Sprawozdanie z konferencji naukowej „Kodyfikacja prawa zobowiązań w Polsce międzywojennej. Wzorzec i kontynuacja we współczesnym prawie polskim, litewskim i ukraińskim”, Poznań, 14.06.2024 r.

I. 

W dniu 14.06.2024 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu (dalej UAM) odbyła się konferencja naukowa „Kodyfikacja prawa zobowiązań w Polsce międzywojennej. Wzorzec i kontynuacja we współczesnym prawie polskim, litewskim i ukraińskim”. Wydarzenie objął swoim patronatem Prorektor ds. współpracy międzynarodowej UAM – – prof. UAM dr hab. Rafał Witkowski.

Inspiracją do zorganizowania konferencji była dziewięćdziesiąta rocznica uchwalenia oraz wejścia w życie Kodeksu zobowiązań z 1933 r. (dalej też k.z.). Celem organizatorów było spojrzenie na Kodeks z perspektywy historycznej, teoretycznej, dogmatycznej i komparatystycznej oraz próba sformułowania postulatów de lege ferenda inspirowanych regulacją zawartą w tym akcie. Ujęcie komparatystyczne koncentrowało się wokół systemów prawa cywilnego Litwy i Ukrainy. Za takim wyborem przemawiała przede wszystkim wspólna historia, fakt obowiązywania Kodeksu zobowiązań na ziemiach wchodzących obecnie w skład Republiki Litewskiej i Ukrainy oraz to, że Kodeks jest najwcześniejszą nowoczesną kodyfikacją cywilną uchwaloną na tym terenie.

Realizacji tego zamiaru podjął się Zespół uznanych naukowców oraz początkujących adeptów nauk prawnych – studentów IV i V r. kierunku Prawo UAM. Organizatorzy uznali bowiem, że połączenie doświadczenia i młodzieńczego entuzjazmu jest najlepszym sposobem uhonorowania Dzieła, a przede wszystkim jego Autorów – Kodyfikatorów z Komisji Kodyfikacyjnej II Rzeczypospolitej, w szczególności zaś głównego referenta projektu Profesora Romana Longchamps de Bérier.

W ramach konferencji odbyły się trzy panele.

II. 

Celem pierwszego panelu, zatytułowanego „Kodeks zobowiązań – wczoraj, dziś, jutro”, było przedstawienie wybranych zagadnień dotyczących procesu kodyfikacji oraz historii powstania Kodeksu zobowiązań.

W pierwszej kolejności głos zabrał prof. Uniwersytetu Warszawskiego (dalej UW) dr hab. Jan Rudnicki, podejmując temat „Znaczenie systematyki pandektowej dla kodyfikacji cywilnych”. W swoim wystąpieniu Referent zaproponował typologię kodeksów cywilnych (dalej też k.c.) według kryterium tego, do jakiego stopnia ich zasadnicza systematyka odzwierciedla klasyczny, pandektowy podział prawa cywilnego na pięć części. Profesor Rudnicki szczególny nacisk położył na wskazanie, jaki jest stopień popularności koronnego wynalazku niemieckiej cywilistyki XIX w., czyli części ogólnej prawa cywilnego. Referent przyjął, że jej obecność w danym porządku prawnym uznać można za mocny wyraz wpływu doktryny pandektystycznej. Niższy stopień oddziaływania tej doktryny występuje natomiast wówczas, gdy ustawodawca modyfikuje systematykę instytucjonalną (napoleońską), w szczególności wyróżniając dział prawa zobowiązań oraz prawa spadkowego. W swoim wystąpieniu Referent odwoływał się do przede wszystkim do przykładów kodeksów cywilnych powstałych w ostatnich dekadach (np. Litwy, Brazylii, Chin i Ukrainy), uznając, że upływ czasu od powstania systematyki pandektowej i użycia jej we wzorcowym niemieckim kodeksie cywilnym stanowi najlepszą weryfikację jej aktualności. Przyjął ponadto, że w zakresie kodyfikacji prawa cywilnego systematyka pandektowa stała się elementem polskiej tradycji, choć moment dokonania ostatecznego wyboru nie jest jasny.

