymywania przez 23 dni w specjalnej strefie granicznej dwóch obywateli Bangladeszu ubiegających się o azyl i ich wydalenia z Węgier do Serbii, Güzelyurtlu i inni przeciwko Cyprowi i Turcji (wyrok z 29.01.2019 r., Wielka Izba, skarga nr 36925/07) dotyczącej zarzutu braku współpracy śledczej między Republiką Cypr i Turcją w sprawie zabójstwa trzech tureckich Cypryjczyków będących obywatelami Cypru, S., V. i A. przeciwko Danii (wyrok z 22.10.2018 r., Wielka Izba, skargi nr 35553/12, 36678/12, i 36711/12) dotyczącej prewencyjnego zatrzymania chuliganów stadionowych, Burmych i inni przeciwko Ukrainie (wyrok z 12.10.2017 r., Wielka Izba, skarga nr 46852/13) dotyczącej przedłużającego się niewykonywania ostatecznych wyroków sądowych oraz kwestii odpowiedniego charakteru reakcji organów Konwencji, Bărbulescu przeciwko Rumunii (wyrok z 5.09.2017 r., Wielka Izba, skarga nr 61496/08) dotyczącej zwolnienia z pracy w prywatnej firmie z powodu korzystania w niej z Internetu w celach osobistych w godzinach pracy z naruszeniem obowiązujących w niej regulacji.
W Komentarzu znajdziemy również aktualne orzecznictwo w sprawach polskich, z uwzględnieniem wyroków niedawno wydanych przeciwko Polsce, m.in. w sprawie Xero Flor sp. z o.o. (wyrok z 7.05.2021 r., Izba, Sekcja I, skarga nr. 4907/18), w której Trybunał stwierdził poważne nieprawidłowości przy wyborze sędziego Trybunału Konstytucyjnego biorącego następnie udział w składzie rozpoznającym skargę konstytucyjną spółki, co skutkowało naruszeniem art. 6 ust; 1 Konwencji. Autor poświęcił osobny rozdział na omówienie polskich spraw, w którym przedstawia najnowsze sprawy dotyczące statusu Krajowej Rady Sądownictwa, Izby Dyscyplinarnej Sądu Najwyższego oraz niektórych sędziów Izby Cywilnej Sądu Najwyższego, sprawy dotyczące sędziów, którym przerwano czteroletnią kadencję w Krajowej Radzie Sądownictwa, związane z wcześniejszym przeniesieniem w stan spoczynku, odwołaniem z funkcji wiceprezesa sądu, a także wytoczonych postępowań dyscyplinarnych. Nadal wiele spraw polskich dotyczy przewlekłości postępowania sądowego, nadmiernej długości tymczasowego aresztowania, złych warunków w aresztach i zakładach karnych, naruszenia prawa do poszanowania mienia, prawa do życia prywatnego i rodzinnego, w tym braku dostępu do aborcji, inwigilacji przez tajne służby, niemożności zalegalizowania związków osób tej samej płci, ograniczenia dostępu do obrońcy we wczesnym stadiach postępowania przygotowawczego, a także naruszenia prawa do swobody wypowiedzi.
Pierwsza część Komentarza poświęcona jest mechanizmowi kontrolnemu. Autor opisuje najważniejsze reformy Konwencji, ze szczególnym uwzględnieniem zmian w sposobie rozpatrywania skarg przez Trybunał będących przedmiotem wieloletniej debaty na konferencjach przedstawicieli państw Rady Europy. Ważną część publikacji stanowi rozdział dotyczący warunków dopuszczalności skargi. Podkreślenia wymaga skrócenie terminu do wniesienia skargi z sześciomiesięcznego do czteromiesięcznego, co niewątpliwie utrudni skarżącym drogę do Strasburga – jak celnie zauważa Marek Antoni Nowicki.
Komentarz przybliża m.in. prawo do wniesienia skargi, właściwość Trybunału, szczegółowo przedstawia procedurę przed Trybunałem, możliwość wystąpienia przez skarżącego o pomoc prawną, sposób polubownego zakończenia sprawy, a także praktyczne aspekty stosowania środków tymczasowych oraz możliwość interwencji strony trzeciej. Opisuje także kwestie związane z wydawaniem wyroków, procedurę wyroku pilotażowego, pojęcie słusznego zadośćuczynienia oraz wykonywania wyroków.
W drugiej części publikacji, na tle bogatego dorobku orzeczniczego Komisji i Trybunału, Marek Antoni Nowicki szczegółowo przedstawia prawa i gwarancje zawarte w Konwencji i Protokołach dodatkowych.
Część trzecia Komentarza obejmuje teksty: Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, Protokołów do Konwencji wraz z aktualnym tekstem Regulaminu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (w brzmieniu obowiązującym od 2.06.2021 r.). Publikacja zawiera również tekst Porozumienia europejskiego w sprawie osób uczestniczących w postępowaniu przed Europejskim Trybunałem Praw Człowieka, wraz z instrukcjami dotyczącymi praktyki w zakresie wniosków o środki tymczasowe, wszczęcia postępowania, argumentów pisemnych, wnoszenia roszczeń o słuszne zadośćuczynienie, zabezpieczonego składania dokumentów drogą elektroniczną oraz wniosków o zachowanie anonimowości.
Całość Komentarza uzupełnia wykaz składu sędziowskiego Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (według stanu na 1.07.2021 r.), a także wykaz publikacji książkowych Marka Antoniego Nowickiego na temat Europejskiej Konwencji Praw Człowieka. Praktyczny i ważny element publikacji stanowi indeks rzeczowy.
Kolejne wydanie Komentarza z pewnością nadal będzie służyć pomocą w sporządzaniu skarg do Trybunału, a także bliższym poznaniu strasburskiego mechanizmu ochrony praw człowieka.
Justyna Metelska
Autorka jest adwokatem (ORA w Warszawie).