Drugi z referatów teoretycznoprawnych wygłosiła prof. UAM dr hab. Marzena Kordela na temat „Rola zasad prawa dla kodyfikacji cywilnych”. W ocenie referentki nie ma wątpliwości, że to właśnie zasady spajają mnogość norm prawnych w jednolite całości, ułatwiając ich systematyzację i czyniąc tym samym możliwe kodyfikacje. Ich porządkujące działanie sprawia, że poszczególne instytucje oraz konkretne rozstrzygnięcia są powiązane określoną ideą. Zasady prawa dostarczają ponadto przesłanek ocennych niezbędnych w aktach wykładni i stosowania prawa. Z perspektywy prawa cywilnego interesujące jest między innymi to, że zasady prawa pełnią konstytutywną rolę w konstrukcji instytucji. Jeśli przykładowo usunęłoby się z systemu prawa zobowiązań zasadę swobody umów, instytucja umowy zobowiązaniowej straciłaby sens. Profesor Kordela omówiła role, jakie zasady pełnią w systemie prawa, w tym w systemie prawa cywilnego. Zwróciła uwagę, że ustawodawca litewski w sposób wyraźny wskazał główne zasady obowiązujące w stosunkach cywilnych (art. 1.2 litewskiego  k.c.), co ma również znaczenie przy zmianie ustawy.

Jako pierwszy spośród trzech referentów podejmujących analizę historyczną wystąpił prof. UW dr hab. Adam Redzik, przedstawiając temat „Z dziejów prac nad powstaniem Kodeksu zobowiązań”. Referent przedstawił historię Komisji Kodyfikacyjnej oraz rolę poszczególnych środowisk naukowych, w szczególności lwowskiego i warszawskiego, w postaniu polskiej kodyfikacji prawa obligacyjnego. Zdaniem profesora Redzika jedną z przyczyn sukcesu Komisji Kodyfikacyjnej było założenie, zgodnie z którym od 1926 r. ciało ustawodawcze miało ograniczony wpływ na przygotowywane projekty. W dalszej kolejności Profesor wskazał na poczucie misji, które przyświecało tworzeniu nowoczesnego prawa zobowiązań – najbliższego ludziom i wobec tego najbardziej potrzebnego odrodzonej Rzeczypospolitej. Referent omówił również sposób prezentacji projektu oraz kodeksu na forum międzynarodowym. Zwrócił w szczególności uwagę, że tuż przed przyjęciem Kodeks zobowiązań został przedstawiony podczas Zjazdu Prawników Państw Słowiańskich w Bratysławie (8-10.09.1933 r.). Roman Longchamps de Bérier był bowiem zwolennikiem stanowiska, zgodnie z którym polski kodeks obligacyjny może stanowić wzór kodyfikacji dla innych państw słowiańskich. Referent poruszył też temat odbioru Kodeksu zobowiązań w środowisku prawników litewskich i ukraińskich z tego okresu. Stwierdził, że akt ten nie spotkał się z żadną reakcją ze strony prawników litewskich. Wejście w życie Kodeksu zostało natomiast odnotowane w środowisku prawników ukraińskich (zob. Stanisław Dnistrianski, Нові кодифікаційні змагання на полі цивільного права. Реферат, відчитаний на ювілейному святі Товариства українсько-руських правників у Львові, Життя і право, ч. 4; tenże, „Das neue polnische Obligationsrecht, Zeitschrift für Osteuropäische Recht”, Wrocław 1934/3). Swoje wystąpienie profesor Redzik podsumował stwierdzeniem, że Kodeks zobowiązań stanowił oryginalny twór, którego powstanie zostało wymuszone przez potrzebę życia.

W kolejnym referacie doktor Michał Bieniak przedstawił temat „Ewolucja wybranych instytucji w kolejnych projektach Kodeksu zobowiązań”. Odnosząc się do siedmiu publikowanych projektów przygotowywanych w ramach Komisji Kodyfikacyjnej Referent omówił instytucje: zasady swobody umów, ogólnej klauzuli rebus sic stantibus oraz ogólnej formuły odpowiedzialności za czyn własny (czyn niedozwolony). W ocenie doktora Bieniaka w przypadku zasady swobody umów polscy kodyfikatorzy stanęli przed trudnym zadaniem. W obowiązujących wówczas w Europie kodyfikacjach cywilnych zasada ta, jeśli w ogóle była wprost wyrażana, to bez wyraźnego wskazania jej normatywnych granic (zob. w szczególności ówczesny art. 113⁴ francuskiego k.c.). Rozwiązanie zawarte w art. 55 k.z. można więc uznać za innowacyjne, a przede wszystkim trafne. Dzięki temu polski ustawodawca w 1990 r. mógł je recypować, z pewnymi modyfikacjami, do Kodeksu cywilnego z 1964 r. Podobne uwagi można odnieść do ogólnej klauzuli rebus sic stantibus. Również w tym przypadku Kodeks zobowiązań znacząco wyprzedzał swoje czasy. Trudno znaleźć w innych systemach prawnych odpowiedniki art. 269 k.z., a zbliżone rozwiązanie zostało zastosowane dopiero we włoskim kodeksie cywilnym z 1942 r. (art. 1467-1469). W przypadku ogólnej formuły odpowiedzialności za czyn własny na zasadzie winy (art. 134 k.z.) Komisja Kodyfikacyjna mogła wzorować się na innych rozwiązaniach (zob. w szczególności ówczesny art. 1382 francuskiego k.c.). Również jednak w tym przypadku analiza kolejnych projektów Kodeksu zobowiązań daje podstawy do przyjęcia, że prace redakcyjne trwały do samego końca, zmierzając przede wszystkim do uproszczenia przyjętego rozwiązania.

Referat odnoszący się do historycznych inspiracji treści Kodeksu zobowiązań wygłosił mgr Grzegorz M. Tracz z Katedry Prawa Rzymskiego Uniwersytetu Jagiellońskiego (dalej UJ), podejmując temat „Tradycja prawa rzymskiego, a definicja umowy w Kodeksie zobowiązań”. Referent przyjął, że wśród europejskich porządków prawnych można wyróżnić m.in. takie, które definiują umowę w sposób „materialny” (np. art. 110¹ francuskiego k.c.) oraz takie, które określają w sposób generalny, kiedy można twierdzić, że umowa została zawarta (np. § 861 austriackiego k.c.). Referent przekonywał, że znaczący wpływ na treść Kodeksu zobowiązań miało, iż pierwszy jego projekt został przygotowany przez znawców prawa cywilnego z Uniwersytetu Jana Kazimierza we Lwowie. Stwierdził, że art. 50 § 1 k.z. można poczytywać za następcę § 861 austriackiego k.c. Ponieważ krytykowano wówczas brzmienie wskazanego przepisu, to Referent postawił tezę, że art. 50 § 1 k.z. stanowi jego nowelizację. Pozycję krytyki § 861 austriackiego k.c. wyznaczać miało rozumienie umowy proponowane przez Fryderyka Karola Savigny’ego. Inspiracją było dla niego prawo rzymskie. W ocenie Referenta, skoro wyrażona w art. 50 § 1 k.z. definicja umowy inspirowana była nauczaniem F.K. Savigny’ego, to w istocie sięga swymi korzeniami definicji pactum, której autorem był Ulpian, zamordowany w 223 r. po Chr. Definicję pactum zapisał w ks. 4 „Komentarza do edyktu” (D. 2,14,1,2), a kilka lat później w ks. 4 „Dyskusji” (D. 50,12,3 pr.). Późniejsza z definicji brzmiała: Pactum est duorum consensus atque conventio, pollicitatio vero offerentis solius promissum co należy zdaniem Referenta tłumaczyć: „Umowa jest zgodnym oświadczeniem, a przede wszystkim zgodną wolą dwóch, natomiast przyrzeczenie jest obietnicą tylko tego kto ją składa”.

III. 

Celem drugiego panelu, zatytułowanego „Oddziaływanie Kodeksu zobowiązań na współczesne kodyfikacje cywilne Litwy i Ukrainy”, była próba ustalenia czy Kodeks zobowiązań z 1933 r. wywarł jakiś wpływ na kodyfikacje cywilne Litwy i Ukrainy.

W ramach tego panelu jako pierwsza wystąpiła prof. UAM dr hab. Agnieszka Sawicz z Wydziału Historii UAM, omawiając temat „Oddziaływanie polskiej kultury prawnej na kodyfikacje Litwy i Ukrainy po 1989 r. Perspektywa historyka”. W swoim wystąpieniu profesor Sawicz przedstawiła kontekst społeczny i polityczny, w jakim kształtowały się systemy prawne trzech państw. Referentka podkreśliła, że rok 1989 stanowił cezurę dla Polski, nie zaś Litwy i Ukrainy, które stały się niepodległymi państwami, odpowiednio, w 1990 i 1991 r. Natomiast ważnym momentem dla dawnych republik radzieckich był rok 1986, kiedy to w Litewskiej oraz Ukraińskiej Socjalistycznej Republice Radzieckiej powstawały pierwsze ugrupowania polityczne, w tym o charakterze narodowym. W ocenie profesor Sawicz w okresie rozpadu Związku Radzieckiego oddziaływanie między Litwą a Ukrainą było o wiele silniejsze niż między Polską a tymi państwami. Dotyczy to w szczególności pierwszych latach po rozpadzie Związku Radzieckiego. Dla Litwy i Ukrainy istotne było przede wszystkim zerwanie z tradycją sowiecką oraz wybudowanie własnej, niezależnej państwowości. Ta tendencja w sposób naturalny łączyła się z sięganiem do narodowej tradycji, nie zaś do historycznych związków z państwowością polską. Uwarunkowania historyczne nie sprzyjały więc odwoływaniu do polskiego systemu prawnego, w tym do Kodeksu zobowiązań z 1933 r. Na współpracę legislacyjną przyszedł czas dopiero później

Kolejny Referent – profesor Vytautas Nekrošius z Uniwersytetu Wileńskiego – w trybie zdalnym przedstawił temat „Zobowiązania na Litwie – tradycja i współczesność”. Już na wstępie profesor Nekrošius zaznaczył, że prawo zobowiązań Polski i Litwy łączy fundament w postaci prawa rzymskiego oraz członkostwa w Unii Europejskiej, wraz z wynikającymi z tego konsekwencjami. Na tym jednak podobieństwo się kończy. Omówienie historii litewskiego prawa cywilnego profesor Nekrošius rozpoczął od trzech Statutów Litewskich (1529, 1566 i 1588 r.). Wskazał, że trzeci Statut obowiązywał na ziemiach litewskich aż do 1840 r. Potwierdza to wysoki poziom regulacji oraz wagę, jaką litewskie społeczeństwo przywiązuje do tradycji. Po ogłoszeniu niepodległości w 1918 r. na terenie Litwy obowiązywało kilka systemów prawa cywilnego, w tym tom X Zwodu Praw Cesarstwa Rosyjskiego, francuski kodeks cywilny z 1804 r., Bałtycki Kodeks Prowincjonalny z 1864 r. oraz niemiecki kodeks cywilny z 1896 r. Pomimo to w ocenie profesora Nekrošiusa w okresie międzywojennym na Litwie nie występowała silna tendencja do unifikacji prawa. Kładziono bowiem nacisk na stabilność systemu prawnego, uznając, że jest to istotna wartość zarówno dla ludzi, jak i dla biznesu. Podejście takie występuje również obecnie. Cechą prawodawcy litewskiego w kontekście tworzenia prawa cywilnego jest bowiem – w ocenie Referenta – niechęć do nadmiaru norm oraz wyjątkowo wysoko ceniona stabilność i niezmienność prawa. W kontekście kodeksu cywilnego z 2000 r. Profesor stwierdził wręcz: „Nic nowego, dzięki Bogu, nie zrobiliśmy.”. Główną przyczyną uchwalenia w dniu 18.07.2000 r. Kodeksu cywilnego (civilinis kodeksas) był, po pierwsze, zamiar zerwania z sowieckim kodeksem cywilnym z 1964 r., po drugie, radykalna zmiana warunków ekonomicznych po 1990 r. Kodeks został przygotowany w ciągu czterech lat. Największy wpływ na jego kształt miał holenderski kodeks cywilny z 1992 r. (w zakresie ksiąg uchwalonych do 2000 r.). Ponieważ przy stosowaniu kodeksu cywilnego korzysta się z literatury holenderskiej, można przyjąć, że wpływ ten występuje nadal.

Kolejny referat pt. „Kodyfikacje cywilne Polski, Litwy i Ukrainy – analiza struktury, instytucji i terminologii” przedstawiła prof. UAM dr hab. Agnieszka Pyrzyńska. Referentka ujęła temat w dwóch kontekstach: historycznym oraz prawnym. Odnosząc się do kontekstu historycznego wskazała, że w okresie międzywojennym Polska jako pierwsze państwo w Europie Środkowo-Wschodniej przyjęła kodyfikację cywilnoprawną (27.10.1933 r.). Dzieła tego dokonała ponadto tylko Łotwa. Uchwalonemu w dniu 28.01.1937 r. kodeksowi cywilnemu przywrócono moc obowiązującą po odzyskaniu niepodległości w 1990 r., dostosowując treść aktu do aktualnych warunków społecznych. Łotwa uznała tym samym, że kodyfikacja cywilna może potwierdzać historyczną ciągłość państwa oraz pełnić funkcję integrującą. Referentka odrębnie omówiła przypadek Rosji Sowieckiej. Już w 1917 r. Rosyjska Republika Radziecka uchyliła cały przedrewolucyjny porządek prawny, zmieniając prawo cywilne szybciej, niż prawo karne. Profesor Pyrzyńska stwierdziła, że niezależnie od oceny tego procesu należy dostrzec, że bolszewicy w niezwykle przenikliwy sposób ocenili rolę prawa cywilnego dla funkcjonowania państwa i społeczeństwa. Sytuacja wewnętrzna wymusiła jednak uchwalenie kodeksu cywilnego (31.10.1922 r.). Miał on fasadowy charakter, zgodnie bowiem z art. 1 prawa prywatne doznawały ochrony ustawy za wyjątkiem tych przypadków, gdy były one wykonywane sprzecznie z ich przeznaczeniem społeczno–gospodarczym. Ustawodawstwo Rosji Sowieckiej uznawano za rozwiązanie modelowe dla innych republik radzieckich, a następnie dla państw satelickich, przeprowadzając proces sowietyzacji prawa. W drugiej części wystąpienia profesor Pyrzyńska odniosła się do kontekstu prawnego. Stwierdziła, że zarówno w okresie międzywojennym, jak i po 1989 r., w procesie legislacyjnym należało uwzględniać funkcją państwowotwórczą kodyfikacji cywilnej oraz aktualną sytuację polityczną. Po 1989 r. oznaczało to, przede wszystkim, zerwanie związku z sowiecką kulturą prawną, w tym ujmowaniem prawa prywatnego jako prawa publicznego, oraz sięganie do wzorców posiadających długą tradycję demokratyczną. W przypadku Litwy i Ukrainy nie sprzyjało to odwołaniu do Kodeksu zobowiązań.

Panel drugi zakończyło wystąpienie Oliwiera Marcinkiewicza, studenta IV roku Prawa (UAM), zatytułowane „Zasada swobody umów w prawie polskim i litewskim”. Omawiając granice swobody umów Referent wskazał, że w polskim systemie prawnym są one określone w przepisie regulującym zasadę (art. 55 k.z., art. 353¹ k.c. z 1964 r.). Ustawodawca litewski natomiast odrębnie statuuje zasadę (art. 6.156 litewskiego k.c.), odrębnie zaś wyznacza jej granice, w ramach regulacji dotyczących czynności prawnych (art. 1.80 i 1.81 litewskiego k.c.). Referent rozważył bliżej klauzulę porządku publicznego wskazaną zarówno w art. 55 k.z., jak i art. 1.81 litewskiego k.c. Kodeks zobowiązań ujmował to pojęcie w sposób szeroki. W litewskim systemie prawnym klauzula ta jest natomiast łączona z klauzulą dobrych obyczajów oraz nakazem respektowania bezwzględnie wiążących przepisów prawa, bez wyraźnego ich rozgraniczenia. Odnosząc się do kodeksu cywilnego z 1964 r. Referent wskazał, że art. 353¹ stanowi w istocie przeredagowanie art. 55 k.z. Porównując regulację polską i litewską należy jednak stwierdzić, że uregulowanie litewskie jest bliższe formule przyjętej w 1933 r., niż obecnie obowiązującej.

IV. 

W trzecim panelu zatytułowanym „Wpływ Kodeksu zobowiązań na Kodeks cywilny i projekty nowego kodeksu cywilnego” studenci IV i IV roku Prawa UAM wygłosili referaty na temat możliwości uznania Kodeksu zobowiązań za wzorzec w toku prac nad nowym kodeksem cywilnym albo jego istotną modyfikacją. Referenci uwzględniali również aspekt komparatystyczny związany z litewskim i ukraińskim systemem prawnym.

Pani Maria Skrocka, studentka IV roku, omówiła temat „Struktura aktu prawnego na przykładzie Kodeksu zobowiązań i Kodeksu cywilnego”. Referentka zaznaczyła, że przy porównywaniu struktury analizowanych aktów prawnych należy uwzględnić częściowy charakter regulacji z 1933 r. W obu jednak przypadkach kodyfikatorzy nawiązali do systematyki pandektowej. Takie samo podejście zaprezentowali kodyfikatorzy litewski i ukraiński. Litewski ustawodawca zastosował podstawową systematykę pandektową, poszerzając ją o księgę „Osoby” (księga druga). Ukraiński kodeks cywilny również jest podzielony na sześć ksiąg, w tym jednak przypadku dokonano głębszej ingerencji w podstawową systematykę pandektową. Wyróżniono następujące księgi: I. Przepisy ogólne; II. Niemajątkowe prawa osobiste osoby fizycznej; III. Prawo własności i inne prawa rzeczowe; IV. Prawa własności intelektualnej; V. Prawo zobowiązań; VI. Prawo spadkowe. Referentka zwróciła również uwagę na rozwiązanie zastosowane przez ustawodawcę litewskiego, polegające na nadaniu strukturze aktu prawnego szczególnej rangi. Zgodnie bowiem z art. 1.9 litewskiego k.c. w celu zapewnienia integralności kodeksu oraz spójności jego poszczególnych części, wykładnia postanowień kodeksu powinna następować z uwzględnieniem jego ram i struktury.

Pan Artur Pielorz, student IV roku, podjął temat „Funkcje klauzul generalnych w Kodeksie zobowiązań i Kodeksie cywilnym na przykładzie instytucji nadużycia prawa”. Referent przedstawił koncepcję otwartego oraz zamkniętego systemu wartości nadrzędnych prawa cywilnego. Stwierdził, że klauzule generalne tworzą system wartości prawa cywilnego, a ich podstawą mogą być zarówno wartości charakterystyczne dla systemu prawa cywilnego, jak też powiązane z ustrojem państwa. Porównując art. 5 k.c. z 1964 r. z art. 1.5 i art. 1.137 litewskiego k.c. Referent przyjął, że litewska regulacja odwołuje się do wartości powszechnie akceptowanych we współczesnych systemach prawa, tj. do zasady sprawiedliwości, rozsądku, dobrej wiary oraz do kryterium celu prawa podmiotowego. Zbliżone rozwiązanie zastosowano w art. 135 k.z. Klauzule generalne użyte w art. 5 k.c. z 1964 r. można natomiast odczytywać – co najmniej w warstwie językowej – w kontekście tradycji sowieckiej.

Studentka V roku, pani Fiona Farine, przedstawiła temat „Naprawienie szkody niemajątkowej. Ewolucja instytucji”. Referentka wskazała, że w zakresie naprawienia szkody niemajątkowej autorzy Kodeksu zobowiązań (art. 157 § 3 k.z.) podążyli za wzorem niemieckim, zgodnie z którym odszkodowania pieniężnego za szkodę, która nie jest szkodą majątkową, można żądać tylko w przypadkach w ustawie oznaczonych (§ 253 ust. 1 niemieckiego k.c.). Tymczasem możliwy był wybór rozwiązania przyjętego w systemie francuskim. W systemie tym na podstawie ogólnej formuły zawartej w art. 138² k.c. (obecnie art. 124⁰), już w tamtym czasie szkodę, ujmowano w sposób szeroki, uznając, że brak podstaw, aby pojęcie to ograniczać tylko do aspektów majątkowych. Referentka zwróciła ponadto uwagę, że dokonana w 1996 r. nowelizacja art. 448 k.c. z 1964 r., na mocy której w przypadku naruszenia każdego dobra osobistego możliwe jest naprawienie szkody niemajątkowej, zdaje się zbliżać polski system prawny, w analizowanym zakresie, do systemu francuskiego.

Panel trzeci zamknęły dwa referaty związane z zagadnieniami części szczegółowej prawa zobowiązań. Pan Wiktor Galiński, student IV roku, omówił temat „Dzierżawa gruntów rolnych jako forma zmiany pokoleniowej w rolnictwie. Perspektywa Kodeksu cywilnego i Kodeksu zobowiązań”. Po przedstawieniu uwarunkowań społecznych związanych z dzierżawą rolną Referent postawił pytanie, czy umowa dzierżawy może stanowić instrument umożliwiający zmianę generacji w rolnictwie. W jego ocenie rozwiązania takiego nie należy wykluczać, stosunek dzierżawy cechuje bowiem trwałość. Jego przyjęcie wymagałoby jednak zmiany ustawowego kształtu umowy dzierżawy, co najmniej w dwóch kwestiach. Po pierwsze, zgodnie z polską regulacją dzierżawę zawartą na czas dłuższy niż 30 lat poczytuje się po upływie tego terminu za zawartą na czas nieoznaczony (zob. obecne brzmienie art. 695 § 1 k.c., wzorowane na art. 405 k.z.). Ustawodawca litewski przyjmuje natomiast, że okres obowiązywania umowy dzierżawy nie może przekroczyć 99 lat (art. 6.549 k.c.). Zasadne byłoby poszukiwanie w tym zakresie rozwiązania pośredniego. Po drugie, ustawodawca polski ogranicza uprawnienie dzierżawcy do zmiany przeznaczenia przedmiotu dzierżawy (art. 696 k.c.). Jeżeli umowa dzierżawy miałaby stanowić instrument umożliwiający zmianę generacji w rolnictwie, rozwiązanie to wymagałoby modyfikacji.

Pani Konstancja Flisiak, studentka IV roku, podjęła temat „Ewolucja umowy o pracę na przykładzie odpowiedzialności pracownika za szkodę wyrządzoną nieumyślnie”. Instytucja umowy o pracę stanowi w ocenie Referentki interesujący przejaw ewolucji systemu prawnego. W 1933 r. ustawodawca zadecydował o uregulowaniu tej umowy w Kodeksie zobowiązań, pomimo że w innych systemach prawnych (np. francuskim) istniały już kodyfikacje prawa pracy. Kodeks taki uchwalono w Polsce dopiero w 1974 r. Do dzisiaj jednak ustawodawca przyjmuje regułę odpowiedniego stosowania do stosunku pracy, w sprawach nieunormowanych przepisami prawa pracy, przepisów Kodeksu cywilnego, jeżeli nie są one sprzeczne z zasadami prawa pracy (art. 300 k.p.). W zakresie odpowiedzialności pracownika za szkodę oznacza to w szczególności odpowiednie stosowanie art. 423-425 k.c. Ujęcie takie nie oznacza jednak, że polski Kodeks pracy jest regulacją o niesamodzielnym charakterze. Rozwiązanie przyjęte przez ustawodawcę jest przejawem kondensacji norm oraz przyjęcia reguły, zgodnie z którą podobne sytuacje prawne powinny być regulowane w jednolity sposób. Referentka zaznaczyła, że formuła taka obowiązuje również w ustawodawstwie litewskim (art. 1.1 ust. 3 litewskiego k.c.).

V. 

Tematy omawiane podczas konferencji zainspirowały uczestników do podjęcia dyskusji. Rozpoczął ją ks. prof. dr hab. Franciszek Longchamps de Bérier z UJ, kierując do referentów pytanie o sposób rozumienia zasady ekonomiczności oraz rolę, jaką pełni w systemie prawnym. Zdaniem profesor Marzeny Kordeli nie ma żadnych przeszkód, by wartość ekonomiczności została ujęta pod postacią zasady prawa. Wprawdzie istnieje wyraźna różnica między nią a np. zasadą wolności umów, ale ta różnica dotyczy regulowanej materii, a nie formy normatywności. O tej ostatniej decyduje cel prawodawcy: czy chce osiągnąć dający się zdefiniować na poziomie systemu prawnego cel, czy też dąży do ukierunkowania aktów stosowania prawa, nakładając na sąd obowiązek ostatecznego określenia zachowania, które – w indywidualnych i konkretnych warunkach danej sprawy – w sposób optymalny zrealizuje daną wyznaczoną przez zasadę wartość – w rozważanym przypadku wartość ekonomiczności. Profesor Vytautas Nekrošius podkreślił, że zasada koncentracji i ekonomiczności postępowania jest wyrażona w art. 7 litewskiego kodeksu postępowania cywilnego z dnia 28.02.2002 r. (civilinio proceso kodeksas). Nakłada ona na sąd obowiązek wydania ostatecznego orzeczenia, jeżeli nie narusza to prawidłowego rozstrzygnięcia sprawy, w możliwie najkrótszym czasie i w sposób najbardziej ekonomiczny. Zasada ekonomiczności, uzupełniana przez zasadę współpracy wyrażoną w art. 8 tego kodeksu, ma służyć sprawnemu prowadzeniu postępowania, bez obciążania podatników nadmiernymi kosztami w zakresie sprawowania wymiaru sprawiedliwości.

Podczas dyskusji poruszono również temat systematyki kodeksu cywilnego oraz zjawiska dekodyfikacji. Profesor Jan Rudnicki stwierdził, że podjęcie w Polsce prac nad nowym kodeksem cywilnym nie jest uzasadnione. W złożonym obrocie prawnym nie można już zapobiec zjawisku multiźródłowości, a w konsekwencji dekodyfikacji. Jeżeli jednak kodyfikacja cywilna ma zostać utrzymana, należy uznać – w ślad za profesorem Zbigniewem Radwańskim – że jej podstawą powinna być systematyka pandektowa. Odmienne stanowisko w kwestii kodyfikacji przedstawił profesor Vytautas Nekrošius. W jego ocenie w młodych demokracjach występuje wiele różnorakich interesów, trudnych do opanowania. Poprzez uchwalenie kodeksu cywilnego państwo gwarantuje stabilność życia. W systemie prawa litewskiego obowiązuje reguła, zgodnie z którą prawo cywilne jest zawarte w kodeksie cywilnym. Sam kodeks zaś, w art. 1.3, wprowadza zasadę, zgodnie z którą w przypadku rozbieżności między kodeksem a inną ustawą, stosuje się przepisy kodeksu, chyba że przyznaje on pierwszeństwo ustawie szczególnej.

Podjęte w ramach konferencji zagadnienia prawne uzasadniają, w ocenie organizatorów, rozwinięcie tej tematyka w odrębnej publikacji naukowej. Planowane jest przygotowanie takiej publikacji.